wykład 2
wykład 3
Pojęcia prawa w myśli zachodniej
wprowadzenie
Podstawowe czynniki kształtujące pojęcie prawa w historii:
1. filozofia grecka wraz z jej rzymską kontynuacją: podstawowe pojęcia
2. myśl chrześcijańska:
doprecyzowanie pojęć, sformułowano nie występujące wcześniej w filozofii pojęcie osoby,
przedstawiono dużo dokładniejsze pojęcie Boga, jego relacji z człowiekiem i światem stworzonym
oraz porządku uniwersalnego, w szczególności porządku moralnego
wniesienie głębokiego poczucia godności człowieka
sofiści
Rozróżnienie pomiędzy tym. co sprawiedliwe z natury (physei dikaion) a tym, co sprawiedliwe z mocy
ustawy (nomoi dikaion).
To, co sprawiedliwe (dikaion) - coÅ› zgodnego z naturÄ… (physis), dostosowanego do niej oraz do ustaw
uchwalonych przez wspólnotę polityczną (nomos).
Przejawy naturalizmu etycznego i prawniczego: określenia naturalny oraz natura nie są przez sofistów
pojmowane jako powinność, lecz jako rzeczywistość empiryczna.
Wielu sofistów to typowi reprezentanci idei obciążonych błędem naturalistycznym.
Idea, że człowiek powinien działać zgodnie z naturą; prawo (nomos), jako dzieło człowieka, powinno
ustąpić przed physis, czyli przed naturą: jest to błąd naturalistyczny wielu sofistów.
sofiści
 Ja mam wrażenie, że ci, co prawa układają, to są ludzie słabi, to ci, których jest wielu. Oni dla siebie,
dla swojej własnej korzyści ustanawiają prawa, ustalają pochwały, formułują nagany, bo się boją
żwawszych jednostek spośród ludzi, takich, którzy by potrafli więcej mieć niż oni  boją się, że by ci
nie posiedli więcej od nich, więc mówią, że brzydką i niesprawiedliwą rzeczą jest wyprzedzać innych
własnym majątkiem i że jest krzywdzeniem drugich: starać się posiada więcej niż oni. Oni sami lubią,
podobno, mieć tyle tylko, co drudzy, bo są lichszymi jednostkami.
Dlatego też prawo opinii powiada, że czymś niesprawiedliwym i czymś brzydkim jest starać się mieć
więcej niż ci, których jest wielu i nazywają to krzywdzeniem drugich. Tymczasem natura sama
pokazuje, że sprawiedliwe jest, aby jednostka lepsza miała więcej niż gorsza, i potężniejsza więcej
niż słabsza. A objawia to na wielu miejscach, że tak jest, i w stosunkach między zwierzętami innymi, i
u ludzi między całymi państwami i rodami, że tak się osądza to, co sprawiedliwe: aby człowiek
silniejszy władał nad słabszym i posiadał więcej niż on. (Kalikles w Gorgiaszu Platona)
sofiści
 Bo tobie się zdaje, że pasterze owiec i krów mają na oku dobro owiec i krów, i tuczą je, i chodzą koło
nich mając na oku coś innego niż dobro swoich panów i własne, i tak samo ci, co rządzą w
państwach, którzy naprawdę rządzą, myślisz, że jakoś inaczej się odnoszą do rządzonych niż jak do
owiec i o czymś innym myślą nocą i dniem, jak nie o tym, skąd by wyciągnąć jak największą korzyść
dla siebie. I taki daleki jesteś od tego, co sprawiedliwe, i od sprawiedliwości, i od tego, co
niesprawiedliwe, i od niesprawiedliwości; ty nie wiesz, że sprawiedliwość i to, co sprawiedliwe, to jest
w istocie swojej dobro cudze: dla mocniejszego i rzÄ…dzÄ…cego  interes, a dla rzÄ…dzonego i poddanego
 szkoda. Niesprawiedliwość: wprost przeciwnie. Ona panuje nad naiwnymi naprawdę  poczciwcami i
nad sprawiedliwymi. Rządzeni robią to, co leży w interesie rządzącego, bo on jest mocniejszy;
słuchając go przyczyniają się do jego szczęścia, a do własnego ani odrobiny. Trzeba przecież
zobaczyć, arcynaiwny Sokratesie, że człowiek sprawiedliwy wszędzie ma mniej niż niesprawiedliwy.
