242074414

POLITOLOGIA TRADYCYJNA A POLITOLOGIA TEORETYCZNA 103

Powstaje pytanie, dlaczego powtarzają się — chociaż w sposób ramowy - pewne relacje pomiędzy niektórymi elementami rzeczywistości społecznej. W największym skrócie tak można sformułować odpowiedź: łączy się ten fakt ze sposobem istnienia człowieka na Ziemi, z jego aktywnością w wieloelementowym świecie. Człowiek bowiem, najinteligentniejszy na Ziemi, jako jedyny przystosowuje zastane środowisko przyrodnicze do swoich potrzeb. Czyni to za pomocą narzędzi, które są pozaorganizmowym przedłużeniem narządów ludzkich. Odgradza się od przyrody środowiskiem techniczno-społeczno-kulturowym. Powołuje tym samym do istnienia nową przestrzeń dla swej egzystencji. Jest to fakt fundamentalny. Pojawia się możliwość unieżależnienia rozwoju społeczno-kulturowego człowieka od zmian organizmu, od zmian morfofizjologicznej struktury organizmu. W ten sposób ulega skróceniu czas trwania jakościowych zmian zachowania ludzkiego — pojawia się czas kulturowy, o krótkich rytmach zmienności (w porównaniu z ewolucją biologiczną)²⁶. Jest to czas różny dla poszczególnych sfer ludzkiej aktywności: czas (trwania) określonych typów struktur społecznych a czas (trwania) struktur mentalnych — mitów, stereotypów, ideologii itp. Tu dochodzimy do najważniejszego punktu wywodu, do pojęcia ogólności historycznej.    “    *

Na sporze o status metodologiczny humanistyki zaciążyło pojęcie ogólności prawa ustanowione przez filozofów nauki. Prawa formułowane przez przyrodników są ściśle ogólne bądź kiedy odnoszą się do uniwersum o nieskończonej mocy, bądź kiedy są niezależne od współrzędnych czasowo-przestrzennych (uniwersalność w rozumieniu Maxwella). Kiedy jednak humanista w grze z historią posługuje się pojęciem ogólności, właściwym empirycznym naukom przyrodniczym — staje przed groźbą teoretycznego archaizmu. Gdyby bowiem budował uogólnienie obejmujące cechy wspólne prehistorycznym i współczesnym społeczeństwom, musiałby ograniczyć swoje zainteresowania tylko do cech przysługujących najdawniejszym typom społeczeństw. Nieoczekiwanym efektem tego działania teoretycznego przy przeprowadzaniu analizy społeczeństw współczesnych byłaby m.in. konieczność abstrahowania od cech, które nie istniały w społeczeństwach najdawniejszych. Wspólnym mianownikiem mogłoby się okazać np. społeczeństwo argonautów Zachodniego Pacyfiku — tubylcze plemię, które zbadał Bronisław Malinowski.

Dlatego humanista w grze poznawczej z historią ludzką musi się posługiwać innym pojęciem ogólności, pojęciem ogólności historycznej. Ogólne w sensie historycznym są te twierdzenia, które odnoszą się do ogółu społeczeństw kiedykolwiek istniejących na kuli ziemskiej. Lecz zarazem uwzględniają one jakościowe różnice pomiędzy nimi. Tym samym wspomniane twierdzenia odnoszą się do ogółu typów społeczeństw ludzkich i odpowiednio do ogółu typów podstruktur życia społecznego: gospodarek, państw, rodzin itp. Z tego powodu ogólność historyczna przysługuje formułom nomologicznych wraz z prawami historycznymi, które je ujednoznaczniają. W ten sposób formuła nomologiczna oraz sprzęgnięte z nią prawa historyczne dają pełny opis całości składającej się ze skończonej w danym czasie i miejscu liczby elementów, a więc: wszystkich podstruktur życia społecznego, które są wobec siebie nieredukowalne i wzajemnie ze sobą powiązane; wszystkich społeczeństw oraz wszystkich typów społeczeństw; wszystkich państw i wszystkich typów państw itp.

“Szerzej: Z. Cackowski, Filozoficzne problemy człowieka i społeczeństwa, Warszawa 1990, s. 19-20, 69.