95293

nośnikami ideologii laickich i liberalnych; upadek monarchii po 1918 roku; wzmagająca się fala demokratyzacji społecznej i politycznej, jako wyraz (inspirowanego przez doktryny egalitarne) "buntu mas"; zagrożenie ze strony bolszewizmu. Odpowiednikiem położenia państwa po stronie rządzonych stała się obserwowana powszechnie utrata zdolności współczesnego homo democTaticus do bycia rządzonym. Znamienną cechą (opartych już wszędzie na powszechności i równości prawa wyborczego) demokracji parlamentarnych, atakowanych teraz także “z lewa" - przez ruchy socjalistyczne, anarchistyczne, syndykalistyczne i komunistyczne, okazała się niezdolność do wytworzenia trwałej większości parlamentarnej, umożliwiającej rządzenie, jak również do zapobieżenia rewolucji społecznej i inwazji komunistycznej. Krańcowym przykładem niestabilności politycznej była Republika Portugalska, w której przez szesnastolecie reżimu demokratycznego (1910-1926) dokonała się 43 razy zmiana gabinetu i przeprowadzono 16 zamachów stanu oraz prób przewrotu. Przed bezpośrednim zagrożeniem inwazją bolszewickiej Rosji, lub rebelią miejscowych komunistów, stanęły m. ia: Niemcy (1919), Polska i Węgry (1919/1920), Włochy (1920/22), Portugalia (1923), Austria (1934), kilkakrotnie, a zwłaszcza w latach 1936-39, Hiszpania. Główną, obok dopuszczenia do głosu żywiołów niedojrzałych politycznie, przyczyną kryzysu państwa parlamentarnego była (założona w samej doktrynie liberalnej) utrata politycznego suwerena; teoretycznie suwerenność należała do "ludu/narodu", w praktyce została rozparcelowana między partie kierowane przez ludzi nazwanych • jeszcze w poprzednim stuleciu - przez J. Donoso Cortesa "klasą dyskunijącą" (la clasa discutidora) i niezdolnych do podejmowania koniecznych dla ocalenia państwa decyzji. W tym kontekście, rządy autorytarne można określić jako próbę powstrzymania powrotu "rozstrojonego" organizmu politycznego do przedspołecznego "stanu natury” (w rozumieniu teorii T. Hobbesa), czyli "walki wszystkich przeciw wszystkim"; jak również jako wcielenie - zdefiniowanej przez C. Schmitta - "dyktatury komisarycznej", tj. zastępującej, po obaleniu legitymizowanych przez prawo boskie i tradycję monarchii, "zagubionego" Suwerena i przywracającej siłą pokój społeczny. A. jest więc poniekąd "modelem krytycznym" demokratycznej republiki, która w sytuacji kryzysu wewnętrznego lub zewnętrznego musi "przywołać Szefa" zdolnego ocalić państwo. "Przywołanie" to na ogół oznacza zmianę ustroju z demokratyczno-parlamentamego na autorytarny; może jednak dojść do jakiejś formy kompromisu pomiędzy obu typami reżimu (Polska pod rządami Piłsudskiego, Turcja Kemala AtatUrka), a nawet - czego dowodzi ustanowiony już po II wojnie światowej przez gen. Ch. de Gaulle'a reżim V Republiki Francuskiej - do zachowania zasadniczo demokratycznej formy rządu z "wmontowanymi" w nią mechanizmami usprawniającymi i zapewniającymi szefowi państwa możność autorytatywnych rozstrzygnięć w sytuacjach kryzysowych. Bardzo zróżnicowana może być także konkretna postać, w której artykułuje się polityczne przywództwo "Szefa": od najbardziej wyeksponowanej, zbliżonej wręcz do pozycji monarchy absolutnego, formy jefatura zwanej caudillismo (Wódz Krucjaty i Hiszpanii F. Franco), jak również tytularnego "Szefa Państwa" (Chef d Etat) i "szefa rządu" w jednej osobie (Ćtat Franęais marszałka Ph. Petaina); poprzez dyktaturę osobistąkróla (Jugosławia Aleksandra I, Bułgaria Borysa III, Rumunia Karola II), regencję lub quasi-regencję (Węgry admirała M. Horthyego, Hiszpania gen. M. Primo de Rivery, Grecja), dyktaturę przeobrażoną w monarchię (Albania A. Zogu); prezydennirę (kraje nadbałtyckie, Słowacja ks. Tiso, Brazylia G.D. Vargasa, Argentyna J. Perona), system kanclerski (Austria E. DollfuRa i K. Schuschnigga), "prezydencjalizm premiera" (Portugalia A. de 01iveiry Salazara). aż po nieformalny "protektorat" osoby nie zajmującej najwyższego urzędu w państwie, a tylko w wyjątkowych sytuacjach stającej na czele rządu (Polska J. Piłsudskiego).

Chronologiczne pierwszeństwo w ustanowieniu rządów autorytarnych przypada Węgrom (obranie przez sejm regentem Królestwa M. Horthy ego 1 III 1920), które trwały do końca 1944 roku Następne w kolejności to: Turcja Kemala Paszy /AtatUrka/ i jego następców (od 1923 - za fasadą demokratyczną praktycznie do dziś); Bułgaria A. Stambolijskiego i A. Cankowa (1923-29); Grecja gen. T. Pangalosa (1925-26); Albania A. Zogu (1925-39); Polska J. Piłsudskiego i jego następców (1926-39); Litwa A. Voldemarasa i A. Smetony (1926-40); Portugalia (1926-1974, w tym epoka A. Salazara: 1928-70); Jugosławia Aleksandra I i rządów następujących po jego śmierci z ręki zamachowca (1929-41); Brazylia G.D. Vargasa (1930-45) i gen. E. Dutry (1945-51), oraz junty wojskowej, wyłaniającej ze swego grona kolejnych prezydentów od 1964 do lat 80.; Argentyna (rządy wojskowe 1930-43; dyktatura J. Perona 1943-55X Austria E. DollfuRa i K. Schuschnigga (1933-38); Estonia K. Pćitsa i gen. J. Laidonera (1934-40); Łotwa K. Ulmanisa (1934-40); ponownie Bułgaria Borysa ID (1934-44); ponownie Grecja gen. gen. G. Kondylisa i I. Metaxasa (1935-41); ponownie Hiszpania gen. F. Franco (1936-75); Rumunia Karola II (1938-40) i marszałka L Antonescu (1940-44); Słowacja ks. J. Tiso (1939-44); Państwo Francuskie /"Vkhy"/ marszałka Ph. Petaina (1940-44). Podbijane kolejno w czasie II wojny światowej przez faszystowskie Włochy (Albania), nazistowskie Niemcy (Austria, Polska) i komunistyczną Rosję (kraje nadbałtyckie i bałkańskie), państwa autorytarne utrzymały się w Europie jedynie na Półwyspie Iberyjskim do połowy lat 70.; krótkotrwały nawrót tego reżimu miał jeszcze miejsce w Grecji (tzw. rządy pułkowników 1967-74). Rządy autorytarne, lecz o daleko płytszej podstawie (bliższe raczej oligarchicznemu bądź tyrańskiemu "kacykizmowi" /caciquismo/, rozmnożyły się za to w latach 50., 60. i 70. w Ameryce Łacińskiej i - w jeszcze bardziej prymitywnej postaci, często skojarzonej z socjalizmem, a nawet marksizmem-leninizmem - w pokolonialnych państwach arabskich. Czarnej Afryki i Dalekiego Wschodu (te ostatnie jednak łączą paternalizm