Najpierw w interesach, w spółkach. Gdziekolwiek się taki jeden z drugim zwiąże, to przy rozwiązaniu
spółki nigdy nie znajdziesz, że by sprawiedliwy miał z niej więcej niż niesprawiedliwy. (Trazymach w
Państwie Platona)
Arystoteles (384-322 p.Ch.)
Filozofia prawa wyjaśniająca funkcjonowanie i naturę prawa.
Sformułowanie znacznej części kategorii naukowych potrzebnych do prawidłowego poznania prawa.
Znaczenie całokształt filozofii, zwłaszcza metafizyki i etyki, dla podstaw teorii prawa.
Zwrot od filozofii polityki i moralności w kierunku filozofii prawa w ścisłym sensie: zmiana rozumienia
tego, co sprawiedliwe z harmonii kosmicznej lub harmonii politycznej na coś należnego w
stosunkach pomiędzy ludz
mi oraz pomiędzy ludz
mi a społeczeństwem.
Rozwinięcie teorii sprawiedliwości
Co odróżniało Arystotelesa od jego poprzedników, a w szczególności od sofistów?
Główny wkład Arystotelesa do teorii prawa: wprowadzenie metafizycznego pojęcia natury
Arystoteles (384-322 p.Ch.)
Metafizyka u Arystotelesa: poza tym, co mówią nam nasze zmysły, poza tym, co widzialne, fizyczne,
byty mają pewną rdzenną i podstawową strukturę i substancję, które można pojąć, ale nie można ich
doświadczyć. Pojmujemy je za pomocą intelektu. Korzystamy z danych dostarczanych nam przez
zmysły, jednak przekraczając ich zakres, gdyż zmysły nie mają zdolności rozumienia najgłębszych
aspektów bytu. Ze względu na to, ze znajdują się poza tym, co fizyczne, nazywamy metafizycznymi
[gr. meta: poza, ponad ].
W jaki sposób dostrzegamy brak u człowieka bez ręki?
Arystoteles wytłumaczył podstawowe pojęcia naturalny oraz natura w odniesieniu do prawa: natura
jest rzeczywista, to realna konstytucja bytu ludzkiego (tak jak i innych bytów); w tym sensie należy do
wszechświata, nie mieści się jednak w porządku fizycznym, lecz w metafizycznym. Chodzi o istotę
jako zasadę działania. Za jej pomocą Arystoteles wytłumaczył podstawowe pojęcia naturalny oraz
natura w odniesieniu do prawa naturalnego.
Prawo naturalne i sprawiedliwość to kwestie metafizyczne już u swych z
ródeł  czyli natury. Fakt
empiryczny może być ewentualnie obiektywnym uwarunkowaniem prawa pozytywnego, ale w
żaden sposób, ze swej istoty, nie może być prawem naturalnym ani sprawiedliwością.
Arystoteles
Odkrycie metafizycznego istnienia bytów. Nie istnieją dwa oddzielone od siebie światy: doświadczalny
od świata idei. Substancja bytu oraz jego metafizyczne elementy znajdują się, na ile zostały poznane,
w naszym rozumie, ponieważ on sam już je pojął, jednak pierwotnie tkwią w bycie, są jego
rzeczywistymi elementami i rzeczywistą substancją. (Universalia in re). Rzeczy składają się z formy
(eidos lub platońska idea) oraz materii.
