7186604305

Rozliczenia z Niepodległą

Druga Rzeczypospolita była na cenzurowanym. Musiała być. Oczekiwania były ogromne, z romantyzmu wywiedzione marzenia o równości i sprawiedliwości — ciągle obecne w społecznej świadomości'¹², możliwości szybkiego skonstruowania dobrze działających struktur państwowych — nader ograniczone. No i ta skłonność do waśni, niszczenia autorytetów, bezwzględności w polityce. Prozaicy — to oni przede wszystkim podjęli trud i odpowiedzialność /.diagnozowania i oceny efektów konfrontowania marzeń z rzeczywistością, iluzji z twardymi interesami, indywidualnych ideowych wyborów z indywidualną słabością, psychologicznym zamotaniem się, idiosynkrazją. I łatwo też sprawdzić: byli to głównie prozaicy pobierający literackie nauki w Młodej Polsce. Słusznie Tomasz Burek wskazuje trzy „fale” rozliczeń:

1)    w pierwszym roku niepodległości o rozpadzie porządku politycznego (wojna) oraz etycznego pisali Żeromski w Chadtas oraz Kaden-Bandrowski w Łuku;

2)    lata 1923—1925 to już pierwsze krytyczne i pełne rozczarowań obrachunki z rodzimą władzą, metodami rządzenia, kapitalistycznymi regulacjami, atomizującymi społeczeństwo w imię zysku i wolnej konkurencji; a zestaw tytułów tworzy jedną z najbardziej znanych literackich konstelacji: Romans Teresy Hennert Zofii Nałkowskiej, Pokolenie Marka Świdy Andrzeja Struga, Generał Barcz Juliusza Kadena-Bandrowskiego i Przedwiośnie Stefana Żeromskiego;

3)    pogłębiający się bezład polityczny, kryzys ekonomiczny, procesy ograniczania praw demokratycznych i narastające zagrożenia rządami autokratycznymi, katastroficzne wreszcie perspektywy cywilizacji światowej — stały się treścią powieści pisanych z różnych perspektyw i przez literatów różnych orientacji, których jednakże połączyło jedno: odczucie zaniepokojenia aktualnym stanem rzeczy, bywa, że wymagającym ogłoszenia alertu; zagrożeniom dali świadectwo: Strug w Fortunie kasjera Śpiewankie-wicza czy W Nienadybach byczo jest..., Kaden-Bandrowski w po-

⁴² O znaczeniu romantycznego „kodu", o dialogach z romantyczną literaturą, pozwalających rozpoznać meandry doświadczenia niepodległości, pisze ,J. Kol bu szewski: Problematyka niepodległościowa w literaturze polskiej lat 1918— 1932. W: Idem: Literatura wobec historii. Studia. Wrocław 1997, s. 187 218.

86