plik


Nowotwory nabBonkowe narzdw gBowy iszyi Redakcja: Andrzej Kawecki, Sergiusz Nawrocki ZespB autorski: Andrzej Kawecki, Sergiusz Nawrocki, Wojciech GolusiDski, Urszula Grzesiakowska, Jacek Jassem, Romuald Krajewski, WBodzimierz Olszewski Zdaniem autorw opracowanie zawiera najbardziej uzasadnione zasady postpowania diagnostyczno- -terapeutycznego. Zasady te powinny by jednak interpretowane w kontek[cie indywidualnej sytuacji klinicznej. Zalecenia nie zawsze odpowiadaj bie|cym zasadom refundacji obowizujcym w Polsce. W przypadku wtpliwo[ci nale|y si upewni co do aktualnych mo|liwo[ci refundacji poszczeglnych procedur. Zalecenia postpowania diagnostyczno-terapeutycznego w nowotworach zBo[liwych  2013 r. Spis tre[ci Oglna charakterystyka ............................................................................................3 Epidemiologia i etiologia ..........................................................................................3 Diagnostyka ............................................................................................................4 Badanie podmiotowe i przedmiotowe ...................................................................4 Ocena patomorfologiczna ....................................................................................4 Ocena zaawansowania........................................................................................5 Leczenie .................................................................................................................6 Oglne zasady leczenia radykalnego ....................................................................6 Radioterapia .....................................................................................................6 Leczenie chirurgiczne .......................................................................................12 Frakcjonowanie niekonwencjonalne dawki napromieniania i jednoczesna chemioradioterapia ......................................................................13 SzczegBowe zasady postpowania diagnostyczno-terapeutycznego ............................14 Rak wargi ........................................................................................................14 Rak jamy ustnej ...............................................................................................15 Rak ustnej cz[ci gardBa ...................................................................................16 Rak nosowej cz[ci gardBa ................................................................................18 Rak krtani ........................................................................................................19 Rak krtaniowej cz[ci gardBa .............................................................................23 Rak jamy nosowej i zatok obocznych nosa .........................................................24 Rak gruczoBw [linowych ...................................................................................25 Przerzuty raka do wzBw chBonnych szyi z nieznanego ogniska pierwotnego ..........28 Leczenie niepowodzeD miejscowych i regionalnych ..............................................29 Leczenie rozlegBych nawrotw miejscowych i regionalnych oraz przerzutw do narzdw odlegBych ..............................................................30 2 Nowotwory nabBonkowe narzdw gBowy iszyi Oglna charakterystyka Pojcie  nabBonkowe nowotwory gBowy iszyi obejmuje raki umiejscowione wgrnej cz- [ci ukBadu pokarmowego ioddechowego (jama ustna, gardBo, krtaD, jama nosowa, gruczoBy [linowe izatoki oboczne nosa). Naturalny przebieg kliniczny irokowanie wwymienionych nowotworach mog si r|ni wzale|no[ci od umiejscowienia, ale podobieDstwa diagno- styczne iterapeutyczne powoduj ich ujmowanie wjednej grupie. Nowotworom narzdw gBowy iszyi czsto towarzysz powa|ne dolegliwo[ci fizyczne, ktre zreguBy utrudniaj podstawowe czynno[ci |yciowe (oddychanie, od|ywianie imow), aniekiedy mog upo[ledza wzrok, sBuch, wch, smak iinne funkcje ukBadu nerwowego. ZnieksztaBcenia iubytki czynno[ciowe powodowane chorob oraz jej leczeniem maj bardzo negatywne skutki psychologiczne ispoBeczne. Epidemiologia ietiologia Nowotwory nabBonkowe (raki) regionu gBowy iszyi stanowi nieco ponad 5% wszystkich zarejestrowanych wPolsce nowotworw zBo[liwych (ok. 7% w[rd m|czyzn iponad 1% w[rd kobiet). Wostatnich latach wystpuje rocznie okoBo 6000 nowych zachorowaD i3800 zgonw zpowodu omawianych nowotworw. Raki narzdw gBowy iszyi s najczstsze uosb po 45. roku |ycia (wyjtek stanowi rak nosowej cz[ci gardBa zwiksz zachorowalno[ci midzy 15. a35. rokiem |ycia oraz powy|ej 50. roku |ycia). Zachorowalno[ jest prawie 5-krotnie wy|sza w[rd m|czyzn ni| ukobiet. Podstawowym czynnikiem przyczynowym pBaskonabBonkowych rakw narzdw gBowy iszyi s kancerogeny zawarte wdymie tytoniowym (inne czynniki to nadu|ywanie wysokopro- centowego alkoholu, niedostateczna higiena jamy ustnej oraz mechaniczne dra|nienie bBon [luzowych, np. przez zle dopasowane protezy stomatologiczne). Wpowstawaniu niektrych rakw narzdw gBowy iszyi istotn rol mog odgrywa wirusy  zaka|enie wirusem Epstei- na-Barr wystpuje u70 90% chorych na raka nosowej cz[ci gardBa, awirus brodawczaka ludzkiego (HPV, human papilloma virus), szczeglnie typu 16, stanowi czynnik przyczynowy niektrych nowotworw (przede wszystkim raka ustnej cz[ci gardBa, rzadziej raka jamy ust- nej ikrtani). Rosnca czsto[ zachorowaD na nowotwory oetiopatogenezie wirusowej wi|e si  midzy innymi  ze zmianami zachowaD seksualnych. Raki zale|ne od zaka|enia HPV wystpuj wmBodszych grupach wiekowych, zwykle s ni|ej zr|nicowane iw mniejszym stop- niu zale|ne od wpBywu klasycznych czynnikw kancerogennych oraz charakteryzuj si mniej dynamicznym przebiegiem klinicznym, wiksz wra|liwo[ci na napromienianie ichemiotera- pi. Obecnie nie ma jednak dowodw owysokim stopniu wiarygodno[ci, ktre uzasadniaByby modyfikacj postpowania. Chorzy na pBaskonabBonkowego raka narzdw gBowy iszyi cechuj si zwikszonym ryzy- kiem wystpienia drugiego niezale|nego nowotworu, szacowanym na prawie 2% rocznie ina 36% wcigu 20 lat  ryzyko jest spowodowane ekspozycj na wsplne czynniki kancero- genne (przede wszystkim dym tytoniowy). Drugie nowotwory pierwotne rozwijaj si gBwnie wdrogach oddechowych (pBuco, krtaD) lub grnym odcinku przewodu pokarmowego (jama ustna, gardBo, przeByk), co nale|y uwzgldnia wtrakcie badaD kontrolnych po zakoDczeniu leczenia zpowodu pierwszego nowotworu. 3 Zalecenia postpowania diagnostyczno-terapeutycznego w nowotworach zBo[liwych  2013 r. Nowotworom nabBonkowym narzdw gBowy iszyi czsto towarzysz zaburzenia mole- kularne, najcz[ciej: mutacje genw supresorowych (np. TP53), sekwencje mikrosatelitar- ne (mutacje genw missmatch repair odpowiedzialnych za napraw DNA), ekspresja, nad- ekspresja imutacje receptora dla naskrkowego czynnika wzrostu (EGFR, epidermal growth factor receptor) iinnych zrodziny HER, czynnika wzrostu [rdbBonka naczyD (VEGF, vascular endothelial growth factor) iodpowiednich receptorw oraz amplifikacja niektrych onkoge- nw (np. BCL-1 czy INT-2). Aktywacja szlakw sygnaBowych zwizanych zczynnikami wzrostu lub ich receptorami skutkuje nasileniem proliferacji imigracji komrek nowotworowych, ha- mowaniem mechanizmw apoptozy, przy[pieszeniem neoangiogenezy oraz stymulowaniem tworzenia przerzutw zefektem klinicznym wpostaci progresji nowotworu oraz indukcji opor- no[ci na napromienianie ichemioterapi (CTH). Diagnostyka Badanie podmiotowe iprzedmiotowe Charakterystyczne dla nowotworw gBowy iszyi s zaburzenia poBykania, artykulacji mowy, sBuchowe ioddechowe. Wywiad powinien uwzgldnia ocen czasu trwania iprzebie- gu objaww oraz nara|enie na dziaBanie czynnikw ryzyka. W badaniu przedmiotowym nale|y  oprcz typowego zakresu  uwzgldni szczegBo- w ocen objaww zwizanych zzajciem nerww czaszkowych oraz stanu jamy ustnej iszyi (pozostaBe badania  endoskopowe iobrazowe  omwiono wcz[ci po[wiconej ocenie zaawansowania oraz wopisie poszczeglnych umiejscowieD anatomicznych). Ocena patomorfologiczna OkoBo 90% nowotworw grnego odcinka ukBadu pokarmowego idrg oddechowych sta- nowi raki pBaskonabBonkowe, ktre wywodz si znierogowaciejcego nabBonka wielowar- stwowego pBaskiego (pBaskonabBonkowe raki gBowy iszyi). Raki pBaskonabBonkowe rozwijaj si na podBo|u stanw przedrakowych (zmiany morfologiczne zwizane ze zwikszonym ry- zykiem powstania nowotworu zBo[liwego). Metaplazja pBaskonabBonkowa mo|e towarzyszy zmianom regeneracyjnym ipolega na zastpieniu nabBonka charakterystycznego dla okre- [lonego miejsca wielowarstwowym nabBonkiem pBaskim. Dysplazja polega na powstawaniu zaburzeD wdojrzewaniu nabBonka imo|na j oceni stopniem zale|nym od zajcia nabBonka (niewielki  1/3 gBbokiej warstwy, [redni  2/3 dolne, znaczny  rwnie| warstwa po- wierzchowna). Przemiana nowotworowa jest procesem wieloletnim, awczesne etapy mog by odwracalne. Stany przedrakowe krtani maj charakter zmian bBony [luzowej widocznych wlaryngoskopii po[redniej  biaBawe (leukoplakia) lub biaBo-szare plamy (modzelowato[, pachydermia), rogowacenie (keratosis) lub nadmierne rogowacenie (hyperkeratosis). Istot procesu patologicznego nie jest  dostrzegalne goBym okiem  przebarwienie koloru bBony [luzowej, ale mo|liwo[ zmian dysplastycznych wkomrkach poBo|onych wgBbszych war- stwach. Do typowych zmian przedrakowych wjamie ustnej nale| leukoplakia, erytroplakia iliszaj pBaski. W obrbie jamy ustnej, krtani ikrtaniowej cz[ci gardBa najcz[ciej wystpuj raki pBasko- nabBonkowe wysoko lub [rednio zr|nicowane (stopnie G I iG II). Wzakresie ustnej cz[ci gardBa (szczeglnie okolice migdaBkw iBukw podniebiennych oraz podniebienia mikkiego itylnej [ciany gardBa) wikszy jest udziaB rakw pBaskonabBonkowych nisko zr|nicowanych 4 Nowotwory nabBonkowe narzdw gBowy iszyi (stopieD G III) oraz niezr|nicowanych. Wnosowej cz[ci gardBa ijamie nosa zdecydowanie cz[ciej ni| winnych okolicach wystpuj raki nisko zr|nicowane nierogowaciejce oraz raki niezr|nicowane  okre[lane wobecnej klasyfikacji mianem grupy II iIII wedBug World Health Organization (WHO), awedBug dawnej klasyfikacji nazywane rakami zkomrek przej[cio- wych (transitional cell carcinoma) oraz znabBonka naczyD chBonnych (lymphoepithelioma). StopieD zr|nicowania raka pBaskonabBonkowego wpBywa na naturalny przebieg choroby ipodatno[ na leczenie. Raki owysokim i[rednim zr|nicowaniu charakteryzuje zwykle wzgldnie powolna progresja (gBwnie miejscowa iprzerzuty najcz[ciej wregionalnych w- zBach chBonnych). Przerzuty wnarzdach odlegBych wystpuj wzgldnie rzadko (10 20%). Raki nisko zr|nicowane iniezr|nicowane charakteryzuj si szybszym wzrostem miejsco- wym iwcze[nie tworz przerzuty wwzBach chBonnych oraz znacznie cz[ciej daj przerzu- ty wnarzdach odlegBych (do 40%). Charakterystyczn cech rakw nisko zr|nicowanych iniezr|nicowanych jest wzgldnie wysoka wra|liwo[ na napromienianie iCTH (szczeglnie raki nosowej cz[ci gardBa). W regionie gBowy iszyi wystpuj rwnie| raki gruczoBowe, ktre wywodz si znabBon- ka gruczoBowego [linianek. S one najczstszymi nowotworami zBo[liwymi du|ych imaBych gruczoBw [linowych. Sporadycznie wregionie gBowy iszyi wystpuj raki drobnokomrkowe pochodzenia neuroendokrynnego, atak|e raki skry typu Merkla. Rozpoznanie patomorfologiczne nowotworu narzdw gBowy iszyi opiera si na ocenie biopsji wycinkowej pobranej  najlepiej  zogniska pierwotnego lub przerzutowo zmienio- nego wzBa chBonnego. Ocena cytologiczna materiaBu pobranego drog biopsji aspiracyjnej cienkoigBowej (BAC) jest niewystarczajca dla ustalenia rozpoznania pierwotnego. Wyjtek stanowi nowotwory du|ych gruczoBw [linowych, wprzypadku ktrych wyj[ciowym lecze- niem jest zawsze zabieg operacyjny. Ocena zaawansowania Przed rozpoczciem leczenia nale|y okre[li szczegBowo zasig nowotworu (u chorych leczonych chirurgicznie dokonuje si ostatecznej oceny na podstawie badania patomorfolo- gicznego usunitych tkanek). Ocena