Sprawiedliwość i prawo naturalne to proporcja i norma nie wynikające z idei, lecz z metafizycznej
struktury ludzkiej rzeczywistości. Są to elementy rzeczywistości, rzeczywista proporcja i
rzeczywiste prawo, oparte na rzeczywistości metafizycznej, która również istnieje, jednak nie poznaje
się jej empirycznie ani zmysłowo, a jedynie przy pomocy intelektu
Sprawiedliwość i prawo naturalne nie są ideami lub archetypami: prawo naturalne nie jest  ideą
Prawa ani  prawem idealnym . Pojęcie prawa jest powszechnikiem znajdującym się w naszym
rozumie, na skutek zrozumienia istoty każdego prawa, pozytywnego oraz naturalnego.
Arystoteles
Zasady etyki Arystoteles opiera również na istocie rzeczy: to, czym rzeczy są, tkwi w ich istocie lub
naturze, a w tym zakresie ich określenie wynika z formy. Dlatego dobro bytu, jego doskonałość, to
całkowite spełnienie się jego istoty lub natury.
Najwyższym prawem etycznym człowieka jest wypełnianie swej własnej istoty lub natury.
Dobre są działania zgodne z ludzką naturą, złe zaś te, które jej przeczą. System prawny powinien
umożliwiać ludziom działanie zgodnie z ich naturą i w konsekwencji realizowanie swojego naturalnego
celu.
stoicyzm
Prąd filozoficzny trwał ok. pięćset lat (od III w. p.n.e do końca II w. n.e.)  Grecja, potem Rzym;
współistniał z innymi systemami filozoficznymi: epikureizmem i sceptycyzmem.
Trzy okresy stoicyzmu:
stara szkoła, Zenon (336  264 p.n.e.), Kleantes (334  232 p.n.e.), Chryzyp (280  208 p.n.e.);
średnia szkoła, Panajtios (185  110 p.n.e.), Posejdonios (135  50 p.n.e.);
nowa szkoła, przede wszystkim rzymska: Seneka (4  65 n.e.), Epiktet (60-140 n.e.), Marek
Aureliusz (121  160 n.e.): łączenie wcześniejszych poglądów Heraklita, Sokratesa, Platona i
Arystotelesa.
Pokazanie stosunku pomiędzy ustawą naturalną a rozumem (rozumem naturalnym) oraz pomiędzy
ludzkim ładem społecznym a Bogiem, co zostanie ukazane za pomocą stosunku normy prawa
wiecznego (lex aeterna) do normy naturalnej (lex naturalis). Zagadnienie dalej rozwijane przez
św. Tomasza.
stoicy
Koncepcja świata: na kosmos składają się dwie zasady: element duchowy (logos spermatikos) tworzy
wszystkie rzeczy i nadaje im formę; element materialny, inaczej substrat wszystkich rzeczy. Również
boskość posiada ciało, którym jest świat: Kosmos, czyli Natura jest harmonijnym ogółem bytów,
rządzonym przez zasadę intelektu, boski logos, Istnieje racjonalny porządek wszechświata, przejaw
boskiego ducha, prawo wieczne.
Boskie prawo (boski logos), występuje u człowieka jako prawy rozum, czyli charakterystyczne dla
człowieka prawo moralne lub etyczne. Ludzki porządek musi polegać na działaniu zgodnie z jego
naturą: człowiek to rozumne zwierzę, życie zgodnie z jego naturą oznacza kierowanie się rozumem.
Dwa ważne zagadnienia:
1. utożsamienie prawa naturalnego z nakazem prawego rozumu (naturalis ratio, recta ratio)
2. zwiÄ…zek ustawy naturalnej z boskim rozumem, logosem
stoicy
 Prawo trzeba zatem wywodzić nie tyle z edyktów pretorskich, jak to dziś czyni większość
zainteresowanych, ani z dwunastu tablic niczym nasi poprzednicy, tylko z filozoficznej głębi .
