414222882

182 KSIĄŻKA PRZYSZŁOŚCIĄ KULTURY?

nia się to w sytuacjach niezwyczajnych: w społecznościach ekspansywnych lub przeciwnie — rozproszonych, pognębionych, zagrożonych zagładą. Nie jest przypadkiem, że wielkie biblioteki starożytnej Grecji powstały poza jej terenami: w Aleksandrii, Pergamonie, Antiochii, rzymskie — w prowincjach, arabskie — w Egipcie, Hiszpanii itd. Książki są też istotnym elementem zachowania tożsamości wspólnot prześladowanych i izolowanych. O niezwykłym kulcie ksiąg wśród starowierców pisała niedawno Zoja Jaroszewicz-Pieresławcew ⁹, o heroicznej ochronie rękopisów w wiekach klęsk Ormian — Ryszard Kapuściński¹⁰. Znamy również liczne przykłady z dziejów Polski i Polonii w ostatnich dwóch wiekach. Nic dziwnego, że książki permanentnie padały ofiarą walk ideologicznych i politycznych.

Znakomite Dzieje bibliotek J. Lelewela¹¹ dostarczają tego licznych i przygnębiających przykładów przez cały ciąg dziejów. Niestety, lista ta również współcześnie nie jest zamknięta (m.in. niepowetowane straty zbiorów w wyniku walk na Bałkanach i na Bliskim Wschodzie).

Wobec tak rozlicznych i złożonych relacji, jakie zachodzą między ludźmi a książkami, zrozumiałe jest ich częste występowanie jako symboli. Literatura, teatr, sztuki plastyczne pełne są wyobrażeń książek w rozmaitych znaczeniach i funkcjach: np. dla zaznaczenia wiedzy, mądrości czy wyroków boskich bądź ludzkich, dla określenia zawodu, statusu społecznego lub preferencji intelektualnych i duchowych portretowanych postaci, dla stworzenia nastroju. Księga otwarta symbolizowała nauczanie (oświecenie), zamknięta — wyższe wtajemniczenie. Przedstawiano księgi zbawienne (święte) i zgubne (heretyckie), religijne i świeckie, uczone i popularne. Symbolika książki była niezwykle bogata i finezyjna. Dzisiaj stopniowo ulega uproszczeniu. Hans Biedermann, współczesny autor Leksykonu symboli hasło „księga” rozpoczyna lapidarnie: „symbol wysokiej kultury i religii objawionej (...)” — tylko tyle i aż tyle¹².

Powyższy, bardzo skrótowy, przegląd przejawów obecności książki w kulturze czasów historycznych ma na celu przypomnienie integralności wzajemnych związków wytworów — książek z twórcami — ludźmi, zachodzących w każdym miejscu i czasie. Oczywiście, charakter i intensywność wzajemnych oddziaływań jest niejednakowa w poszczególnych sytuacjach. Biblioteki stanowią tylko ogniwo w tym naturalnym łańcuchu, ale są elementem tak istotnym, że ich zaniedbanie może spowodować zanik najbardziej podstawowych więzi.

Książki zawsze współistniały i współdziałały z innymi środkami przekazu treści (dźwięk, gest, obraz), w rozmaitych korelacjach. Rękopis, druk, tekst elektroniczny, muzyka, taniec, kino, telewizja, teatr

⁹    Starowiercy w Polsce i ich księgi Olsztyn 1995.

¹⁰    Imperium. Warszawa 1993 s. 51-52. 55-57.

¹¹    Warszawa 1827-1828.

¹²    Warszawa 2001 s. 175-177.