stopnia zaawansowania pozwala dokona wyboru naj- lepszej taktyki leczenia iwiarygodnie okre[li wyniki. Ocena jest rwnie| niezbdna podczas opracowaD porwnawczych. Diagnostyka zawsze obejmuje szczegBowe badanie przedmioto- we oglne ilaryngologiczne (w tym  wziernikowanie bezpo[rednie). Diagnostyka obrazowa  zwykle komputerowa tomografia (KT), ale nierzadko rwnie| magnetyczny rezonans (MR) iultrasonografia (USG)  jest niezbdna wprzypadku guzw gBbiej poBo|onych itrudno dostpnych wbezpo[rednim badaniu oraz wszystkich nowotworw ozaawansowaniu T2 4 lub zzajciem wzBw chBonnych (cecha N+). Konieczne jest wykonanie podstawowych ba- daD wykluczajcych przerzuty odlegBe lub obecno[ drugiego, niezale|nego, nowotworu drg oddechowych, ktre obejmuj zwykle rentgenografi (RTG) klatki piersiowej w2 projekcjach iUSG jamy brzusznej. Uchorych kwalifikowanych do leczenia radykalnego wnowotworach miejscowo zaawansowanych (III IV stopieD zaawansowania klinicznego) przydatne jest wy- konanie badania pozytonowej tomografii emisyjnej (PET, positrion emission tomography). W odniesieniu do nabBonkowych nowotworw narzdw gBowy iszyi stosuje si klasy- fikacj zaawansowania klinicznego (TNM, tumor-node-metastasis) ipatomorfologicznego (pTNM) rekomendowan przez Union Internationale Contre le Cancer/American Joint Com- mitee on Cancer (UICC/AJCC), ktrej ostatni modyfikacj (TNM 7) przeprowadzono wla- 5 Zalecenia postpowania diagnostyczno-terapeutycznego w nowotworach zBo[liwych  2013 r. tach 2008 2009 (tab. 1 3). Ocen wedBug klasyfikacji pTNM mo|na przeprowadzi jedynie uchorych po doszcztnym leczeniu chirurgicznym, na podstawie badania patomorfologiczne- go. Kategorie pT, pN ipM odpowiadaj kategoriom klinicznym T, N iM. Cech pN0 mo|na okre[li, je[li wusunitym materiale po zabiegu selektywnym (grupy I, II, III wzBw chBon- nych szyi) znaleziono przynajmniej 6 wzBw chBonnych. Wprzypadku usunicia wszystkich grup (grupy I V) wzBw chBonnych szyi typu CND (comprehensive neck dissection), dawniej MRND (modified radical neck dissection), lub radykalnej limfadenektomii (RND, radical neck dissection) okre[lenie cechy pN powinno si opiera na ocenie przynajmniej 10 wzBw chBonnych. Usuwane wzBy chBonne powinny by wczasie zabiegu wyraznie oznakowane wcelu ustalenia lokalizacji przerzutw. Leczenie Oglne zasady leczenia radykalnego Wybr metody leczenia wi|e si zczynnikami zale|nymi od nowotworu [umiejscowienie izaawansowanie kliniczne (tab. 1) oraz zr|nicowanie histologiczne] iod chorego (wiek, stopieD sprawno[ci, choroby towarzyszce, stan od|ywienia). Molekularna charakterystyka nowotworu ma potencjalnie istotne znaczenie rokownicze, ale obecnie nie jest uwzgldniana wwyborze postpowania. Znaczc rol odgrywaj natomiast czynniki organizacyjne, do- [wiadczenie o[rodka, oczekiwania ipreferencje chorego. Rutynowymi metodami postpowania uchorych na raka narzdw gBowy iszyi we wczes- nych stopniach zaawansowania klinicznego (I II: cT1 2N0) s leczenie chirurgiczne lub ra- dioterapia (RTH). Czsto stosuje si kojarzenie obu metod (zawsze wsekwencji zabieg ope- racyjny RTH). Uchorych wstopniu zaawansowania I II odsetek trwaBych wyleczeD, zale|nie od lokalizacji, wynosi 60 90%. Wnowotworach bardziej zaawansowanych (stopnie III IV: cT3 4 i/lub N1 3)  zwyjtkiem cz[ci przypadkw raka gBo[ni  wyniki leczenia zzasto- sowaniem RTH i/lub chirurgii s znacznie gorsze (odsetek niepowodzeD miejscowych > 60% iwy|sze ryzyko przerzutw wnarzdach odlegBych), co uzasadnia wprowadzenie do praktyki klinicznej  na podstawie dowodw onajwy|szym stopniu wiarygodno[ci  jednoczesnej chemioradioterapii (CRTH) zzastosowaniem cisplatyny. Chemioradioterapii poddaje si cho- rych na raka narzdw gBowy iszyi wIII iIV stopniu zaawansowania, ktrzy nie kwalifikuj si do resekcji, atak|e wramach postpowania oszczdzajcego (obecnie preferowane, jako alternatywa dla okaleczajcych zabiegw chirurgicznych). Metod t stosuje si tak|e wuzupeBnieniu zabiegu operacyjnego wprzypadku stwierdzenia niekorzystnych czynnikw rokowniczych wbadaniu patomorfologicznym. Radioterapia W RTH ozaBo|eniu radykalnym (wyBczna lub kojarzona zCTH) standardowo stosuje si frakcjonowanie konwencjonalne (1 dawka frakcyjna 1,8 2,0Gy dziennie przez 5 dni wtygo- dniu  dawka caBkowita 70 72Gy). Wcigu ostatnich kilkunastu lat techniki radykalnej RTH chorych na raka narzdw gBowy iszyi ulegBy zasadniczym zmianom  obecnie rutynowo stosuje si RTH konformaln, opart na trjwymiarowym planowaniu irealizacji leczenia, co umo|liwia bezpieczne podanie wysokiej ijednorodnej dawki wobjto[ci napromienianej zwzgldn ochron tkanek prawidBowych. Najbardziej zaawansowan technologicznie form konformalnej RTH jest napromienianie zmodulacj intensywno[ci wizki (IMRT, intensity 6 Nowotwory nabBonkowe narzdw gBowy iszyi Tabela 1. Klasyfikacja stopnia klinicznego zaawansowania rakw narzdw gBowy i szyi (UICC/AJCC TNM 7 z 2009 roku) Ocena zaawansowania ogniska pierwotnego  cecha T Wsplne dla wszystkich lokalizacji Tx  guz pierwotny nie mo|e by oceniony T0  brak klinicznych cech guza pierwotnego Tis  rak in situ Rak wargi, jamy ustnej i ustnej cz[ci gardBa T1  guz o [rednicy d" 2 cm w najwikszym wymiarze T2  guz o [rednicy > 2 cm, ale d" 4 cm w najwikszym wymiarze T3  guz o [rednicy > 4 cm w najwikszym wymiarze T4 T4a  Warga: guz nacieka warstw korow ko[ci, nerw zbodoBowy dolny, dno jamy ustnej lub skr twarzy (np. podbrdka lub nosa) W przypadku raka wychodzcego z wyrostka zbodoBowego powierzchowne naciekanie ko[ci lub kieszonki zbowej nie jest wystarczajce do zakwalifikowania guza jako T4 T4a  Jama ustna: guz nacieka warstw korow ko[ci, gBbokie (zewntrzne) mi[nie jzyka (brdkowo-jzykowy, gnykowo-jzykowy, podniebienno-jzykowy i rylcowo-jzykowy), zatok szczkow, skr twarzy T4a  Ustna cz[ gardBa: guz nacieka krtaD, gBbokie/zewntrzne mi[nie jzyka, misieD skrzydBowy przy[rodkowy, podniebienie twarde lub |uchw T4b  Rak wargi i jamy ustnej: guz nacieka przestrzeD |waczy, wyrostki skrzydBowe albo pod- staw czaszki i/lub obejmuje ttnic szyjn wewntrzn T4b  Rak ustnej cz[ci gardBa: guz nacieka misieD skrzydBowy boczny, wyrostki skrzydBowe, boczn [cian nosowej cz[ci gardBa lub podstaw czaszki bdz obejmuje ttnic szyjn Rak nosowej cz[ci gardBa T1  guz ograniczony do nosowej cz[ci gardBa lub nacieka ustn cz[ gardBa bdz jam nosow T2  guz z cechami naciekania przestrzeni przygardBowej* T3  guz nacieka struktury kostne lub zatoki przynosowe T4  guz szerzcy si [rdczaszkowo lub naciekajcy nerwy czaszkowe, dB podskroniowy, krtaniow cz[ gardBa, oczodB lub przestrzeD |waczy *Naciek struktur przygardBowych oznacza szerzenie si nowotworu w kierunku tylno- -bocznym poza powiz gardBowo-podstawn Rak krtaniowej cz[ci gardBa T1  guz ograniczony do jednego obszaru anatomicznego krtaniowej cz[ci gardBa i osigaj- cy w najwikszym wymiarze < 2 cm T2  guz obejmuje wicej ni| jeden obszar anatomiczny krtaniowej cz[ci gardBa lub tkanki mikkie ssiednich okolic albo osiga w najwikszym wymiarze > 2 cm, ale < 4 cm, bez unieruchomienia poBowy krtani T3  guz osiga w najwikszym wymiarze > 4 cm lub powoduje unieruchomienie poBowy krtani bdz nacieka grny odcinek przeByku T4a  guz nacieka chrzstk tarczowat lub pier[cieniowat, ko[ gnykow, gruczoB tarczowy, przeByk lub centralny przedziaB tkanek mikkich* T4b  guz nacieka powiz przedkrgow, obejmuje ttnic szyjn lub zajmuje struktury [rdpiersia *PrzedziaB centralny tkanek mikkich obejmuje mi[nie przedkrtaniowe i tBuszcz pod- skrny 7 Zalecenia postpowania diagnostyczno-terapeutycznego w nowotworach zBo[liwych  2013 r. Tabela 1. Klasyfikacja stopnia klinicznego zaawansowania rakw narzdw gBowy i szyi (UICC/AJCC TNM 7 z 2009 roku) (cd.) Rak krtani  grne pitro T1  guz ograniczony do jednego obszaru anatomicznego grnego pitra krtani z prawidBow ruchomo[ci faBdw gBosowych T2  guz nacieka bBon [luzow wicej ni| jednego obszaru anatomicznego grnego pitra krtani lub gBo[ni albo rejon poBo|ony poza nagBo[ni (np. bBon [luzow podstawy jzyka, doBek zajzykowy, przy[rodkow [cian zachyBka gruszkowatego), bez unieruchomienia krtani T3  guz ograniczony do krtani powodujcy unieruchomienie strun gBosowych lub naciekajcy jedn z wymienionych struktur: okolic zapier[cienn, tkanki poBo|one przed nagBo[ni, przestrzeD okoBogBo[niow lub powierzchownie, w ograniczonym zakresie naciekajcy chrzstk tarczowat (np. warstw wewntrzn) T4a  guz rozlegle nacieka chrzstk tarczowat lub nacieka tkanki poBo|one poza krtani, np. tchawic, tkanki mikkie szyi, w tym gBbokie lub zewntrzne mi[nie jzyka (brdkowo-jzykowy, gnykowo-jzykowy, podniebienno-jzykowy, rylcowo-jzykowy), mi[nie podgnykowe, tarczyc, przeByk T4b  guz nacieka przestrzeD przedkrgow, obejmuje ttnic szyjn lub zajmuje struktury [rdpiersia Rak krtani  gBo[nia T1  guz ograniczony do jednego lub obu faBdw gBosowych (mo|e nacieka spoidBo przednie lub tylne), ktrych ruchomo[ jest zachowana T1a  guz ograniczony do jednego faBdu gBosowego T1b  guz zajmuje oba faBdy T2  guz nacieka grne pitro krtani lub okolic podgBo[niow bdz powoduje upo[ledzenie ruchomo[ci faBdw gBosowych T3  guz ograniczony do krtani powodujcy unieruchomienie faBdw gBosowych lub naciekaj- cy przestrzeD okoBogBo[niow albo pBytko, ogniskowo naciekajcy chrzstk tarczowat T4a  guz rozlegle nacieka chrzstk tarczowat, przechodzc przez jej warstw zewntrzn, lub nacieka tkanki poBo|one poza krtani, np. tchawic, tkanki mikkie szyi, w tym gBbokie lub zewntrzne mi[nie jzyka (brdkowo-jzykowy, gnykowo-jzykowy, podnie- bienno-jzykowy, rylcowo-gnykowy), mi[nie podgnykowe, tarczyc, przeByk T4b  guz nacieka przestrzeD przedkrgow, obejmuje ttnic szyjn lub zajmuje struktury grnego [rdpiersia Rak krtani  podgBo[nia T1  guz ograniczony do okolicy podgBo[niowej T2  guz nacieka jeden lub oba faBdy gBosowe, ktrych ruchomo[ jest prawidBowa lub upo- [ledzona T3  guz ograniczony do krtani, powodujcy unieruchomienie faBdw gBosowych T4a  guz przechodzi chrzstk pier[cieniowat lub tarczowat bdz nacieka tkanki poBo|one poza krtani, np. tchawic, tkanki mikkie szyi, w tym gBbokie zewntrzne mi[nie j- zyka (brdkowo-jzykowy, gnykowo-jzykowy, podniebienno-jzykowy, rylcowo-jzykowy), mi[nie podgnykowe, tarczyc, przeByk T4b  guz nacieka przestrzeD przedkrgow, obejmuje ttnic szyjn lub zajmuje struktury grnego [rdpiersia Rak zatoki szczkowej T1  guz ograniczony do bBony [luzowej zatoki szczkowej, ktry nie powoduje nad|erek lub niszczenia ko[ci T2  guz powodujcy nad|erk lub niszczenie ko[ci, w tym szerzcy si na podniebienie twarde lub przewd nosowy [rodkowy, z wyjtkiem szerzenia si na tyln [cian zatoki szczkowej i wyrostek skrzydBowaty T3  guz naciekajcy jedn z nastpujcych struktur: ko[ tylnej [ciany zatoki szczkowej, tkank podskrn, dno lub przy[rodkow [cian oczodoBu, dB skrzydBowy, zatoki sitowe 8 Nowotwory nabBonkowe narzdw gBowy iszyi Tabela 1. Klasyfikacja stopnia klinicznego zaawansowania rakw narzdw gBowy i szyi (UICC/AJCC TNM 7 z 2009 roku) (cd.) T4a  guz nacieka zawarto[ przedniej cz[ci oczodoBu, skr policzka, wyrostki skrzydBowe, dB podskroniowy, blaszk sitow, zatok klinow lub czoBow T4b  guz nacieka jedn z nastpujcych struktur: szczyt oczodoBu, opon tward, mzg, [rodkowy dB czaszki, nerwy czaszkowe poza gaBzi szczkow nerwu trjdzielnego V2, nosow cz[ gardBa lub stok Rak jamy nosowej i zatoki sitowej T1  guz ograniczony do jednej anatomicznej cz[ci jamy nosa lub sitowia, z naciekaniem ko[ci lub bez T2  guz zajmujcy 2 cz[ci w jednej lokalizacji anatomicznej lub szerzcy si na obszar ssiadujcy w obrbie kompleksu nosowo-sitowego, z naciekaniem ko[ci lub bez T3  guz szerzy si na przy[rodkow [cian lub dno oczodoBu, zatok szczkow, podniebie- nie lub blaszk sitow T4a  guz nacieka jakkolwiek z nastpujcych struktur: zawarto[ przedniej cz[ci oczodoBu, skr nosa lub policzka, minimalnie nacieka przedni dB czaszki, wyrostki skrzydBowe, zatok klinow lub czoBow T4b  guz nacieka jakkolwiek z nastpujcych struktur: szczyt oczodoBu, mzg, [rodkowy dB czaszki, nerwy czaszkowe poza V2, nosow