 Najwięksi uczeni z chęcią zaczynali od prawa naturalnego i zapewne mieli rację, skoro wedle ich
definicji prawo to włączona w naturalny porządek najwyższa mądrość, która nakazuje, co należy
czynić, i zabrania działań sprzecznych z owymi wskazaniami. Ta mądrość stale zintegrowana z
ludzkim sposobem myślenia stanowi prawo. A więc zdaniem autorów definicji prawo jest
równoznaczne z roztropnością zdolną nakazać właściwe postępowanie i zabronić błędnych
uczynków . (Cyceron, De legibus I, 6)
 Jeżeli takie podejście jest słuszne (sam się ku niemu skłaniam), z prawa naturalnego powinno się
wywodzić prawo stanowione. To pierwsze jest bowiem samoistną siłą, mądrością i rozsądkiem
mądrego człowieka, kryterium prawości i bezprawia . (Cyceron, De legibus I, 6)
 Skoro zatem rozumu nic przewyższyć nie może, a ma go zarówno człowiek, jak i bóstwo, ów rozum
stanowi pierwszy łącznik pomiędzy ludz
mi i bogami. Skoro taka istnieje między nimi więz
, musi ich
łączyć także rozumne poczucie sprawiedliwości, objawiające się jako prawo naturalne, które trzeba
uznać za kolejny przejaw związku między śmiertelnymi a niebianami (De legibus I, 7).
stoicy
 [& ] najwięksi mędrcy byli zdania, że prawo nie jest dziełem ludzkiego umysłu ani odkryciem jednego
narodu; istnieje od zarania dziejów i kieruje wszechświatem przez mądre nakazy i zakazy, Znawcy
twierdzą ponadto, że prawo najpierwsze i ostateczne jest myślą bóstwa, która roztropnie popycha do
pewnych rzeczy, od innych zdecydowanie odwodzi. Z tego wniosek, że słusznie się wychwala prawo
naturalne, dane ludziom przez bogów, jako że jest myślą i roztropnością mędrca, zdolną ustanawiać
nakazy oraz wiele zakazać (Cyceron, De legibus II, 4).
 istnieje prawdziwe prawo, prawy rozum zgodny z naturą, obecne w nas wszystkich, stałe i wieczne,
które nakazując skłania do dobrego, a zakazując odwodzi od złego [& ] Prawa tego nie da się znieść,
ani nie jest godziwym częściowo je uchylić, ani możliwym całkowicie derogować, ani nie możemy
wyłączyć się spod mocy tego prawa decyzją Senatu lub ludu, ani nie musimy szukać jego
interpretatora, ani sprowadzać uczonego Sekstusa Aeliusza; w Rzymie jest takie samo, jak w
Atenach, dziś takie samo jak jutro; wszystkie narody wszystkich czasów będą podlegają temu
wiecznemu i niezmiennemu prawu, a jedynymi mędrcami, którzy mogą je dyktować i panami
wszystkich są bogowie, oni wyłącznie tworzą, nadają i interpretują to prawo, a kto go nie będzie
przestrzegał, wyrzeknie się samego Boga i odrzuci swą naturę człowieka, a przez to poniesie
najwyższą szkodę, choć może uchylić się od innych kar (Cyceron, De republica III, 2).
stoicy
To, co sprawiedliwe oraz to, co niesprawiedliwe nie wynikajÄ…, u swego z
ródła i podstawy, z ludzkiej
konwencji, jedno i drugie wyznacza natura:  Za dowód wyjątkowej głupoty należy uznać przekonanie,
że wszelkie postanowienia i uchwały rozmaitych społeczności powinny być uznane za sprawiedliwe.
