431986023

26 Część I. Pedagogika jako nauka

pojęcia to wychowanie i kształcenie. Różnie są one definiowane w literaturze pedagogicznej. Przytoczymy tutaj ich najogólniejsze definicje.

Wychowanie to świadome i celowe działanie pedagogiczne zmierzające do osiągnięcia względnie stałych skutków (zmian rozwojowych) w osobowości wychowanka^{1 2 3}. Kształcenie to system działań zmierzających do tego, aby uczącej się jednostce umożliwić poznanie świata, przygotowanie się do zmieniania świata i ukształtowanie własnej osobowości⁴. Pierwszy problem, jaki nasuwa się przy okazji analizy tych definicji to ich zakresy znaczeniowe. Z tego punktu widzenia wychowanie tym się różni od kształcenia, że oddziałuje na osobowość wychowanka, a więc na jego potrzeby, emocje, motywację, relacje międzyludzkie, podczas gdy kształcenie zasadniczo dotyczy poznawczej sfery psychiki człowieka.

Wprawdzie - jak pokazuje to definicja - kształcenie także wpływa na rozwój osobowości, jednak nie jest to jego zasadniczym celem. Skutek ten należy uwzględniać, jako że bardzo trudno jest utrzymać hipotezę np. o braku związku zdobywania wiedzy o świecie z ustosunkowaniem się do niego. Dążenie do zachowania rozłączności zakresów tych pojęć wynika nie tylko z dbałości o ich poprawność teoretyczną, ale także z faktu wyraźnego oddzielenia praktyki wychowania od praktyki kształcenia.

Drugi problem analityczny to ustalenie stosunku obu pojęć do ogólniejszego pojęcia edukacji. Owa niejednorodność pojęcia edukacji ulega redukcji, dzięki wprowadzeniu pojęcia wychowania w tym sensie, że wychowanie stanowi tę część praktyki edukacyjnej, która dotyczy oddziaływań świadomych, celowych, zmierzających do zmian rozwojowych w kontekstach „zdolności życiowych człowieka”, dotyczących funkcjonowania jego osobowości. Podobna sytuacja powstaje dzięki wprowadzeniu pojęcia kształcenia, które częściowo redukuje niejednorodność pojęcia edukacji związaną również ze świadomością i celowością oddziaływań, konkretyzując jednocześnie „życiowe zdolności człowieka” w postaci zmian rozwojowych zachodzących głównie w sferze jego funkcjonowania intelektualnego.

Niestety, nie wszystkie problemy związane z niejednorodnością pojęcia edukacji zostały rozwiązane przez wprowadzenie tych nieco mniej już ogólnych pojęć. Pozostaje m.in. kwestia niejednorodności typu oddziaływań związanych zarówno z kształceniem, jak i wychowaniem. Problem ten uszczegółowia się, gdy z pojęcia kształcenia wyprowadzimy pojęcia uczenia się i nauczania. Jak wynika z definicji kształcenia, oddziaływanie to jest skierowane na osoby uczące się.

Uczenie się jest procesem nabywania względnie trwałych zmian w szeroko rozumianym zachowaniu (wiadomości, umiejętności, nawyki, postawy) w toku bezpośredniego i pośredniego poznawania rzeczywistości (doświadczenia i ćwiczenia)⁵. Nauczanie natomiast jest procesem kierowania uczeniem się uczniów

1

Por. W. Okoń, Nowy słownik pedagogiczny, Warszawa 1998, s. 319.

2

⁴    Por. W. Okoń, op. cit., s. 189-191.

3

⁵    Ibidem, s. 416-418.