cz[ gardBa lub stok Rak du|ych gruczoBw [linowych T1  guz osiga w najwikszym wymiarze < 2 cm i nie nacieka poza mi|sz gruczoBu* T2  guz osiga w najwikszym wymiarze > 2 i < 4 cm i nie nacieka poza mi|sz gruczoBu* T3  guz osiga w najwikszym wymiarze > 4 cm lub nacieka poza mi|sz gruczoBu* T4a  guz nacieka skr, |uchw, przewd sBuchowy lub nerw twarzowy T4b  guz nacieka podstaw czaszki lub wyrostki skrzydBowe albo obejmuje ttnic szyjn *Szerzenie si poza mi|sz narzdu jest klinicznym lub makroskopowym dowodem naciekania tkanek mikkich albo nerww innych ni| wymienione w punktach T4a i T4b. Do celw klasyfikacji zmiany jedynie mikroskopowe nie [wiadcz o szerzeniu si nowo- tworu poza mi|sz gruczoBu Ocena wzBw chBonnych szyi  cecha N Wsplne dla wszystkich lokalizacji Nx  regionalne wzBy chBonne nie mog by ocenione N0  brak przerzutw do regionalnych wzBw chBonnych Wszystkie lokalizacje raka, z wyjtkiem nosowej cz[ci gardBa N1  przerzut w pojedynczym wzle chBonnym po stronie guza, osigajcy w najwikszym wymiarze < 3 cm N2  przerzuty o zaawansowaniu jak poni|ej: N2a  przerzut w pojedynczym wzle chBonnym po stronie guza, osigajcy w najwikszym wymiarze > 3 cm, ale < 6 cm N2b  przerzuty w wielu wzBach chBonnych po stronie guza, z ktrych |aden nie osiga w najwikszym wymiarze > 6 cm N2c  przerzuty obustronnie lub do wzBa/wzBw chBonnych po stronie przeciwnej do guza, z ktrych |aden nie osiga w najwikszym wymiarze > 6 cm N3  przerzuty do wzBw chBonnych osigajce w najwikszym wymiarze > 6 cm 9 Zalecenia postpowania diagnostyczno-terapeutycznego w nowotworach zBo[liwych  2013 r. Tabela 1. Klasyfikacja stopnia klinicznego zaawansowania rakw narzdw gBowy i szyi (UICC/AJCC TNM 7 z 2009 roku) (cd.) Rak nosowej cz[ci gardBa N1  jednostronny przerzut w wzle/wzBach chBonnych szyi powy|ej doBu nadobojczykowego lub jedno- bdz obustronne przerzuty w wzBach chBonnych zagardBowych, osigajce w najwikszym wymiarze < 6 cm N2  obustronne przerzuty w wzle/wzBach chBonnych umiejscowionych ponad doBem nad- obojczykowym osigajce w najwikszym wymiarze < 6 cm N3  przerzuty w wzle/wzBach chBonnych osigajce > 6 cm lub umiejscowione w dole nadobojczykowym N3a  [rednica przerzutw > 6 cm N3b  zajcie doBu nadobojczykowego Ocena przerzutw w odlegBych narzdach  cecha M Wsplne dla wszystkich lokalizacji Mx  przerzuty odlegBe nie s ocenione M0  przerzuty odlegBe nieobecne M1  przerzuty odlegBe obecne Tabela 2. Grupy stopni zaawansowania wszystkich guzw narzdw gBowy i szyi, z wyjtkiem nosowej cz[ci gardBa i tarczycy StopieD Cecha T Cecha N Cecha M 0 Tis N0 M0 I T1 N0 M0 II T2 N0 M0 III T3 N0 M0 T1 N1 M0 T2 N1 M0 T3 N1 M0 IVA T4a N0 M0 T4a N1 M0 T1 N2 M0 T2 N2 M0 T3 N2 M0 T4a N2 M0 IVB T4b Ka|de N M0 IVC Ka|de T N3 M0 Ka|de T Ka|de N M1 modulated radiation therapy), ktre ze wzgldu na swoje zalety (lepsza ochrona zdrowych tkanek, mo|liwo[ rwnoczesnego podwy|szania dawki wcz[ci napromienianej objto[ci) powinno by stosowane rutynowo, szczeglnie wradykalnym leczeniu nowotworw nosowej iustnej cz[ci gardBa, masywu szczkowo-sitowego ipodstawy czaszki. Zdrugiej strony, nie 10 Nowotwory nabBonkowe narzdw gBowy iszyi Tabela 3. Grupy stopni zaawansowania guzw nosowej cz[ci gardBa StopieD Cecha T Cecha N Cecha M 0 Tis N0 M0 I T1 N0 M0 IIA T2a N0 M0 IIB T1 N1 M0 T2a N1 M0 T2b N0 M0 T2b N1 M0 III T1 N2 M0 T2a N2 M0 T2b N2 M0 T3 N0 M0 T3 N1 M0 T3 N2 M0 IVA T4 N0 M0 T4 N1 M0 T4 N2 M0 IVB Ka|de T N3 M0 IVC Ka|de T Ka|de N M1 ma dotychczas dowodw wskazujcych na popraw miejscowej wyleczalno[ci i/lub prze- |ycia chorych dziki zastosowaniu IMRT. Zale|nie od do[wiadczeD imo|liwo[ci o[rodka, akceptowane jest odmienne frakcjonowanie wformie przyspieszonej [6 frakcji tygodniowo: CAIR (continous accelerated irradiation) lub SIB-IMRT (simultaneous integrated boost-IMRT)] bdz hiperfrakcjonowania. Uchorych wpodeszBym wieku lub zistotnymi klinicznie choroba- mi wspBwystpujcymi, uktrych napromienianie obejmuje maBe objto[ci, bez obszarw elektywnych (np. we wczesnym raku gBo[ni), mo|liwe jest zastosowanie przy[pieszonego napromieniania podwy|szonymi dawkami frakcyjnymi (tzw. metoda manchesterska  51Gy w16 dawkach frakcyjnych). W wybranych przypadkach mo|na rozwa|a stosowanie napromieniania [rdtkankowego (brachyterapii), polegajcego na implantacji zrdeB promieniotwrczych bezpo[rednio wob- rb lub ssiedztwo guza. Brachyterapia mo|e stanowi alternatyw leczenia chirurgicznego we wczesnych rakach wargi dolnej lub jamy ustnej, aw bardziej zaawansowanych stadiach jest stosowana wuzupeBnieniu napromieniania wizkami zewntrznymi. Wybr pomidzy zastosowaniem brachyterapii lub RTH wizkami zewntrznymi zale|y od mo|liwo[ci technicz- nych oraz do[wiadczenia o[rodka. WyBczna RTH jest metod rwnorzdn zleczeniem chirurgicznym we wczesnym raku krtani (T1 2N0) oraz postpowaniem zwyboru uwikszo[ci chorych na raka nosowej, ustnej ikrtaniowej cz[ci gardBa wstopniu zaawansowania T1 2N0. Wprzypadku bardziej zaawan- sowanych nowotworw napromienianie powinno by kojarzone zleczeniem chirurgicznym lub CTH (w sekwencji jednoczesnej). 11 Zalecenia postpowania diagnostyczno-terapeutycznego w nowotworach zBo[liwych  2013 r. Leczenie chirurgiczne Podstawow zasad jest doszcztno[ wycicia przy mo|liwie najmniejszym okaleczeniu fizycznym iczynno[ciowym. Celem leczenia chirurgicznego jest usunicie guza pierwotne- go zmarginesem przynajmniej 5 mm zdrowej tkanki wocenie histologicznej (z wyjtkiem laserowej mikrochirurgii raka krtani ijzyka, wprzypadku ktrej zostawia si mniejsze mar- ginesy). Czsto niezbdnym elementem postpowania chirurgicznego jest wycicie ukBadu chBonnego szyi, ktre jest wskazane zawsze wprzypadku przerzutw wwzBach chBonnych ileczenia chirurgicznego ogniska pierwotnego (standard  CND, dawniej MRND). Nale|y d- |y do zaoszczdzenia |yBy szyjnej wewntrznej, mi[nia mostkowo-obojczykowo-sutkowego i przede wszystkim  nerwu dodatkowego (wymienione struktury usuwa si wprzypad- kach naciekania przez nowotwr lub braku mo|liwo[ci usunicia wzBw przy ich zachowa- niu). Wrazie wskazaD do obustronnego usunicia wzBw chBonnych (zwykle wprzypadku cechy N2c) nale|y d|y do zaoszczdzenia przynajmniej jednej |yBy szyjnej wewntrznej. Wprzypadku klinicznej cechy N1 mo|na rozwa|y selektywne wycicie ukBadu chBonnego szyi (SND, selective nodal dissection), obejmujce, zale|nie od lokalizacji nowotworu, wybrane grupy wzBw chBonnych (np. I, II, III wprzypadku raka jamy ustnej). Elektywne usunicie wzBw chBonnych szyi uchorych zkliniczn cech N0 wykonuje si wnowotworach owy- sokim (>20%) ryzyku obecno[ci mikroprzerzutw wwzBach chBonnych. Wycicie dotyczy zwykle wybranych grup ukBadu chBonnego szyi, wzale|no[ci od najbardziej prawdopodobnego kierunku spBywu chBonki (najcz[ciej grupy I III). Wprzypadku rozlegBych resekcji istotn rol odgrywa chirurgia rekonstrukcyjna. Postp wtej dziedzinie wi|e si zpowszechnym stosowaniem odlegBych pBatw unaczynionych (prostych lub zBo|onych) lub  optymalnie  wolnych pBatw zmikrochirurgicznym zespoleniem naczyD (uzyskuje si dobry efekt este- tyczno-czynno[ciowy, nawet po bardzo rozlegBych resekcjach). Szybki rozwj dotyczy rwnie| technik endoskopowych (przydatnych gBwnie wprzypadku miejscowo zaawansowanych ra- kw krtani). ZBo|ono[ iwielodyscyplinarno[ postpowania uchorych na nowotwory rejonu gBowy iszyi uzasadniaj konieczno[ prowadzenia leczenia chirurgicznego wjednostkach specjalistycznych. WyBczne leczenie chirurgiczne jest stosowane wrakach oniskim stopniu zaawansowa- nia (T1N0, rzadziej T2N0) zlokalizowanych wjamie ustnej, na wardze dolnej oraz  alterna- tywnie dla RTH  wraku krtani. Resekcja jest metod leczenia zwyboru wrakach gruczoBw [linowych, zatok obocznych nosa (niezale|nie od stopnia zaawansowania) oraz wzaawan- sowanych nowotworach jamy ustnej. Leczenie chirurgiczne jest rwnie| celowe ucz[ci chorych na zaawansowane raki ustnej ikrtaniowej cz[ci gardBa oraz krtani, je|eli nie ma mo|liwo[ci leczenia zachowawczego oszczdzajcego narzd. Wniektrych lokalizacjach nowotworu (np. wikszo[ rakw jamy ustnej, praktycznie wszystkie przypadki raka zatok obocznych), mimo wczesnego zaawansowania, resekcja jest zwykle uzupeBniana napromie- nianiem. UzupeBniajc RTH stosuje si rutynowo uchorych zbardziej zaawansowanymi no- wotworami, ao kwalifikacji decyduje ostateczny wynik badania histologicznego. Wskazania do uzupeBniajcej RTH pooperacyjnej obejmuj:  niewystarczajcy margines resekcji (w przypadku braku radykalno[ci wbadaniu mikro- skopowym nale|y zawsze rozwa|y mo|liwo[ ponownej resekcji  je|eli wycicie nie jest mo|liwe, to RTH powinna by prowadzona wedBug zasad napromieniania radykalnego);  niepewn radykalno[ resekcji (np. resekcja guza we fragmentach, do negatywnych wy- cinkw brze|nych); 12 Nowotwory nabBonkowe narzdw gBowy iszyi  naciekanie tkanek rozproszonymi ogniskami raka;  niskie zr|nicowanie nowotworu;  stwierdzenie nawet pojedynczego przerzutu wusunitych wzBach chBonnych szyi. W uzupeBniajcej RTH stosuje si rutynowo frakcjonowanie konwencjonalne, azalecana dawka caBkowita wynosi 60Gy, zmo|liwo[ci podwy|szenia do 66 70Gy na obszar szcze- glnie wysokiego ryzyka nawrotu. Uchorych wstarszym wieku lub zupo[ledzon spraw- no[ci (WHO II lub III) mo|na rozwa|y skrcone napromienianie zpodwy|szeniem dawki frakcyjnej (np. dawka frakcyjna 2,5Gy idawka caBkowita 50Gy). Objto[ napromieniana powinna obejmowa lo| po usunitym guzie lub okolic anatomiczn, wktrej byB on zlo- kalizowany, atak|e caBo[ lub cz[ ukBadu chBonnego szyi (zawsze wprzypadku cechy pN+ oraz jako leczenie elektywne uchorych na raka jamy ustnej, grnego pitra krtani oraz ustnej ikrtaniowej cz[ci gardBa, niezale|nie od cechy N). Frakcjonowanie niekonwencjonalne dawki napromieniania ijednoczesna chemioradioterapia Niezadowalajce wyniki uzyskiwane uchorych na miejscowo iregionalnie zaawansowane raki narzdw gBowy iszyi przyczyniBy si do podjcia prb frakcjonowania niekonwencjonal- nego dawki napromieniania oraz kojarzenia RTH iCTH. Frakcjonowanie niekonwencjonalne dawki (zwBaszcza napromienianie hiperfrakcjonowane) zwiksza miejscow skuteczno[ le- czenia wwybranych lokalizacjach nowotworw gBowy iszyi. Jednoczesna CRTH jest standar- dowym postpowaniem uchorych na pBaskonabBonkowe raki nosowej, ustnej ikrtaniowej cz[ci gardBa oraz krtani wIII iIV stopniu zaawansowania uchorych, ktrzy nie kwalifikuj si do resekcji. Jest rwnie| zalecan metod leczenia oszczdzajcego narzd uchorych na miejscowo iregionalnie zaawansowane raki krtani ikrtaniowej cz[ci gardBa. Chemiora- dioterapia jest stosowana rutynowo wuzupeBnieniu resekcji przy obecno[ci niekorzystnych patomorfologicznych czynnikw rokowniczych (liczne przerzuty wwzBach chBonnych szyi, prze- kraczanie przez naciek torebki wzBa chBonnego, naciekanie mi[ni gBbokich). Rutynowo RTH jest kojarzona ze stosowaniem cisplatyny wdawce 100mg/m2 wdniach napromieniania 1., 22. i43. lub wdawce 35 40mg/m2 podawanej co tydzieD. Niekiedy stosuje si cisplatyn wni|szych dawkach cotygodniowych, co nie jest poparte dowodami onaj- wy|szym stopniu wiarygodno[ci (oczekiwana korzy[ dotyczy tylko zmniejszenia ryzyka wystpowania nudno[ci i/lub wymiotw). Wprzypadku napromieniania zprzy[pieszonym frakcjonowaniem lub stosowanego wuzupeBnieniu zabiegu operacyjnego cisplatyna jest sto- sowana 2-krotnie, wdawce 100mg/m2, w1. i22.dniu RTH. Wprzypadku masywnych zmian wwzBach chBonnych, ktrych regresja wtrakcie napromieniania mo|e utrudnia prawidBow realizacj pierwotnego planu RTH, mo|na rozwa|y przed jednoczesn CRTH wstpne zasto- sowanie 2 3cykli indukcyjnej CTH wedBug schematu PF (cisplatyna ifluorouracyl) lub TPF (docetaksel, cisplatyna ifluorouracyl). Uchorych na raki nosowej cz[ci gardBa zaliczane do grup II iIII WHO, zwyjtkiem przypadkw I stopnia zaawansowania klinicznego, po zakoDcze- niu jednoczesnej CRTH celowe jest podanie 3 cykli CTH wedBug schematu PF. Chemioradioterapi inapromienianie zniekonwencjonalnym frakcjonowaniem dawki ce- chuje znacznie wy|sze nasilenie odczynw popromiennych