Czy należy przyjąć nawet zarządzenia tyranów? [& ]. Jedna jest bowiem praworządność, która łączy
ludzką wspólnotę i wywodzi się z prawa naturalnego, czyli poczucia sprawiedliwości objawionego w
nakazach i zakazach. Mniejsza z tym, czy kiedykolwiek zostały spisane, czy nie; kto nie zna prawa
naturalnego, jest niesprawiedliwy [& ]. Gdyby prawa były stanowione jedynie z woli ogółu lub decyzją
przywódców, można by uprawomocnić, rozbój, cudzołóstwo, fałszowanie testamentów, o ile
większość by to przegłosowała. [& ] Z tego wniosek, że prawo dobre od złego możemy odróżnić
wyłącznie przez odwołanie do naturalnego porządku, co umożliwia nie tylko odróżnienie
sprawiedliwości od niesprawiedliwości, lecz także szlachetności od hańby, zgodnie bowiem z ogólnym
przekonaniem, które ułatwia nam ocenę faktów i pozwala się w nich rozeznać, czyny szlachetne
wynikają z męstwa, a podłe z wad. Tylko szaleniec mógłby twierdzić, że podstawą tej oceny są
jedynie nasze domysły, nie zaś naturalny porządek (Cyceron, De legibus I, 15, 16).
stoicy
 Niepokojąca jest tu wszakże różnica zdań i brak zgody między ludz
mi. Taka kontrowersja nie pojawia
się, gdy mowa o zmysłach, z natury zatem uważamy je za wiarygodne. Natomiast gdy tamte kwestie
jedni oceniają tak, drudzy inaczej  a bywa nawet, że ten sam człowiek prezentuje różne sądy 
wówczas twierdzimy, że to wszystko zmyślenia. Sprawa wygląda jednak całkiem inaczej. Na zmysły
nie mają wpływu rodzic, żywicielka, nauczyciel, poeta, widowisko teatralne czy opinia większości.
Umysł zaś wpada w rozmaite zasadzki wyżej wymienionych osób. które mają znaczny wpływ na ludzi
młodych i niedoświadczonych, więc formują i naginają ich wedle swojego widzimisię, także za sprawą
rozkoszy, głęboko zakorzenionej w każdym ze zmysłów, marnej naśladowczyni dobra, przyczyny
wszelkiego zła. Uwiedzeni jej powabem nie dość wyraz
nie postrzegamy wszystko, co z natury dobre,
ponieważ brak temu owego wabika i pokus .( De legibus I, 17)
stoicy
 Z władzy niższej bierzemy przykład dla władzy najwyższej. nie jeden i ten sam jest rodzaj władzy:
inną moc rozkazodawczą ma panujący nad poddanymi, inną ojciec nad dziećmi, jeszcze inną
nauczyciel w stosunku do uczniów, inną trybun lub setnik względem żołnierzy. Za najgorszego z
pewnością uznamy takiego ojca, który z najlżejszej przyczyny wciąż chłoszcze rózga swe dzieci. Kto z
dwóch nauczycieli zasługuje bardziej na tytuł mistrza sztuk wyzwolonych: ten, który aż do krwi smaga
swych uczniów, jeżeli im zawiedzie w czym pamięć albo nie dość bystre oko utknie w czytaniu, czy
ten, który przez upomnienie i zawstydzenie woli poprawiać i uczyć? Spróbuj postawić nad żołnierzami
okrutnego trybuna,a zobaczysz, z ilu uczyni zbiegów, którym jednak darowalibyśmy ich winę. Nie jest
to wcale rzecz sprawiedliwa rządzić człowiekiem surowiej i okrutniej niż nierozumnym zwierzęciem.
Żaden doświadczony w swej sztuce ujeżdżacz koni, żaden woz
nica nie smaga bez ustanku konia
biczem, ponieważ uczyniłby go przez to płochliwym i narowistym, lecz musi go oswajać i obłaskawiać
przez łagodne traktowanie. Tak samo postępuje myśliwy z młodymi szczeniętami, które trasuje, aby
umiały tropić zwierzynę, ale kiedy już je wyćwiczy, posługuje się nimi do płoszenia z kryjówek i
ścigania dzikiej zwierzyny. Nie grozi im jednak zbyt często smyczą, ponieważ stłumił w nich tylko
ochoczą żwawość i zgasił wszelką wrodzoną bystrość wynaturzającym postrachem. Ale też z drugiej
strony nie pozwala im swobodnie biegać ani się błąkać bez celu. Zwróćmy ponadto uwagę na ociężałe
i wolno pracujące bydlęta, które choć się rodzą do wzgardliwego traktowania i nędzy, jednak przez
nadmierną surowość są zmuszone do zrzucenia jarzma ze swych grzbietów (Seneka, O łagodności).