wporwnaniu zkonwencjonaln RTH  obie metody powinny by stosowane wo[rodkach wysokospecjalistycznych. Kwalifi- kacja do radykalnego leczenia skojarzonego powinna by oparta na starannie zebranym wy- wiadzie (obejmujcym choroby wspBwystpujce iuzale|nienia) oraz dokBadnym okre[leniu 13 Zalecenia postpowania diagnostyczno-terapeutycznego w nowotworach zBo[liwych  2013 r. stopnia sprawno[ci (korzy[ dotyczy jedynie chorych wstopniu sprawno[ci 0 iI wg WHO). Do obiektywizacji oceny pomocne izalecane s skale oceny chorb dodatkowych (np. ACE-27, adult comorbidity evaluation-27). Obci|enie chorobami wspBistniejcymi jest niezale|nym isilnym niekorzystnym czynnikiem rokowniczym. Przedmiotem zainteresowania s badania nad kojarzeniem metod tradycyjnych zlecze- niem ukierunkowanym molekularnie (tzw. terapie celowane). Pierwszy zcelowanych lekw  cetuksymab (przeciwciaBo przeciwko receptorowi naskrkowego czynnika wzrostu)  zo- staB zarejestrowany do stosowania wskojarzeniu zRTH uchorych zprzeciwwskazaniami do CRTH. SzczegBowe zasady postpowania diagnostyczno-terapeutycznego Rak wargi W ostatnich latach wPolsce stwierdzono niemal 400 nowych zachorowaD na raka wargi (w ogromnej wikszo[ci dolnej) oraz okoBo 100 zgonw ztego powodu. Cz[ciej choruj m|czyzni (proporcja 3,5:1). Podstawowymi czynnikami rakotwrczymi s ekspozycja bBony [luzowej warg na skBadniki dymu tytoniowego, palenie tytoniu (w tym rwnie| fajek icygar) oraz wpByw wysokiej temperatury ipromieniowania sBonecznego. Najczstszym typem patomorfologicznym jest rak pBaskonabBonkowy (zwykle wysoki lub [redni stopieD zr|nicowania G I II). Rak wargi dolnej na ogB rozwija si powoli, szerzc si gBwnie miejscowo istosunkowo pzno tworzc przerzuty do wzBw chBonnych podbrd- kowych ipod|uchwowych. Ze wzgldu na mo|liwo[ wczesnego wykrycia iwolny przebieg rokowanie wraku wargi dolnej jest zwykle dobre. Diagnostyka Podstaw rozpoznania jest weryfikacja mikroskopowa oparta na biopsji wycinkowej. Wbardzo wczesnych stopniach zaawansowania biopsja wycinajca mo|e stanowi wyBczne leczenie (warunkiem jest zachowanie odpowiednich marginesw resekcji). W ocenie stopnia zaawansowania klinicznego mo|e by pomocna diagnostyka obrazowa:  pantomogram lub KT |uchwy (podejrzenie naciekania);  USG szyi zewentualn BAC (podejrzenie przerzutw wwzBach chBonnych lub zaawanso- wanie miejscowe T3 4). Leczenie  T1 2N0  wycicie zmarginesem tkanek zdrowych + wmiar potrzeby (zwBaszcza T2) rekonstrukcja tkankami ssiadujcymi. Alternatyw jest brachyterapia: historycznie 60 70Gy przy u|yciu zrdeB oniskiej mocy dawki (LDR, low dose rate), aobecnie zwykle biologicznie rwnowa|ne dawki brachyterapii owysokiej mocy dawki (HDR, high dose rate). Wtpliwe marginesy resekcji stanowi wskazanie do poszerzenia zabiegu lub za- stosowania brachyterapii (RTH zpl zewntrznych nie jest zalecana).  T3 4N0  wycicie zmarginesem tkanek zdrowych + rekonstrukcja przy zastosowaniu odlegBych pBatw unaczynionych lub tkanek ssiednich (naciekanie |uchwy  resekcja odcinkowa |uchwy zrekonstrukcj odlegBymi pBatami) + uzupeBniajca RTH przy wtpli- wych marginesach resekcji oraz wprzypadku naciekania |uchwy. 14 Nowotwory nabBonkowe narzdw gBowy iszyi  T1 2N1  wycicie (resekcja miejscowa jak wT1 2N0) + wycicie wzBw chBonnych grup I, II, III szyi po stronie zmian + uzupeBniajca RTH.  T3 4N1  wycicie (resekcja miejscowa jak wT3 4N0) + wycicie wzBw chBonnych grup I, II, III szyi po stronie zmian + uzupeBniajca RTH.  T1 2N2 3  wycicie (resekcja miejscowa jak wT1 2N0) + CND + uzupeBniajca RTH. T3 4N2 3  wycicie (resekcja ogniska pierwotnego jak wT3 4N0) + wycicie wzBw chBonnych (jak wT1 2N2 3) + uzupeBniajca RTH. Postpowanie uchorych, ktrzy nie kwalifikuj si do leczenia chirurgicznego (zaawan- sowanie miejscowe):  wysoki stopieD sprawno[ci  radykalna RTH zmo|liwo[ci leczenia chirurgicznego po uzyskaniu regresji nowotworu;  pozostaBe przypadki  paliatywna RTH lub leczenie objawowe (naciekanie |uchwy  przeciwwskazanie do napromieniania). Rak jamy ustnej W ostatnich latach odnotowano okoBo 1100 nowych zachorowaD na raka jamy ustnej, co stanowi okoBo 0,85% wszystkich nowotworw zBo[liwych wPolsce, oraz okoBo 700 zgonw ztego powodu. Trzykrotnie cz[ciej choruj m|czyzni. Najczstszymi lokalizacjami raka jamy ustnej s ruchoma cz[ jzyka idno jamy ustnej (inne umiejscowienia: wyrostek z- bodoBowy, trjkt zatrzonowcowy, policzek ipodniebienie twarde). Ponad 95% przypadkw stanowi raki pBaskonabBonkowe (zwykle [rednio lub wysoko zr|nicowane). Stosunkowo rzadko wystpuj raki gruczoBowe wywodzce si zmaBych gruczoBw [linowych. Raki jamy ustnej cechuje wysokie ryzyko wystpienia przerzutw wregionalnych wzBach chBonnych, co jest spowodowane bogatym unaczynieniem chBonnym. Ztego powodu istotn rol wleczeniu odgrywa elektywne wycicie lub napromienianie ukBadu chBonnego szyi. Diagnostyka Podstaw rozpoznania stanowi biopsja wycinkowa ogniska pierwotnego. Zakres niezbd- nych badaD obrazowych obejmuje:  KT lub MR wprzypadku wtpliwo[ci dotyczcych zaawansowania wbadaniu przedmioto- wym (gBboko[ izakres naciekania);  pantomogram |uchwy przy podejrzeniu naciekania |uchwy;  USG szyi zewentualn BAC wzBw chBonnych;  RTG klatki piersiowej w2 projekcjach. Leczenie U chorych bez przerzutw odlegBych (M0), ktrzy kwalifikuj si do leczenia chirurgiczne- go, resekcja jest postpowaniem zwyboru:  T1N0  wycicie zmarginesem tkanek zdrowych + wycicie wzBw chBonnych grup I, II iIII szyi po stronie guza wprzypadku stopnia zr|nicowania G3 (alternatyw jest brachyterapia przy u|yciu LDR wdawce caBkowitej 66 70Gy; brachyterapia nie powinna by stosowana przy lokalizacji guza wokolicy koniuszka jzyka lub wodlegBo[ci poni|ej 0,5cm od |uchwy);  T2N0  wycicie zmarginesem tkanek zdrowych + wycicie wzBw chBonnych grup I, II iIII szyi po stronie guza + uzupeBniajca RTH na podstawie wyniku badania histologicz- nego (wskazania omwiono wcz[ci oglnej); 15 Zalecenia postpowania diagnostyczno-terapeutycznego w nowotworach zBo[liwych  2013 r.  T3 4N0  wycicie zmarginesem tkanek zdrowych + zale|nie od wskazaD, resekcja cz[ci lub poBowy |uchwy oraz jednoczesna rekonstrukcja zu|yciem odlegBych pBatw unaczynio- nych + wycicie wzBw chBonnych grup I, II iIII szyi po stronie zmian + uzupeBniajca RTH lub CRTH, zale|nie od czynnikw rokowniczych wymienionych wcz[ci oglnej;  ka|de T N1 3  wycicie jak wT1 2N0 lub T3 4N0 + SND lub CND (zale|nie od stopnia zaawansowania zmian wzBowych) po stronie zmian + uzupeBniajca RTH lub CTH, zale|- nie od czynnikw rokowniczych. Chorzy bez przerzutw odlegBych (M0), ktrzy nie kwalifikuj si do leczenia chirurgicznego:  bez naciekania |uchwy  CRTH, RTH radykalna lub paliatywna (wybr wzale|no[ci od zaawansowania nowotworu istanu chorego, ze szczeglnym uwzgldnieniem stopnia sprawno[ci istopnia od|ywienia);  z naciekaniem |uchwy  indukcyjna CTH zresekcj wprzypadku uzyskania regresji (po- stpowanie niestandardowe), paliatywna CTH lub leczenie objawowe. Chorzy zprzerzutami odlegBymi (cecha M1)  postpowanie indywidualizowane w zale|- no[ci od sytuacji klinicznej (paliatywna RTH lub CTH oraz leczenie objawowe). Rak ustnej cz[ci gardBa W ostatnich latach odnotowano wPolsce okoBo 1000 nowych zachorowaD na raka ustnej cz[ci gardBa iokoBo 560 zgonw ztego powodu. Piciokrotnie cz[ciej choruj m|czyz- ni. Ponad 90% wszystkich nowotworw tej okolicy stanowi rak pBaskonabBonkowy (zwykle [rednio lub nisko zr|nicowany). Rzadziej wystpuj raki gruczoBowe zmaBych gruczoBw [linowych (najcz[ciej na podstawie jzyka). Wobrbie migdaBkw, podniebienia mikkiego itylnej [ciany gardBa do[ czsto wystpuj raki niezr|nicowane typu nosogardBowego. Ucz[ci chorych (10 70% wzale|no[ci od opracowania) wetiopatogenezie odgrywa rol infekcja HPV  przebieg nowotworw wtym przypadku jest mniej agresywny, apromie- niowra|liwo[ wy|sza ni| winnych rakach. WpByw wspBwystpujcej infekcji HPV na wybr metody leczenia nie jest zdefiniowany. Wustnej cz[ci gardBa mog wystpowa pozaw- zBowe chBoniaki nieziarnicze (zwykle typu MALT), co uzasadnia szczegBow ocen patomor- fologiczn wszystkich rakw nisko zr|nicowanych iniezr|nicowanych (przy u|yciu badaD immunohistochemicznych). Rak ustnej cz[ci gardBa cechuje si zwykle wzgldnie szybkim wzrostem miejscowym iwczesnymi przerzutami wwzBach chBonnych (szczeglnie rak nisko zr|nicowany). Prze- rzuty odlegBe s czstsze ni| wraku jamy ustnej (najcz[ciej rak nisko zr|nicowany lub niezr|nicowany). Diagnostyka Podstaw rozpoznania stanowi badanie histologiczne materiaBu pobranego drog biopsji wycinkowej ogniska pierwotnego. Zakres badaD obrazowych niezbdnych dla ustalenia stopnia klinicznego zaawansowania obejmuje:  KT (w razie wtpliwo[ci dotyczcych rozlegBo[ci naciekania tkanek mikkich wykonuje si komplementarnie MR);  USG szyi zocen ukBadu chBonnego iBAC podejrzanych wzBw chBonnych;  RTG klatki piersiowej w2 projekcjach;  USG jamy brzusznej. 16 Nowotwory nabBonkowe narzdw gBowy iszyi Leczenie Chorzy bez przerzutw odlegBych (cecha M0):  T1 2N0  radykalna RTH (objto[ napromieniana ograniczona do guza zmarginesem przynajmniej 1 cm, frakcjonowanie konwencjonalne, dawka caBkowita 70Gy, niezbdne elektywne napromienianie wzBw chBonnych grup I, II iIII szyi) lub alternatywnie wycicie zmarginesem zdrowych tkanek. Wrakach gruczoBowych preferowane s leczenie chirur- giczne iuzupeBniajca RTH wedBug zasad przyjtych dla raka gruczoBw [linowych.  T3 4N0  radykalna CRTH niezale|nie od stopnia zr|nicowania raka (70Gy zcisplaty- n, np. 100mg/m2, wdniach 1., 22. i43. napromieniania lub 1. i22. dnia wprzypadku przy[pieszonej RTH, lub 35 40mg/m2 co tydzieD) albo resekcja struktur ustnej cz[ci gardBa zdoj[cia przez mandibulotomi lub odcinkow resekcj |uchwy + wycicie wzBw chBonnych grup I, II iIII szyi + najcz[ciej jednoczesna rekonstrukcja przy u|yciu odlegBych iunaczynionych pBatw (uzupeBniajca RTH lub CRTH). Wybr postpowania powinien uwzgldnia indywidualne wskazania (w tym zakres na- ciekania istopieD zr|nicowania raka, stopieD sprawno[ci chorego oraz do[wiadcze- nie o[rodka). Wprzypadku naciekania |uchwy oraz wraku gruczoBowym postpowaniem zwyboru jest leczenie chirurgiczne. U chorych zprzeciwwskazaniami do leczenia cisplatyn mo|na rozwa|y wyBczn RTH zwykorzystaniem hiperfrakcjonowania dawki (2 frakcje 1,2Gy dziennie, 5 dni wtygodniu, dawka caBkowita 81,6Gy/68 frakcji/7 tygodni), przy[pieszon RTH (np. SIB  IMRT, CAIR) lub RTH skojarzon zcetuksymabem. Stosowanie cetuksymabu rozpoczyna si tydzieD przed pierwsz frakcj napromieniania wdawce wysycajcej 400mg/m2 w2-go- dzinnym wlewie do|ylnym, akolejne cykle wdawce 250mg/m2 wgodzinnym wlewie podaje si co tydzieD do koDca RTH.  T1 2N1  radykalna CRTH (zasady RTH jak wT1 2N0, ale objto[ napromieniana po- winna obejmowa caBy ukBad chBonny szyi zelektywnym napromienianiem wzBw chBon- nych grupy IV szyi inadobojczykowych do dawki 50Gy; schemat CTH jak wT3 4N0) lub leczenie chirurgiczne (zasady jak wT1 2N0) + CND + uzupeBniajca RTH albo (z wyboru) uzupeBniajca CRTH, zale|nie od patomorfologicznych czynnikw rokowniczych. Chirurgia jest postpowaniem zwyboru wrakach gruczoBowych ialternatywnym wwysoko zr|nicowanych rakach podstawy jzyka. Wprzypadku przeciwwskazaD do CRTH stosuje si metody leczenia zachowawczego jak wT3 4N0.  T1 2N2 3  leczenie chirurgiczne (zasady jak wT1 2N1) + uzupeBniajca RTH lub (z wyboru) CRTH, zale|nie od patomorfologicznych czynnikw rokowniczych (przy przeciw- wskazaniach do leczenia cisplatyn stosuje si leczenie zachowawcze jak wT3 4N0). W przypadku masywnych przerzutw wwzBach chBonnych, ktre zmieniaj warunki ana- tomiczne, celowe mo|e by rozwa|enie zastosowania przed CRTH 2 3 cykli indukcyjnej CTH wedBug schematu PF (cisplatyna 100mg/m2 dzieD 1. ifluorouracyl 1000mg/m2 wlew cigBy wdniach 1. 4. wrytmie co 21 dni) lub  lepiej  TPF (docetaksel 75mg/m2 dzieD 1., cisplatyna 75mg/m2 dzieD 1. oraz fluorouracyl 750mg/m2 wlew cigBy wdniach 1. 4. wrytmie co 21 dni). Uzyskanie regresji zmian wwzBach chBonnych zapewnia re- alizacj napromieniania zgodn zpierwotnym planem. Wprzypadku przeciwwskazaD do leczenia cisplatyn stosuje si opcje leczenia zachowawczego jak wT3 4N0. Integral- n cz[ protokoBw leczenia zachowawczego powinno stanowi szybkie (ok. 6 tygodni po CTH/RTH) chirurgiczne usunicie wzBw chBonnych (CND), je|eli pierwotnie zajte 17 Zalecenia postpowania diagnostyczno-terapeutycznego w nowotworach zBo[liwych  2013 r. wzBy nie ulegBy caBkowitej regresji. Leczenie chirurgiczne jest zalecane wrakach wysoko zr|nicowanych podstawy jzyka iraku gruczoBowym. Wrakach nisko zr|nicowanych lub niezr|nicowanych leczeniem zwyboru jest zawsze CRTH.  T3 4N2 3  postpowanie jak wT1 2N2 3. Je[li radykalna CRTH lub inne leczenie zachowawcze nie s mo|liwe zpowodu zaawan- sowania raka lub upo[ledzenia stopnia sprawno[ci oraz od|ywienia chorych, nale|y roz- wa|y paliatywn RTH lub CTH (mo|liwe jest zastosowanie radykalnej RTH wprzypadku regresji po CTH  postpowanie niestandardowe) albo stosowa leczenie objawowe. Chorych zprzerzutami odlegBymi (cecha M1) poddaje si paliatywnej CTH lub RTH, lub leczeniu objawowemu. Decyzja jest podejmowana zuwzgldnieniem indywidualnej sytuacji (np. stopieD sprawno[ci chorego, dolegliwo[ci izr|nicowanie raka). Chemioterapia stwarza mo|liwo[ uzyskania korzy[ci terapeutycznej uchorych wdobrym stopniu sprawno[ci (szcze- glnie wprzypadku rakw nisko zr|nicowanych lub niezr|nicowanych). Rak nosowej cz[ci gardBa W ostatnich latach stwierdzono wPolsce okoBo 180 nowych zachorowaD na raka nosowej cz[ci gardBa i130 zgonw ztego powodu. Nowotwr wystpuje niespeBna 2-krotnie cz[ciej um|czyzn ni| ukobiet. Jego etiopatogeneza jest odmienna od innych rakw narzdw gBowy iszyi. Rakotwrczy wpByw dymu papierosowego ialkoholu nie jest udowodniony, nato- miast na obszarach endemicznego wystpowania wykazano zwizek zzaka|eniem wirusem Epsteina-Barr. Klasyfikacja WHO wyr|nia 3 typy raka nosowej cz[ci gardBa  raka rogowaciejcego (grupa I), raka nierogowaciejcego (grupa II) iraka niezr|nicowanego (grupa III). Wyr|niane wdawniejszych klasyfikacjach rak zkomrek przej[ciowych (transitional cell carcinoma) irak znabBonka naczyD chBonnych (lymphoepithelioma) obecnie s zaliczane, odpowiednio, do grup II iIII, ktre cechuj si szybkim wzrostem miejscowym oraz skBonno[ci do tworzenia przerzutw wwzBach chBonnych iczstym (> 40%) wystpowaniem przerzutw odlegBych (wymienione raki s szczeglnie wra|liwe na napromienianie iCTH). Diagnostyka Podstaw rozpoznania jest weryfikacja mikroskopowa ogniska pierwotnego drog biopsji wycinkowej (rozpoznanie ustalone wyBcznie na podstawie biopsji aspiracyjnej zmian prze- rzutowych wwzBach chBonnych szyi jest niewystarczajce). Zakres badaD niezbdnych do ustalenia stopnia zaawansowania klinicznego nowotworu obejmuje:  KT ztechnik  okna kostnego lub MR wcelu dodatkowej oceny struktur podstawy czaszki iekspansji wewntrzczaszkowej (s to badania obowizkowe, niezale|nie od sytuacji klinicznej);  USG szyi zewentualn BAC podejrzanych wzBw chBonnych;  RTG klatki piersiowej w2 projekcjach;  USG jamy brzusznej;  scyntygrafi ko[ci (badanie obowizkowe przy rozpoznaniu raka grupy II lub III WHO);  trepanobiopsj szpiku (badanie obowizkowe przy rozpoznaniu raka grupy II lub III WHO ztowarzyszcymi nieprawidBowo[ciami wzakresie parametrw hematologicznych). 18 Nowotwory nabBonkowe narzdw gBowy iszyi Leczenie Chorzy bez przerzutw odlegBych (M0):  T1N0  radykalna RTH (objto[ napromieniana obejmujca guz pierwotny zmargi- nesem + elektywnie wzBy chBonne grup I, II iIII szyi, frakcjonowanie konwencjonalne 1,8 2,0Gy dziennie, dawka caBkowita 70 72Gy). W wyspecjalizowanych o[rodkach istnieje mo|liwo[ uzupeBnienia napromieniania zpl zewntrznych brachyterapi [rdjamow wcelu podwy|szenia dawki na obszar guza, zochron tkanek zdrowych.  T2 4, ka|de N lub ka|de T, N1 3 (II iIII WHO)  radykalna CRTH + uzupeBniajca CTH (objto[ napromieniana powinna obejmowa guz pierwotny zmarginesem + caBy ukBad chBonny szyi, frakcjonowanie konwencjonalne 1,8 2,0Gy dziennie, dawka caBkowita 70 72Gy; zasady CTH  schemat zawierajcy cisplatyn, np. cisplatyna 100mg/m2 wdniach 1., 22. i43. napromieniania lub co tydzieD 40mg/m2, anastpnie 3 cykle uzu- peBniajce wedBug schematu PF  cisplatyna 100mg/m2 + fluorouracyl 500 1000mg/ /m2/d. wcigBym wlewie przez 72 96 godz. co 21 dni). W nowotworach ozaawansowaniu miejscowo-regionalnym uniemo|liwiajcym wyj[cio- wo zastosowanie konformalnej RTH, szczeglnie wprzypadku masywnych przerzutw do wzBw chBonnych, mo|na rozwa|y indukcyjn CTH (2 3 cykle), anastpnie CRTH (schematy indukcyjnej CTH zzastosowaniem cisplatyny  PF lub PF zdocetakselem). Wskazaniem do stosowania indukcyjnej CTH s tak|e kliniczne objawy nadci[nienia [rdczaszkowego zwizane zwewntrzczaszkowym szerzeniem si raka.  T2 4, ka|de N lub ka|de T, N1 3 (I WHO)  radykalna CRTH wedBug wcze[niej om- wionych zasad, zpominiciem uzupeBniajcej CTH (skuteczno[ CTH wykazano jedynie wniektrych grupach chorych, szczeglnie wrakach zgrup WHO II iIII). U chorych zprzerzutami do narzdw odlegBych (cecha M1) stosuje si CTH zawierajc cisplatyn (schematy PF, PF zdocetakselem lub BEP  bleomycyna, epirubicyna, cisplaty- na). Chorych wstopniu sprawno[ci WHO III IV poddaje si wyBcznie leczeniu objawowemu. Rak krtani Rak krtani jest najcz[ciej wystpujcym nowotworem wobrbie gBowy iszyi. Wostat- nich latach wPolsce odnotowano okoBo 2400 nowych zachorowaD (ok. 2% wszystkich nowo- tworw zBo[liwych) oraz okoBo 1600 zgonw ztego powodu. Rak krtani wystpuje 7-krotnie cz[ciej um|czyzn ni| ukobiet. Najcz[ciej (> 95% wszystkich nowotworw krtani) wystpuje rak pBaskonabBonkowy. Wobrbie gBo[ni zwykle wystpuj raki wysoko lub [rednio zr|nicowane (G I II), wgrnym pitrze krtani za[ cz[ciej ni| wgBo[ni stwierdza si raki oniskim stopniu zr|nicowania (G III). Rzadko wystpujc form raka pBaskonabBonkowego jest jego posta brodawczako- wata (carcinoma verrucosum). Inne postacie raka oraz nowotwory nienabBonkowe wystpuj bardzo rzadko. Przebieg kliniczny raka krtani zale|y gBwnie od umiejscowienia. Najcz[ciej raki s zlo- kalizowane wgrnym i[rodkowym pitrze krtani (okolica podgBo[niowa  < 10%). Raki gBo[ni maj powolny przebieg, aprzerzuty do wzBw chBonnych wystpuj rzadko wzwizku ze skp sieci naczyD chBonnych oraz  na ogB  wysokim zr|nicowaniem histopatolo- gicznym nowotworu. Raki grnego pitra krtani cechuj si szybszym wzrostem miejscowym 19 Zalecenia postpowania diagnostyczno-terapeutycznego w nowotworach zBo[liwych  2013 r. iwczesnymi przerzutami wwzBach chBonnych. Raka podgBo[ni charakteryzuje umiarkowa- ne tempo wzrostu miejscowego, przy czym przerzuty mog wystpowa rwnie| wwzBach chBonnych grnego [rdpiersia. U chorych na raka krtani, ze wzgldu na wsplne czynniki przyczynowe, istnieje szcze- glnie wysokie ryzyko zachorowania na drugi nowotwr niezale|ny ukBadu oddechowego (najcz[ciej rak pBuca), co nale|y uwzgldnia wtrakcie badaD kontrolnych po leczeniu. Diagnostyka Podstaw rozpoznania stanowi badanie histologiczne materiaBu pobranego drog biopsji wycinkowej wtrakcie bezpo[redniego wziernikowania narzdu (badanie direktoskopowe lub fiberoskopowe). W ocenie stopnia zaawansowania klinicznego obowizuje wykonanie nastpujcych ba- daD obrazowych:  KT szyi;  USG szyi zocen wzBw chBonnych iprzestrzeni przednagBo[niowej;  RTG klatki piersiowej w2 projekcjach;  KT klatki piersiowej (w przypadku masywnych przerzutw do wzBw chBonnych grupy III iIV szyi). Leczenie Ze wzgldu na zr|nicowany przebieg kliniczny postpowanie terapeutyczne wposzcze- glnych lokalizacjach raka krtani jest odmienne. Rak gBo[ni  T1N0  radykalna RTH (objto[ napromieniana ograniczona do anatomicznych struktur krtani, frakcjonowanie konwencjonalne 1,8 2,0Gy, dawka caBkowita 66 70Gy). W wybranych przypadkach (podeszBy wiek, obci|enia medyczne) istnieje mo|liwo[ za- stosowania radykalnej RTH wskrconym caBkowitym czasie leczenia zu|yciem podwy|- szonych dawek frakcyjnych (51Gy/16 frakcji  metoda manchesterska). Alternatyw stanowi endoskopowe leczenie chirurgiczne (zawsze zzachowaniem bezpiecznego mar- ginesu wbadaniu histologicznym  metod klasyczn lub przy u|yciu wizki laserowej). Wybr metody leczenia zale|y od preferencji chorego idecyzji podjtej po przedstawieniu przez lekarza zalet iwad ka|dej zmetod. Podobne zasady postpowania dotycz przy- padkw raka gBo[ni in situ.  T2N0  radykalna RTH (zasady jak wT1N0, zmo|liwo[ci frakcjonowania metod man- chestersk) lub oszczdzajce leczenie chirurgiczne (w wybranych przypadkach stosuje si zabiegi endoskopowe), pod warunkiem mo|liwo[ci zachowania bezpiecznego margi- nesu resekcji (obie metody pozwalaj uzyska zbli|ony odsetek wyleczeD, aka|da znich ma swoje zalety iwady; decyzja owyborze postpowania powinna by podejmowana indywidualnie, zuwzgldnieniem preferencji chorego).  T3N0  radykalna CRTH (RTH  objcie krtani wraz zukBadem chBonnym szyi oraz w- zBami chBonnymi przytchawiczymi grnymi, frakcjonowanie konwencjonalne, dawka caBko- wita 70Gy/35 frakcji, opcja RTH przy[pieszonej; CTH  cisplatyna 100mg/m2 wdniach napromieniania 1., 22., 43. lub wdawce 40mg/m2 co tydzieD) bdz radykalne leczenie chirurgiczne (zwykle laryngektomia caBkowita, wwybranych przypadkach laryngektomia subtotalna, rekonstrukcyjna) + uzupeBniajca RTH zobjciem lo|y po usunitej krtani iukBadu chBonnego szyi wraz zwzBami przytchawiczymi grnymi. 20 Nowotwory nabBonkowe narzdw gBowy iszyi Decyzja owyborze metody postpowania powinna by podejmowana indywidualnie, po poinformowaniu chorego omo|liwo[ci leczenia zzachowaniem narzdu (CRTH). Wprzy- padku upo[ledzenia dro|no[ci drg oddechowych konieczne jest wykonanie tracheosto- mii, ktra nie jest bezwzgldnym przeciwwskazaniem dla leczenia oszczdzajcego. Uchorych kwalifikowanych do leczenia zachowawczego zprzeciwwskazaniami do lecze- nia cisplatyn nale|y rozwa|y wyBczn RTH, zu|yciem na przykBad hiperfrakcjonowania dawki lub frakcjonowania przy[pieszonego, lub RTH skojarzon zcetuksymabem (dawki ischematy jak wraku ustnej cz[ci gardBa).  T4aN0  leczenie chirurgiczne (laryngektomia caBkowita + wg wskazaD resekcja ssia- dujcych struktur krtaniowej lub ustnej cz[ci gardBa) + uzupeBniajca RTH lub CRTH. W przypadkach cechy T4a bez naciekania chrzstek tarczowatej ipier[cieniowatej nale|y rozwa|y leczenie oszczdzajce krtaD (metod zwyboru jest CRTH) wedBug zasad jak wT3N0 (inne opcje leczenia zachowawczego jak wT3N0).  Ka|de T (z wyjtkiem T4b) N1 3  leczenie chirurgiczne + CND + uzupeBniajca RTH lub CRTH (zale|nie od patomorfologicznych czynnikw rokowniczych) albo wyBcznie CRTH (wg zasad jak wT3N0), oile nie stwierdza si naciekania chrzstki tarczowatej ipier[- cieniowatej. W przypadku masywnych zmian wzBowych (cN2 3) mo|liwe jest rozwa|enie CTH induk- cyjnej (jak wraku ustnej cz[ci gardBa zcech N2 3). PozostaBe metody leczenia za- chowawczego  jak wT3N0. Je|eli pod wpBywem RTH nie uzyskano caBkowitej regresji klinicznej wobrbie zawierajcych przerzuty wzBw chBonnych, nale|y je usun wcigu okoBo 6 tygodni po napromienianiu.  T4b i/lub N3 (przypadki niekwalifikujce si do leczenia chirurgicznego ze wzgldu na zaawansowanie)  paliatywna RTH lub prba CRTH (je|eli nie stwierdza si naciekania chrzstki tarczowatej lub przetok). Mo|liwe jest tak|e zastosowanie indukcyjnej CTH (z pzniejszym leczeniem chirurgicz- nym lub napromienianiem po uzyskaniu regresji), jednak jest to postpowanie niestan- dardowe. Uchorych, ktrzy nie kwalifikuj si do RTH, mo|na podj prb paliatywnej CTH lub zastosowa leczenie objawowe. W wyborze metody leczenia, oprcz stopnia zaawansowania, nale|y uwzgldni stopieD sprawno[ci iwiek chorego. Rak grnego pitra krtani (nadgBo[ni)  T1 2N0  radykalna RTH (objcie krtani ielektywnie ukBadu chBonnego szyi zpowodu wy- sokiego ryzyka subklinicznych przerzutw, frakcjonowanie konwencjonalne 1,8 2,0Gy, dawka caBkowita 70Gy; lub RTH przy[pieszona) albo oszczdzajce leczenie chirurgiczne metod klasyczn bdz zzastosowaniem wizki laserowej ielektywnym wyciciem w- zBw chBonnych grup II iIII szyi. Decyzja owyborze metody postpowania powinna by podejmowana indywidualnie, zuwzgldnieniem zakresu resekcji, oczekiwanej jako[ci |ycia po leczeniu oraz preferen- cji chorego.  