rzymscy prawnicy
 Wszystkie ludy, które rządzą się ustawami i zwyczajami, posługują się częściowo prawem własnym,
częściowo prawem wspólnym wszystkim ludom; to bowiem prawo, które każdy lud ustanowił dla
siebie, jest jego własnym prawem i zwie się ius civile jako własne prawo obywateli; to natomiast, które
wrodzony rozsądek ustanowił pomiędzy wszystkimi ludz
mi, jest jednakowo przestrzegane przez
wszystkie ludy i zwie się ius gentium, jako prawo, którym posługują się wszystkie narody. Przeto i lud
rzymski posługuje się częściowo prawem własnym, a częściowo prawem wspólnym wszystkim ludom
(Gaius, Institutiones I)
 Civilis ratio civilia quidem iura corrumpere potest, naturalia vero non potest [Prawo cywilne może
znosić i zmieniać inne prawa cywilne, ale nie prawo naturalne] (Gaius, Institutiones I, 158.)
 Słowo  prawo przyjmuje różne znaczenia. Po pierwsze prawem nazywa się to, co zawsze jest dobre i
sprawiedliwe, czyli prawo naturalne, po drugie to, co jest użyteczne dla wszystkich lub dla wielu w
określonym mieście, czyli prawo cywilne (Paulus, D 1, I, 11).
rzymscy prawnicy
Ulpian (zm. 228 r. n.e.). Trójczłonowy podział: prawo naturalne, prawo narodów oraz prawo cywilne.
 Prawo prywatne dzieli się na trzy części, składa się bowiem z norm wywodzących się albo z prawa
naturalnego (ius naturale), albo z prawa narodów (ius gentium), albo z prawa cywilnego (ius civile) (D
1, I, 1).
Prawem naturalnym jest to prawo, którego natura nauczyła wszystkie stworzenia, ponieważ nie jest
ono właściwe tylko rodzajowi ludzkiemu, lecz wspólne wszystkim stworzeniom, jakie rodzą się na
ziemi, w morzu, a także ptakom. Stąd wywodzi się również związek mężczyzny i kobiety, który my
nazywamy małżeństwem; stąd też poczynanie i wychowanie dzieci. Widzimy więc też, że wszystkie
inne zwierzęta, także dzikie bestie, uważa się za znające to prawo (D 1, I, 1).
 Prawo narodów jest właściwe rodzajowi ludzkiemu. A
atwo zrozumieć, w jaki sposób różni się ono od
naturalnego, ponieważ jedno wspólne jest wszystkim stworzeniom, drugie samym tylko ludziom (D 1,
I, 1).
 Prawem cywilnym jest to prawo które ani w całości nie ustępuje nie ustępuje prawu naturalnemu ani
prawu narodów, ani też im we wszystkim nie służy. Ponieważ gdy cokolwiek dodajemy albo
odejmujemy prawu wspólnemu tworzymy prawo własne, czyli cywilne ( D 1, I, 6.).
Stary Testament
Etyka i prawo naturalne przedstawione sÄ… w Starym Testamencie jako ustanowione (pozytywnie)
przez Boga narodowi wybranemu.
Nie występuje, z zastrzeżeniem pewnych wyjątków, wyraz
ne i odrębne pojęcie prawa naturalnego; dla
narodu hebrajskiego jest to prawo boskie (ius divinum).
Istnienie Boga jako bytu osobowego i dlatego odrębnego od świata.
Człowiek jako byt osobowy - stworzony na obraz i podobieństwo Boga.
Człowiek jest dobry z natury, podobnie jak cała rzeczywistość. Problem  naturalności złych
skłonności człowieka.