T3N0 (leczenie wg wskazaD indywidualnych, wzale|no[ci od masy guza, dro|no[ci drg oddechowych istopnia zr|nicowania raka)  radykalna CRTH (zasady RTH jak wprzy- padkach T1 2N0, schemat CTH jak wprzypadku raka gBo[ni iustnej cz[ci gardBa) lub leczenie chirurgiczne (laryngektomia caBkowita ielektywne wycicie wzBw chBonnych grup II iIII szyi) + uzupeBniajca RTH. 21 Zalecenia postpowania diagnostyczno-terapeutycznego w nowotworach zBo[liwych  2013 r. Metod zwyboru jest CRTH jako leczenie oszczdzajce krtaD. Wprzypadku kwalifikacji do leczenia zachowawczego iprzeciwwskazaD do CRTH mo|na rozwa|y wyBczn RTH (np. hiperfrakcjonowan) lub skojarzon zcetuksymabem (dawki ischematy jak wraku ustnej cz[ci gardBa).  T4aN0  laryngektomia caBkowita + uzupeBniajca RTH lub radykalna CRTH, je[li nie stwierdza si naciekania chrzstki tarczowatej (zasady iopcje jak wy|ej).  T1 2N1  leczenie chirurgiczne (resekcja oszczdzajca) + CND + uzupeBniajca RTH (celowe oszczdzenie struktur krtani ze wzgldu na wysokie ryzyko powikBaD; prefero- wane napromienianie, wmiar mo|liwo[ci ograniczone do ukBadu chBonnego szyi) lub radykalna CRTH (zasady jak wT3N0; podobnie opcje postpowania zachowawczego). Wyboru metody dokonuje si indywidualnie, wzale|no[ci od przewidywanego zakresu resekcji, oczekiwanej jako[ci |ycia, do[wiadczenia o[rodka ipreferencji chorego. W zwizku zwysokim ryzykiem powikBaD przy uzupeBniajcym napromienianiu pooperacyj- nym leczeniem zwyboru jest CRTH.  T1 2N2 3  postpowanie jak wT1 2N1. W przypadku masywnych zmian wwzBach chBonnych mo|liwe jest rozwa|enie indukcyjnej CTH (jak wraku ustnej cz[ci gardBa cN2 3).  T3 4aN1 3  laryngektomia caBkowita + CND + uzupeBniajca RTH lub CRTH, wzale|- no[ci od patomorfologicznych czynnikw rokowniczych, bdz przy nieobecno[ci nacieka- nia chrzstki tarczowatej radykalna CRTH jako metoda oszczdzajca narzd (technika iopcje jak wy|ej). Wybr metody ma charakter indywidualny, przy czym preferuje si CRTH (leczenie oszczdzajce narzd). Wprzypadku masywnych zmian wzBowych nale- |y rozwa|y indukcyjn CTH. Je|eli po leczeniu zachowawczym nie uzyskano caBkowitej regresji klinicznej zmienionych przerzutowo wzBw chBonnych, konieczne jest wycicie ukBadu chBonnego szyi wcigu 4 6 tygodni po CRTH (dotyczy gBwnie cechy N2 3). W zaawansowanych przypadkach (T4b i/lub N3) niekwalifikujcych si do leczenia chirur- gicznego stosuje si postpowanie jak wraku gBo[ni. Rak podgBo[ni  T1 2N0  radykalna RTH (objto[ napromieniana obejmuje krtaD, ukBad chBonny szyi oraz wzBy chBonne grnego [rdpiersia).  T3N0  laryngektomia caBkowita + resekcja wziny ipBata tarczycy + jednostronna elek- tywna operacja wzBowa uwzgldniajca przedziaB przedni szyi + uzupeBniajca RTH obej- mujca wzBy grnego [rdpiersia.  T4aN0  laryngektomia caBkowita + resekcja wziny ipBata tarczycy + ezofagektomia zzabiegiem rekonstrukcyjnym + obustronna elektywna operacja wzBowa uwzgldniajca przedni przedziaB szyi + uzupeBniajca RTH (jak wy|ej).  T1 4aN+  leczenie chirurgiczne jak wy|ej zradykalnym wyciciem ukBadu chBonnego szyi po stronie zmian + uzupeBniajca RTH. Zaawansowane przypadki niekwalifikujce si do leczenia chirurgicznego  radykalna RTH lub CTH, lub napromienianie paliatywne. We wszystkich lokalizacjach raka krtani zcech M1 mo|na rozwa|y paliatywn CTH (alternatyw jest leczenie objawowe). Wybr metody zale|y od wspBistniejcych cech klinicz- nych chorego (stopieD sprawno[ci, dolegliwo[ci, stan od|ywienia, wiek). 22 Nowotwory nabBonkowe narzdw gBowy iszyi Rak krtaniowej cz[ci gardBa Rak krtaniowej cz[ci gardBa wystpuje wPolsce uokoBo 370 380 osb rocznie (w wik- szo[ci um|czyzn). Podstawowymi czynnikami rakotwrczymi s dym tytoniowy iwysokopro- centowy alkohol. W krtaniowej cz[ci gardBa najcz[ciej wystpuje rak pBaskonabBonkowy, ktry zwykle ma [redni (G II) lub wysoki (G I) stopieD zr|nicowania. Inne raki oraz nowotwory nienabBonkowe wystpuj wtej lokalizacji bardzo rzadko. Najczstsz lokalizacj raka krtaniowej cz[ci gar- dBa jest zachyBek gruszkowaty, rzadziej okolica zapier[cienna itylna [ciana gardBa. Cechuje go miejscowy wzrost zwczesnym naciekaniem ssiednich struktur (przede wszystkim krtani) iprzerzutami do regionalnych wzBw chBonnych. Przerzuty odlegBe wystpuj wzgldnie rzadko. Rak krtaniowej cz[ci gardBa jest najgorzej rokujcym nowotworem nabBonkowym narzdw gBowy iszyi. Diagnostyka Zakres niezbdnych badaD diagnostycznych jest identyczny z przedstawionym dla raka krtani. Leczenie Chorzy bez przerzutw odlegBych (M0):  T1 2N0  radykalna RTH (objcie anatomicznego zakresu krtaniowej cz[ci gardBa ikrtani oraz ukBadu chBonnego szyi, frakcjonowanie konwencjonalne 1,8 2,0Gy dzien- nie, dawka caBkowita 70 72Gy). WT2N0 przy du|ej masie guza uchorych wdobrym stanie oglnym celowe jest rozwa|enie CRTH (zasady iopcje leczenia zachowawczego jak wraku ustnej cz[ci gardBa ikrtani).  T3 4aN0  leczenie chirurgiczne (laryngofaryngektomia) + uzupeBniajca RTH lub CRTH, wzale|no[ci od patomorfologicznych czynnikw rokowniczych, lub radykalna CRTH jako leczenie oszczdzajce narzd (zasady jak wT1 2N0; schemat CTH jak wraku krtani iustnej cz[ci gardBa), pod warunkiem nienaciekania chrzstki tarczowatej ipier[cienio- watej oraz braku obturacji drg oddechowych. Opcje leczenia zachowawczego jak wraku krtani ikrtaniowej cz[ci gardBa.  Ka|de T, zwyjtkiem T4bN1 3  leczenie chirurgiczne jak wy|ej + CND + uzupeBniajca RTH lub CRTH, lub  je|eli naciek nie obejmuje chrzstki tarczowatej ipier[cieniowatej  wyBczna CRTH (zasady jak wT3 4aN0). Wprzypadku masywnych zmian wzBowych mo|liwe jest rozwa|enie indukcyjnej CTH (jak wraku ustnej cz[ci gardBa ikrtani N2 3). Uchorych niekwalifikujcych si do CRTH mo|na rozwa|y wyBczn RTH (np. hiper- frakcjonowana) lub wskojarzeniu zcetuksymabem (dawki ischematy jak wraku ustnej cz[ci gardBa). Wybr metody zale|y od czynnikw zwizanych znowotworem (masa guza, stopieD zr|- nicowania) oraz osob chorego (stopieD sprawno[ci, stan od|ywienia, wiek). Ze wzgldu na zBe rokowanie preferowane s metody szczeglnie agresywne.  T4b i/lub N3, chorzy poza mo|liwo[ciami leczenia ozaBo|eniu radykalnym (postpowanie zale|ne od zaawansowania raka, stopnia sprawno[ci iod|ywienia chorego)  paliatyw- na RTH (brak naciekania chrzstki tarczowatej, pier[cieniowatej iprzetok) lub paliatywna CTH (mo|liwo[ leczenia chirurgicznego albo napromieniania po uzyskaniu regresji) bdz leczenie objawowe. 23 Zalecenia postpowania diagnostyczno-terapeutycznego w nowotworach zBo[liwych  2013 r. Chorzy zprzerzutami odlegBymi (cecha M1)  paliatywna CTH lub RTH, lub leczenie ob- jawowe, zale|nie od stopnia sprawno[ci chorego izaawansowania raka. Rak jamy nosowej izatok obocznych nosa Nowe klasyfikacje TNM UICC/AJCC rozdzielaj  pod wzgldem lokalizacyjnym  raka zatoki szczkowej oraz raka jamy nosa izatoki sitowej. Zpunktu widzenia epidemiologii idia- gnostyki nowotwory zatok s rozpatrywane jako jedna lokalizacja. WPolsce rocznie liczba zachorowaD wynosi ostatnio okoBo 160 przypadkw, aokoBo 70 chorych umiera ztego po- wodu. WprzeciwieDstwie do pozostaBych nowotworw gBowy iszyi, liczba zachorowaD w[rd m|czyzn ikobiet jest podobna. Czynniki ryzyka rozwoju raka to: ekspozycja na pyB drzewny, kontakt zparami aluminium iniklu, praca wprzemy[le garbarskim, tekstylnym, przy konser- wacji |ywno[ci, kontakt ze [rodkami ochrony ro[lin. Podkre[la si te| ryzyko transformacji brodawczakw odwrconych, zwBaszcza przy lokalizacji na bocznej [cianie zatoki szczkowej. Najczstszym nowotworem jest rak pBaskonabBonkowy, zwykle o[rednim lub wysokim stopniu zr|nicowania, natomiast raki pBaskonabBonkowe oni|szym stopniu zr|nicowania (w tym rwnie| typu nosogardBowego) wystpuj rzadziej. Poni|ej 30% wszystkich przypad- kw stanowi raki gruczoBowe  najcz[ciej wystpuje rak gruczoBowo-torbielowaty (carci- noma adenoides cysticum). Sporadycznie stwierdza si nowotwory nienabBonkowe, wtym misaki ko[ci (cz[ciej osteosarcoma, rzadziej chondrosarcoma), misaki tkanek mikkich (najcz[ciej rhabdomyosarcoma), chBoniaki iczerniaki. Wjamie nosa wystpuje tak|e szcze- glny nowotwr  nerwiak wchowy zarodkowy (olfactory neuroblastoma, esthesioneuro- blastoma). Rak zatok obocznych nosa rozwija si przede wszystkim miejscowo inacieka ssiaduj- ce struktury (oczodB, jam nosa, dB skrzydBowo-podniebienny, podstaw czaszki idB pod- skroniowy). Przerzuty wwzBach chBonnych wystpuj wzgldnie rzadko (< 30% przypadkw), dlatego niecelowe jest usuwanie niezmienionych wzBw chBonnych lub elektywne napro- mienianie. Przerzuty do narzdw odlegBych rwnie| s rzadkie. Rak zatok obocznych nosa przebiega przez dBugi czas bezobjawowo izwykle jest rozpoznawany wstopniu znacznego zaawansowania miejscowego. Raki we wczesnych stopniach zaawansowania s rozpozna- wane zwykle przypadkowo, na przykBad podczas zabiegw operacyjnych przeprowadzanych zpowodu stanw zapalnych lub polipw. Diagnostyka Podstaw rozpoznania stanowi badanie histologiczne materiaBu pobranego drog biopsji wycinkowej. Oceny przedmiotowej dokonuje si wendoskopii. MateriaB do badania patomor- fologicznego uzyskuje si tak|e poprzez rynoskopi lub na drodze operacyjnej. Zakres badaD obrazowych niezbdnych dla ustalenia stopnia zaawansowania klinicznego nowotworu obejmuje KT zwykorzystaniem techniki  okna kostnego (badanie obowizujce, niezale|nie od stopnia zaawansowania nowotworu) iMR (wskazana dokBadna ocena tkanek mikkich, oczodoBu iprzestrzeni wewntrzczaszkowej). Leczenie Rak zatoki szczkowej  T1 4N0  leczenie chirurgiczne + uzupeBniajca RTH (objto[ napromieniana ograni- czona do lo|y po usunitym guzie, podstawa planowania  wynik wyj[ciowej KT). 24 Nowotwory nabBonkowe narzdw gBowy iszyi W zale|no[ci od stopnia zaawansowania ilokalizacji, zalecanymi zabiegami operacyj- nymi s: cz[ciowa resekcja zatoki szczkowej (ograniczona do podniebienia twardego iwyrostka zbodoBowego szczki uchorych we wczesnych stopniach zaawansowania klinicznego), subtotalna resekcja zatoki szczkowej (objcie caBej zatoki szczkowej, ale zzachowaniem wcaBo[ci struktur kostnych oczodoBu uchorych bez naciekania ko[ci dna oczodoBu wbadaniach obrazowych, aprzede wszystkim [rdoperacyjnie), caBkowita resekcja zatoki szczkowej (objcie caBej zatoki szczkowej wraz zdnem oczodoBu, ale zzachowaniem zawarto[ci oczodoBu uchorych znaciekaniem dna oczodoBu, ale bez na- ciekania tkanek wewntrzoczodoBowych), radykalna resekcja zatoki szczkowej (objcie caBej zatoki oraz zawarto[ci oczodoBu), radykalna rozszerzona resekcja zatoki szczkowej (jak wy|ej oraz dodatkowo  zale|nie od sytuacji klinicznej  struktury zatoki sitowej, podstawy czaszki czy doBu podskroniowego). Podczas oceny wskazaD do usunicia zawarto[ci oczodoBu nale|y bra pod uwag, |e wprzypadkach zaawansowanych, znaciekaniem dna oczodoBu, struktury oczodoBu bd si musiaBy znalez wobjto[ci napromienianej, co wi|e si zniemal pewnym trwaBym uszkodzeniem gaBki ocznej. Towarzysz temu nasilone dolegliwo[ci wymuszajce osta- tecznie usunicie gaBki ocznej wtrybie interwencyjnym, wgorszych ni| wyj[ciowo warun- kach powodowanych zmianami popromiennymi.  Ka|de T N1 3  leczenie chirurgiczne jak wy|ej + CND + uzupeBniajca RTH (z objciem ukBadu chBonnego szyi). Rak jamy nosa izatoki sitowej  T1 2N0  leczenie chirurgiczne zdoj[cia zewntrznego (metoda izakres zale|ne od anatomicznej lokalizacji guza). Wo[rodkach dysponujcych odpowiednim do[wiadcze- niem wwybranych przypadkach mo|liwe jest wykonanie minimalnie inwazyjnej resek- cji endoskopowej zzachowaniem zasad chirurgii onkologicznej. UzupeBniajca RTH jest stosowana wprzypadku niedostatecznie radykalnej resekcji (objto[ napromieniana obejmuje lo| po usunitym guzie bez ukBadu chBonnego szyi  podstaw planowania stanowi wynik KT).  