 Bóg widział, że to jest dobre (Rdz 1, 4, 10, 12, 18, 21, 25)  A Bóg widział, że wszystko, co uczynił
było bardzo dobre (Rdz 1, 31).
Zbiór zasad prawa naturalnego w Dekalogu (Wj 2, 1-27), pierwsze przykazanie życia społecznego i
złota zasada:  będziesz miłował bliz
niego jak siebie samego (Kpł 19, 18).
Nowy Testament i wczesne chrześcijaństwo
Postać Boga jako Trójcy: pozwala to sformułować pojęcie osoby.
Wyraz
nie wzbogacona idea człowieka. Każdy człowiek pojmowany indywidualnie (nie jako zwykła
część gatunku lub grupy) jest przedmiotem miłości Boga oraz odkupienia przez Jezusa Chrystusa, co
silnie podkreśla indywidualną wartość każdego człowieka.
Potrzeba stworzenia nowego pojęcia, innego niż jednostka lub substancja - powstało pojęcie osoby,
będące nowym określeniem obrazu Boga, jakim jest człowiek.
Podkreślono ontologiczną godność człowieka: bytu pojedynczego i niepowtarzalnego o wartości
przewyższającej pozostałe byty stworzone.
Bezwzględna i podstawowa równość wszystkich ludzi:  nie ma już Żyda ani poganina, nie ma już
niewolnika ani człowieka wolnego, nie ma już mężczyzny ani kobiety (Ga 3, 26-28.).
Nowy Testament i wczesne chrześcijaństwo
Zagadnienie, czy po uchyleniu prawa mojżeszowego przez nowe prawo łaski uchylono wszystkie (a
tym samym i naturalne) normy zawarte w starotestamentowym prawie.
św. Paweł: tak jak Żydzi mają prawo mojżeszowe a chrześcijanie prawo łaski, również poganie mają
prawo boskie wypisane w sercach, które przejawia się poprzez nakazy sumienia:
 Bo gdy poganie, którzy Prawa nie mają, idąc za naturą, czynią to, co Prawo nakazuje, chociaż Prawa
nie mają, sami dla siebie są Prawem. Wykazują oni, że treść Prawa wypisana jest w ich sercach, gdy
jednocześnie ich sumienie staje jako świadek, a mianowicie ich myśli na przemian ich oskarżające lub
uniewinniajÄ…ce (Rz 2, 14-15).
 Niechże więc grzech nie króluje w waszym śmiertelnym ciele, poddając was swoim pożądliwościom.
Nie oddawajcie też członków waszych jako broń nieprawości na służbę grzechowi, ale oddajcie się na
służbę Bogu jako ci, którzy ze śmierci przeszli do życia, i członki wasze oddajcie jako broń
sprawiedliwości na służbę Bogu (Rz 6, 12-13).
 Czyż nie wiecie, że niesprawiedliwi nie posiądą królestwa Bożego? Nie łudz
cie siÄ™! Ani rozpustnicy,
ani bałwochwalcy, ani cudzołożnicy, ani rozwięz
li, ani mężczyz
ni współżyjący z sobą, ani złodzieje, ani
chciwi, ani pijacy, ani oszczercy, ani zdziercy nie odziedziczą królestwa Bożego (1 Kor 6, 9-10).
św. Augustyn (354-430)
Bóg jest początkiem wszystkich rzeczy w trzech aspektach: jest z
ródłem bytu rzeczy, ponieważ je
stworzył; jest z
ródłem prawdy o rzeczach, gdyż są one kopiami boskich idei wcielonych przez Słowo;
jest z
ródłem naszego poznania rzeczy, ponieważ poznajemy je dzięki światłu, które Słowo zaszczepia
w naszym umyśle.
Stworzenie to harmonijny, zrównoważony wszechświat.  Porządek zaś jest rozmieszczeniem równych
i nierównych rzeczy z wyznaczeniem odpowiedniego dla każdej z nich miejsca (De civitate Dei, XIX,
13, 1)
Rozważania o uporządkowanym kosmosie prowadzą do idei najwyższej zasady aktywności
wszechświata, czyli do prawa uniwersalnego, któremu podlega ruch wszystkich bytów w kosmosie. To
właśnie jest wieczne prawo. Lex aeterna to  rozum lub wola Boga, które nakazują zachowywać
porządek naturalny i zabraniają go naruszać .