T3 4N0  leczenie chirurgiczne zdoj[cia zewntrznego (metoda izakres zale| od anatomicznej lokalizacji guza). Wprzypadku naciekania przez nowotwr podstawy przed- niej jamy czaszki wskazana jest resekcja czaszkowo-twarzowa (wielodyscyplinarny zespB chirurgii podstawy czaszki). Praktycznie zawsze istniej wskazania do uzupeBniajcej RTH obejmujcej lo| guza pierwotnego.  Ka|de T N+  leczenie chirurgiczne jak wy|ej + CND + uzupeBniajca RTH zuwzgldnie- niem ukBadu chBonnego szyi (obustronnie).  Chorzy, ktrzy nie kwalifikuj si do zabiegu operacyjnego zpowodu zaawansowania nowotworu  zale|nie od zaawansowania raka istopnia sprawno[ci: paliatywna RTH (po wcze[niejszym wykonaniu fenestracji zatoki), prba paliatywnej CTH lub leczenie objawowe.  Chorzy zprzerzutami odlegBymi (cecha M1)  zale|nie od stopnia sprawno[ci, wieku irozpoznania patomorfologicznego: paliatywna CTH lub RTH bdz leczenie objawowe. Rak gruczoBw [linowych W ostatnich latach raka zdu|ych gruczoBw [linowych rozpoznaje si wPolsce uokoBo 340 chorych (ok. 0,3% nowotworw zBo[liwych) istwierdza si okoBo 190 zgonw ztego 25 Zalecenia postpowania diagnostyczno-terapeutycznego w nowotworach zBo[liwych  2013 r. powodu. Czsto[ zachorowaD um|czyzn ikobiet jest podobna. Najczstsz lokalizacj jest [linianka przyuszna (rzadziej [linianki pod|uchwowe oraz maBe gruczoBy [linowe bBony [luzowej jamy ustnej, ustnej cz[ci gardBa izatok przynosowych). Nowotwory zBo[liwe gru- czoBw [linowych charakteryzuj si r|norodn budow histologiczn  wyr|nia si raki oniskim iwysokim stopniu zBo[liwo[ci, co ma bezpo[redni wpByw na wybr postpowania terapeutycznego. Do rakw oniskim stopniu zBo[liwo[ci zaliczane s:  rak [luzowo-naskrkowy oniskim stopniu zBo[liwo[ci (carcinoma mucoepidermale  G I);  rak zrazikowo-komrkowy (acinic cell carcinoma);  gruczolakorak oniskim stopniu zBo[liwo[ci (adenocarcinoma  G I);  rak nabBonkowo-mioepitelialny (epithelial myoepithelial carcinoma);  gruczolakorak podstawnokomrkowy (adenocarcinoma basocellulare). Do rakw owysokim stopniu zBo[liwo[ci zaliczaj si:  rak [luzowo-naskrkowy owysokim stopniu zBo[liwo[ci (carcinoma mucoepidermale  G II);  rak gruczoBowo-torbielowaty (carcinoma adenoides cysticum);  gruczolakorak owysokim stopniu zBo[liwo[ci (adenocarcinoma  G II III);  rak z przewodw [linowych (salivary duct carcinoma);  rak wgruczolaku wielopostaciowym (carcinoma in tumore mixto);  rak pBaskonabBonkowy (carcinoma planoepitheliale);  rak niezr|nicowany (carcinoma non differentiatum). Raki oniskim stopniu zBo[liwo[ci cechuje wzgldnie wolny wzrost miejscowy, aprzerzuty wregionalnych wzBach chBonnych iinnych narzdach wystpuj rzadko. Raki owysokim stopniu zBo[liwo[ci cechuje szybszy wzrost miejscowy. Przerzuty do wzBw chBonnych wyst- puj najcz[ciej wraku pBaskonabBonkowym iniezr|nicowanym. Przerzuty odlegBe (gBwnie wpBucach) pojawiaj si u10 20% chorych. Charakterystyczne s przerzuty raka gruczoBo- wo-torbielowatego wpBucach, ktre rosn wsposb rozpr|ajcy iczsto przez wiele lat nie daj objaww klinicznych. Wszystkie raki owysokiej zBo[liwo[ci cechuje du|e ryzyko nawrotu po radykalnym leczeniu. PrzykBadem jest rak gruczoBowo-torbielowaty, szerzcy si wzdBu| przebiegu nerww, ktrego ogniska mog wystpowa wznacznej odlegBo[ci od guza pier- wotnego. Nowotwory pochodzenia nienabBonkowego gruczoBw [linowych s rzadkie. Diagnostyka Podstaw rozpoznania raka gruczoBw [linowych stanowi weryfikacja mikroskopowa. Wyj- [ciowo nale|y wykona BAC, ale rozpoznanie cytologiczne powinno by potwierdzone bada- niem [rdoperacyjnym warunkujcym zakres resekcji. Ocena zaawansowania nowotworu opiera si przede wszystkim na badaniu oburcznym. Wskazane jest tak|e wykonanie badania USG szyi zocen gruczoBw [linowych iwzBw chBonnych. Wprzypadkach bardziej zaawansowanych niezbdne jest wykonanie KT lub MR zocen ssiadujcych struktur (objcie podstawy czaszki idoBu podskroniowego). Rutynowo nale|y wykona RTG klatki piersiowej w2 projekcjach wcelu wykluczenia przerzutw do pBuc. Leczenie Podstawow metod leczenia chorych na raka gruczoBw [linowych, niezale|nie od loka- lizacji, jest doszcztne wycicie. Raki [linianki pod|uchwowej  Raki oniskim stopniu zBo[liwo[ci  leczenie chirurgiczne  usunicie przynajmniej gru- czoBu [linowego wraz zzawarto[ci doBu pod|uchwowego (w zaawansowanych przypad- 26 Nowotwory nabBonkowe narzdw gBowy iszyi kach zakres zale|y od naciekania ssiednich struktur) iwycicie ukBadu chBonnego szyi uchorych zcech N+ oraz uzupeBniajca RTH (w przypadku nacieku przekraczajcego torebk [linianki iwtpliwego marginesu resekcji lub cechy pN+).  Raki owysokim stopniu zBo[liwo[ci  leczenie chirurgiczne (szerokie wycicie gruczoBu [linowego wraz zzawarto[ci doBu pod|uchwowego; mo|liwo[ poszerzenia ossiednie struktury anatomiczne iewentualnie rekonstrukcja) + elektywne wycicie ukBadu chBon- nego wraku pBaskonabBonkowym, raku [luzowo-naskrkowym lub raku niezr|nicowa- nym. WpozostaBych przypadkach radykalne wycicie ukBadu chBonnego szyi (przy stwier- dzeniu cechy N+) oraz uzupeBniajca RTH  zawsze wraku gruczoBowo-torbielowatym, niezr|nicowanym iz przewodw [linowych, aw innych typach raka  wprzypadku cechy pT2 4 lub pN+.  Chorzy niekwalifikujcy si do leczenia operacyjnego  wskazania indywidualne (w za- le|no[ci od zaawansowania raka, stopnia sprawno[ci iwieku)  paliatywna RTH lub leczenie objawowe. Raki [linianki przyusznej  Raki oniskim stopniu zBo[liwo[ci: " T1 3N0  caBkowite wycicie gruczoBu [linowego zzachowaniem nerwu twarzowego (w zaawansowaniu T1 ilokalizacji guza wpBacie powierzchownym  resekcja ograni- czona do wycicia pBata) + uzupeBniajca RTH uchorych zcech pT3 (naciekanie poza gruczoB) zograniczeniem objto[ci napromienianej do lo|y guza zmarginesem; " T4N0  caBkowite wycicie [linianki wraz znerwem twarzowym (z ewentualn rekon- strukcj nerwu) oraz zajtymi strukturami ssiednimi + uzupeBniajca RTH (ograniczo- na do lo|y guza); " Ka|de T N+  resekcja ogniska pierwotnego jak wy|ej + CND + uzupeBniajca RTH (uwzgldniajca oprcz lo|y guza ukBad chBonny szyi po stronie zmiany).  Raki owysokim stopniu zBo[liwo[ci: " T1N0  caBkowita resekcja gruczoBu [linowego zzaoszczdzeniem nerwu twarzowego (wyjtek: rak gruczoBowo-torbielowaty  caBkowita resekcja gruczoBu [linowego wraz znerwem twarzowym; zmo|liwo[ci rekonstrukcji nerwu) + uzupeBniajca RTH wraku gruczoBowo-torbielowatym, niezr|nicowanym iz przewodw [linowych; " T2 3N0  caBkowite wycicie gruczoBu [linowego wraz znerwem twarzowym [wszcze- glnych sytuacjach rozwa|enie zachowania nerwu, je[li nie wpBywa to na radykalizm resekcji (nie dotyczy raka gruczoBowo-torbielowatego)], zmo|liwo[ci rekonstrukcji nerwu + elektywne wycicie ukBadu chBonnego wraku pBaskonabBonkowym, [luzowo- -naskrkowym iniezr|nicowanym + uzupeBniajca RTH uwszystkich chorych (ograni- czona do lo|y guza zmarginesem); " T4N0  caBkowite wycicie gruczoBu [linowego wraz znerwem twarzowym + resekcja zajtych struktur ssiadujcych + elektywne wycicie ukBadu chBonnego jak wT2 3N0 + uzupeBniajca RTH uwszystkich chorych (ograniczona do lo|y guza zmarginesem); " Ka|de T N+  resekcja ogniska pierwotnego jak wy|ej + CND + uzupeBniajca RTH (z uwzgldnieniem ukBadu chBonnego szyi po stronie zmiany).  Chorzy niekwalifikujcy si do leczenia operacyjnego  wskazania indywidualne (zale|- nie od zaawansowania raka, stopnia sprawno[ci iwieku)  paliatywna RTH lub leczenie objawowe. 27 Zalecenia postpowania diagnostyczno-terapeutycznego w nowotworach zBo[liwych  2013 r. Raki zmaBych gruczoBw [linowych Metody leczenia zale| od lokalizacji nowotworu (zostaBy omwione wcz[ciach roz- dziaBu dotyczcych nowotworw jamy ustnej, ustnej cz[ci gardBa izatok obocznych nosa); zawsze leczeniem pierwszegowyboru jest chirurgia (ewentualnie zuzupeBniajc RTH). Przerzuty raka do wzBw chBonnych szyi znieznanego ogniska pierwotnego U chorych zprzerzutami do wzBw chBonnych szyi znieujawnionego ogniska pierwotnego nale|y wpierwszym etapie podj prb jego zlokalizowania na podstawie umiejscowienia przerzutw itypu histologicznego raka:  przerzuty wwzBach chBonnych grnego pitra szyi (grupy I II)  mo|liwo[ ogniska pierwotnego wobrbie ustnej lub nosowej cz[ci gardBa, w jamie ustnej lub nadgBo[ni;  przerzuty wwzBach chBonnych [rodkowego pitra szyi (grupa III)  mo|liwo[ ogniska pierwotnego przede wszystkim wobrbie krtani ikrtaniowej cz[ci gardBa (mniej prawdo- podobne  ustna inosowa cz[ gardBa);  przerzuty wwzBach chBonnych dolnego pitra szyi (grupa IV) iw wzBach nadobojczyko- wych  mo|liwo[ ogniska pierwotnego wkrtaniowej cz[ci gardBa, okolicy podgBo[nio- wej, tarczycy lub wnarzdach spoza obszaru gBowy iszyi (bardziej prawdopodobne);  rozpoznanie raka pBaskonabBonkowego owysokim lub [rednim stopniu zr|nicowania (G I II)  brak sugestii odno[nie do lokalizacji ogniska pierwotnego (nowotwory tego typu wystpuj we wszystkich narzdach gBowy iszyi, atak|e wnarzdach spoza tego regionu);  rozpoznanie raka pBaskonabBonkowego oniskim stopniu zr|nicowania (G III), nierogowa- ciejcego  mo|liwo[ ogniska pierwotnego wnosowej lub ustnej cz[ci gardBa (zmniej- szym prawdopodobieDstwem wnadgBo[ni);  rozpoznanie raka niezr|nicowanego typu nosogardBowego  mo|liwo[ ogniska pier- wotnego wnosowej cz[ci gardBa (nowotwory tego typu wystpuj rwnie| wustnej cz- [ci gardBa ijamie nosa);  rozpoznanie raka gruczoBowego  mo|liwo[ ogniska pierwotnego wgruczoBach [lino- wych lub zatokach obocznych nosa (rzadko), atak|e wnarzdach spoza regionu gBowy iszyi (przewd pokarmowy, pBuco, jajnik, nerka, pier[, tarczyca);  rozpoznanie raka drobnokomrkowego  mo|liwo[ ogniska pierwotnego wobrbie pBu- ca (sporadycznie wnarzdach gBowy iszyi);  rozpoznanie raka anaplastycznego zdu|ych komrek  mo|liwo[ ogniska pierwotnego wtarczycy lub pBucu. Diagnostyka Rozpoznanie przerzutw raka do wzBw chBonnych szyi przy nieujawnionym ognisku pier- wotnym musi by oparte na badaniu histologicznym wzBa chBonnego pobranego wcaBo[ci (lub przynajmniej wbiopsji wycinkowej), zokre[leniem typu istopnia zr|nicowania nowo- tworu. Okre[lenie stopnia zaawansowania powinno si opiera na:  wywiadzie;  badaniu przedmiotowym (badanie laryngologiczne, panendoskopia, mikrolaryngoskopia, tracheobronchoskopia, ezofagoskopia). Celowe jest pobranie wycinkw zcz[ci nosowej gardBa, podstawy jzyka itonsilektomia; 28 Nowotwory nabBonkowe narzdw gBowy iszyi  KT narzdw gBowy iszyi;  MR wprzypadku wtpliwo[ci klinicznych winterpretacji KT;  USG szyi zocen zmian wzBowych itarczycy;  RTG klatki piersiowej w2 projekcjach (w razie potrzeby KT klatki piersiowej);  USG lub KT jamy brzusznej;  ocenie markerw nowotworowych potencjalnie swoistych dla ustalonego rozpoznania mi- kroskopowego (gBwnie dla raka przewodu pokarmowego iraka jajnika);  szczegBowej diagnostyce ukBadu pokarmowego, pBuc, piersi inarzdw pBciowych wprzy- padku rozpoznania raka gruczoBowego ipo wykluczeniu ogniska pierwotnego wobrbie narzdw gBowy iszyi;  badaniu metod PET  postpowanie zwyboru, je[li przy u|yciu innych metod nie mo|na ustali ogniska pierwotnego. Badanie powinno by przeprowadzone przed pobraniem wycinkw zbBony [luzowej ustnej inosowej cz[ci gardBa;  diagnostyce zaka|enia wirusem HPV-16 iEpsteina-Barr wprzypadku raka pBaskonabBon- kowego iniezr|nicowanego, co mo|e ukierunkowa postpowanie na odpowiednie oko- lice anatomiczne (ustna inosowa cz[ gardBa). Leczenie  Przerzuty wwzBach chBonnych przy du|ym prawdopodobieDstwie lokalizacji ogniska pier- wotnego wnarzdach gBowy iszyi  leczenie chirurgiczne (CND) + uzupeBniajca RTH. Zasady RTH  objcie ukBadu chBonnego szyi oraz anatomicznego zakresu ustnej ino- sowej cz[ci gardBa (narzdy onajwy|szym prawdopodobieDstwie ogniska pierwotnego  ustna, nosowa ikrtaniowa cz[ gardBa oraz krtaD), frakcjonowanie konwencjonalne 1,8 2,0Gy dziennie, dawka caBkowita 60Gy + podwy|szenie dawki do 66 70Gy na obszar onajwikszym prawdopodobieDstwie umiejscowienia ogniska pierwotnego iob- szar masywnego zajcia wzBw chBonnych lub naciekania torebki wzBa. Wrakach nisko zr|nicowanych lub niezr|nicowanych celowe jest zastosowanie pooperacyjnej CRTH.  Przerzuty wwzBach chBonnych przy du|ym prawdopodobieDstwie lokalizacji ogniska pier- wotnego wnarzdach gBowy iszyi uchorych niekwalifikujcych si do leczenia chirurgicz- nego: " wysoki stopieD sprawno[ci imo|liwo[ radykalnej CRTH  RTH wedBug zasad jak wy- |ej (dawka caBkowita podawana na zmienione przerzutowo wzBy chBonne  70 72Gy) + cisplatyna 100mg/m2 wdniach napromieniania 1., 22., 43. lub wdawce 40mg/m2 co tydzieD; przy przeciwwskazaniach do leczenia cisplatyn  wyBczna RTH (ewentu- alnie zhiperfrakcjonowaniem dawki); " radykalna RTH niemo|liwa (bardzo du|a masa guza, naciekanie skry lub przetoki)  zale|nie od stopnia sprawno[ci, stanu od|ywienia iwieku: CTH lub leczenie objawowe. Leczenie niepowodzeD miejscowych iregionalnych Podstawowymi zaBo|eniami postpowania wprzypadku niepowodzeD miejscowych s prba ratujcego leczenia chirurgicznego uchorych po przebytej RTH oraz napromienianie uchorych po leczeniu wyBcznie chirurgicznym. 29 Zalecenia postpowania diagnostyczno-terapeutycznego w nowotworach zBo[liwych  2013 r. Leczenie chirurgiczne Chirurgia ratujca mo|e dotyczy ogniska pierwotnego lub ukBadu chBonnego szyi. Wska- zania do ratujcego leczenia chirurgicznego po przebytej wcze[niej RTH ulegBy ostatnio zna- czcemu rozszerzeniu (gBwnie dziki rozwojowi metod rekonstrukcyjnych). Zakres resekcji wratujcych zabiegach operacyjnych jest zwykle szeroki  wwielu przypadkach zabieg wykonuje si wobszarze tkanek zmienionych popromiennie, co stwarza konieczno[ rekon- strukcji ubytkw wsposb niezawodny iumo|liwiajcy osignicie zadowalajcego efektu estetycznego iczynno[ciowego. Preferowane jest wykorzystywanie odlegBych pBatw unaczy- nionych. Metody chirurgii rekonstrukcyjnej tego typu obejmuj stosowanie:  przesunitych pBatw zssiedztwa (przy chirurgii ratujcej rzadko jest to mo|liwe);  pBata zmi[nia piersiowego wikszego (metoda odu|ej skuteczno[ci ibezpieczna);  pBata zmi[nia najszerszego grzbietu;  wolnych pBatw (prostych lub zBo|onych) zzespoleniem naczyD przy u|yciu technik mikro- chirurgicznych (metoda preferowana  zapewnia lepszy efekt estetyczny iczynno[ciowy, apoza tym mo|e by stosowana praktycznie we wszystkich lokalizacjach wobrbie gBowy iszyi). W zakresie ukBadu chBonnego szyi mo|liwo[ci ratujcego leczenia chirurgicznego s naj- wiksze wprzypadku niewyleczenia lub nawrotu po przebytej RTH. Mo|liwo[ci leczenia ope- racyjnego po wcze[niejszej CND inapromienianiu s bardzo ograniczone. Skuteczno[ chirurgii ratujcej nie jest wysoka, ale uokoBo 20 30% operowanych mo|- liwe jest uzyskanie wieloletnich prze|y bez objaww nowotworu. Ze wzgldu na zBo|ono[ technik operacyjnych wchirurgii ratujcej (poza cz[ci przypadkw raka krtani iwyciciem ukBadu chBonnego szyi) leczenie powinno by prowadzone wwyspecjalizowanych o[rodkach, dysponujcych interdyscyplinarnymi zespoBami chirurgw imo|liwo[ci zastosowania nowo- czesnych metod rekonstrukcji. Radioterapia Ratujca RTH umo|liwia ucz[ci chorych uzyskanie dBugotrwaBego prze|ycia przy mo|li- wym do zaakceptowania ryzyku pznych powikBaD popromiennych. Powtrne radykalne na- promienianie jest jednak mo|liwe jedynie wwybranych przypadkach. Objto[ napromienia- na musi by ograniczona inie mo|e obejmowa narzdw krytycznych. Istotn rol odgrywa rwnie| czas, jaki upBynB od pierwotnego leczenia. Powtrne napromienianie jest oczywi[cie niecelowe bezpo[rednio po niepowodzeniu RTH oraz we wczesnych nawrotach. Wydaje si, |e skuteczno[ powtrnej RTH mo|na zwikszy przez skojarzenie zCTH lub, wwybranych przypadkach, wykorzystujc brachyterapi. Powtrna RTH powinna by stosowana wwyspe- cjalizowanych o[rodkach, majcych odpowiednie do[wiadczenie. Leczenie rozlegBych nawrotw miejscowych iregionalnych oraz przerzutw do narzdw odlegBych Przerzuty wnarzdach odlegBych jedynie wnielicznych przypadkach mo|na leczy chirur- gicznie lub napromienianiem. Niewielu jest tak|e chorych zniepowodzeniami miejscowo- -regionalnymi, ktrzy kwalifikuj si do ratujcej chirurgii lub powtrnej RTH radykalnej. Uwikszo[ci chorych jedyn metod leczenia stanowi CTH. Raki narzdw gBowy iszyi ce- chuj si [redni wra|liwo[ci na CTH. Celem CTH uchorych na nawrotowe lub uoglnione raki narzdw gBowy iszyi jest przede wszystkim uzyskanie poprawy jako[ci |ycia. WydBu- 30 Nowotwory nabBonkowe narzdw gBowy iszyi |enie czasu prze|ycia jest mo|liwe jedynie wcz[ci przypadkw. Wyjtek stanowi bardziej wra|liwy na CTH nisko zr|nicowany rak nosowej cz[ci gardBa, wktrym wydBu|enie czasu prze|ycia jest podstawowym celem leczenia (nierzadkie s prze|ycia wieloletnie). W monoterapii najwy|sz aktywno[ (w nawiasach podano odsetek obiektywnych odpo- wiedzi) wykazuj: cisplatyna (do 30%), taksoidy (do 35%) oraz metotreksat (6 30%), ifos- famid (ok. 25%), bleomycyna (do 20%) ifluorouracyl (ok. 15%). Zastosowanie schematw zBo|onych z2 lub wicej lekw nieco zwiksza skuteczno[. Najcz[ciej stosowanym sche- matem wielolekowym jest skojarzenie cisplatyny ifluorouracylu we wlewie cigBym (schemat PF), ktre wykorzystuje synergistyczne dziaBanie obu lekw. Klasyczny schemat PF obejmuje cisplatyn wdawce 100mg/m2 wdniu 1. oraz fluorouracyl wdawce 500 1000mg/m2 dziennie wformie 72 96-godzinnego cigBego wlewu. Obiektywne odpowiedzi uzyskuje si u30 50% chorych znawrotami lub przerzutami odlegBymi. Odsetek odpowiedzi po zasto- sowaniu schematu PF jest wy|szy wporwnaniu zuzyskiwanym po monoterapii cisplatyn, fluorouracylem lub metotreksatem oraz po leczeniu zmodyfikowanym schematem PF zzasto- sowaniem karboplatyny. Wbadaniach zlosowym doborem chorych nie stwierdzono wydBu|e- nia czasu prze|ycia pod wpBywem CTH zzastosowaniem schematu PF. Wtpliwo[ci wi| si ze wzgldnie wysok toksyczno[ci schematu PF oraz konieczno- [ci hospitalizacji podczas stosowania fluorouracylu wcigBym wlewie, co byBo powodem opracowania wielu modyfikacji schematu zprzystosowaniem do u|ycia wtrybie ambulatoryj- nym. PrzykBadem jest schemat, wktrym wlew cigBy fluorouracylu zostaB zastpiony krtszy- mi (kilka godzin) wlewami przy zastosowaniu dawek stosowanych wklasycznym schemacie PF. Dodatkowo  wcelu zmniejszenia toksyczno[ci  wykorzystano frakcjonowanie dawki cisplatyny ze stosowaniem leku przez 4 dni. Inne modyfikacje schematu PF polegaj na podawaniu wikszej liczby lekw odziaBaniu synergistycznym, co pozwala odstpi od korzy- stania zcigBego wlewu fluorouracylu bez zmniejszenia skuteczno[ci. U chorych znawrotami i/lub uoglnieniem pBaskonabBonkowego raka narzdw gBowy iszyi kojarzenie CTH wedBug schematu PF zcetuksymabem (przeciwciaBo monoklonalne ha- mujce aktywno[ EGFR) pozwala uzyska wydBu|enie czasu caBkowitego prze|ycia w porw- naniu zwyBczn CTH. Dotychczas nieznane s jednak wyniki analiz efektywno[ci kosztowej wspomnianego postpowania. Schematy CTH zcisplatyn cechuje wzgldnie wysoka toksyczno[, co warunkuje ich stosowanie wyBcznie uchorych wdobrym stopniu sprawno[ci i/lub zrozpoznaniem raka oniskim stopniu zr|nicowania. Chemioterapi zzastosowaniem cisplatyny powinno si rwnie| stosowa uchorych na raka nosowej cz[ci gardBa. WpozostaBych przypadkach alternatyw stanowi mniej toksyczna monoterapia metotreksatem. Chorzy ze znacznym upo- [ledzeniem stopnia sprawno[ci (> 2 wskali WHO) nie powinni by kwalifikowani do CTH, apostpowaniem zwyboru jest leczenie objawowe. Zalecane pi[miennictwo Bernier J., Domenge C., Ozsahin M. iwsp. Postoperative irradiation with or without concomitant chemother- apy for locally advanced head and neck cancer. N. Eng. J. Med. 2004; 350: 1945 1952. Bernier J., Bentzen S.M. Radiotherapy for head and neck cancer: latest developments and future perspec- tives. Curr. Opin. Oncol. 2006; 18: 240 247. Bonner J.A., Harari P.M., Giralt J. iwsp. Radiotherapy plus cetuximab for squamous cell carcinoma of the head and neck. N. Eng. J. Med. 2006; 354: 567 578. 31 Zalecenia postpowania diagnostyczno-terapeutycznego w nowotworach zBo[liwych  2013 r. Bonner J.A., Harari P.M., Giralt J. iwsp. Radiotherapy plus cetuximab for locoregionally advanced head and neck cancer: 5-years survival data from phase 3 randomized trial, and relation between cetuximab-in- duced rash and survival. Lancet Oncol. 2010; 11: 21 28. Brizel D.M., Albers M.E., Fisher S.R. iwsp. Hyperfractionated irradiation with or without concurrent chemo- therapy for locally advanced head and neck cancer. N. Eng. J. Med. 1998; 338: 1798 1804. Brizel D.M., Esclamado R. Concurrent chemoradiotherapy for locally advanced, nonmetastatic, squamous cell carcinoma of the head and neck: consensus, controversy and conundrum. J. Clin. Oncol. 2006; 24: 2612 2617. Bourhis J., Etessami A., Wibault P. iwsp. Altered fractionated radiotherapy in the management of head and neck carcinomas: advantages and limitations. Curr. Opin. Oncol. 2004; 16: 215 219. Bourhis J., Overgaard J., Audry H. iwsp. Hyperfractionated or accelerated radiotherapy in head and neck cancer: meta analysis. Lancet 2006; 368: 843 854. Cooper J.S., Pajak T.F., Forastiere A.A. iwsp. Postoperative concurrent radiotherapy and chemotherapy for high-risk squamous cell carcinoma of the head and neck. N. Eng. J. Med. 2004; 350: 1937 1944. Forastiere A.A., Goepfert H., Maor M. iwsp. Concurrent chemotherapy and radiotherapy for organ preserva- tion in advanced laryngeal cancer. N. Eng. J. Med. 2003; 349: 2091 2098. Forastiere A.A., Ang K., Brizel D. iwsp. Head and neck cancers. J. Natl. Compr. Canc. Netw. 2005; 3: 316 391. Kawecki A. Ocena skuteczno[ci iwskazaD do chemioterapii chorych na nawrotowe irozsiane raki narzdw gBowy iszyi. Nowotwory 2001; 51 (supl. 2): 1 65. MacHam S.A., Adelstein D.J., Rybicki L.A. iwsp. Who merits aneck dissection following radiochemotherapy of advanced head and neck cancer? Head Neck 2003; 25: 791 798. Pfister D.G., Laurie S.A., Weinstein G.S. iwsp. American Society of Clinical Oncology clinical practice guide- line for the use of larynx-preservation strategies in the treatment of laryngeal cancer. J. Clin. Oncol. 2006; 24: 3693 3704. Pignon J.P., Bourhis J., Domenge C. iwsp. Chemotherapy added to locoregional treatment for head and neck squamous cell carcinoma: three meta-analysis of updated individual data. Lancet 2000; 355: 949 956. Pignon J.P., le Maitre A., Maillard E., Bourhis J. Meta-analysis of chemotherapy in head and neck cancer (MACH-NC): an update on 93 randomized trials and 17346 patients. Radiother. Oncol. 2009; 92: 4 14. Posner M.R., Colevas A.D., Tishler R.B. The role of induction chemotherapy in the curative treatment of squamous cell cancer of the head and neck. Semin. Oncol. 2000; 27: 13 24. SkBadowski K., Maciejewski B., GoleD M. iwsp. Randomized clinical trial on 7-day-continous accelerated irradiation (CAIR) of head and neck cancer  report on 3-year tumour control and normal tissue toxicity. Radiother. Oncol. 2000; 55: 101 111. Szutkowski Z., Kawecki A., Fijuth J. iwsp. Powtrne napromienianie nowotworw terenu gBowy iszyi. Nowo- twory 1998; 48: 917 922. Vermorken J.B., Mesia R., Rivera F. iwsp. Platinum based chemotherapy plus cetuximab in head and neck cancer. N. Eng. J. Med. 2008; 359: 1116 1127. Vokes E.E., Haraf D.J., Kies M.S. The use of concurrent chemotherapy and radiotherapy for locoregionally advanced head and neck cancer. Semin. Oncol. 2000; 27: 34 38. Wojciechowska U., Didkowska J., Tarkowski W., ZatoDski W. Nowotwory zBo[liwe wPolsce w2008 roku. Centrum Onkologii  Instytut im. Marii SkBodowskiej-Curie, Warszawa 2010. 32

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
nowotwory glowy i szyi
nowotwory glowy i szyi
Nowotwory głowy i szyi Guzy gruczołów ślinowych zalecenia
Mięśnie głowy i szyi
MIĘŚNIE GŁOWY, SZYI, KLATKI PIERSIOWEJ I BRZUCHA
Grzybica jamy ustnej w przebiegu radioterapii u chorych na raka narządów głowy i szyi
Wyklad 5 Nowotwory skory
Białka szoku cieplnego – nowy marker w diagnostyce patomorfologicznej nowotworów gruczołu sutkowego
07 Kulisy leczenia nowotworów
Wersja do druku8 zawroty głowy
bol glowy
Bóle głowy
PRZEPROGRAMOWANIE NOWOTWOR
Klasyfikacja nowotworow

więcej podobnych podstron