Prawo naturalne jest odbiciem (pieczęcią) prawa wiecznego w człowieku, a nie wiecznym prawem
jako takim, jak widzieli to stoicy.
Wczesne chrześcijaństwo
Praktyczna rola: poprzez głęboką recepcję tej doktryny w życiu codziennym: rodzinnym i społecznym,
co doprowadziło do moralizacji zwyczajów indywidualnych i społecznych i do utrwalenia się poglądu,
że prawo pozytywne powinno opierać się na prawie naturalnym.
Konflikty lex Christi a lex saeculi, lex evangelica a leges Caesaris. Åšw. Hieronim:  Jedno to prawo
Cezara, a drugie to prawa Chrystusa, czym innym są reguły Papiniana, czym innym Pawła .
Typowe dla chrześcijaństwa stwierdzenia: wszyscy ludzie są wolni z natury, powołani do życia w
zgodzie i pokoju, dobra sÄ… przeznaczone do powszechnego korzystania a charakter ius gentium (np.
niewolnictwo, prawo wojny, okupywanie terytoriów, nienaruszalność obcych poselstw).
Kodyfikacja Justyniańska jako przykład prawa rzymsko-chrześcijańskiego:  Według prawa cywilnego
niewolnicy nie są osobami, ale są nimi zgodnie z prawem naturalnym, ponieważ wobec prawa
naturalnego wszyscy ludzie są równi (D, 50, 17, 32). Inst., I, 2, 2: Ius gentium to prawo wspólne dla
gatunku ludzkiego, ale wynikające z wymagań obrotu oraz potrzeb człowieka, ze względu na co
zostało ustanowione. Pewna część prawa narodów jest sprzeczna z prawem naturalnym (np. wojny,
niewola, niewolnictwo), pozostała natomiast pozostaje z nim w zgodzie (np. umowy, sprzedaż,
przechowanie, itp.).
Narodziny europejskiej nauki prawa
Irneriusz (1060-1125), magister sztuk wyzwolonych z Bolonii zaczął studiować libri legales, jego
uczniowie i naśladowcy zapoczątkowali szkołę glosatorów.
Trzy rodzaje prawa: wprowadzone przez ustawy, ustanowione przez zwyczaje oraz wynikajÄ…ce z
natury (naturae necessitatis) - pochodzÄ…ce od Boga i istniejÄ…ce zawsze.
Gracjan ustanowił naukę prawa kanonicznego (ius canonicum). Stworzył największy znany do dziś
zbiór kanonów: Decretum Magistri Gratiani.
W czasie swej pracy formułował również notatki i uwagi (dicta), które umieszczał na początku (dictum
ante) albo na końcu (dictum post) zbieranych tekstów.
 Rodzaj ludzki rzÄ…dzi siÄ™ dwoma prawami, znanymi jako prawo naturalne i zwyczaje. Prawo naturalne
zostało zawarte w prawie mojżeszowym oraz w Ewangelii i nakazuje, by każdy czynił innym to, czego
pragnie, by inni czynili jemu a zakazuje czynić innym tego, czego nie życzy sobie, by czynić jemu
samemu. Dlatego Chrystus głosi w Ewangelii Wszystko więc, co byście chcieli, żeby wam ludzie
czynili, i wy im czyńcie! Albowiem na tym polega Prawo i Prorocy. (Dictum ante, c. 1, D I.)
Narodziny europejskiej nauki prawa
Praca glosatorów polegała na wyjaśnianiu i ewentualnym dostosowywaniu do nowych warunków
historycznych otrzymanego tekstu (textus receptus), który stanowił dla nich autorytet; dlatego
objaśniali oni, lub przynajmniej usiłowali objaśnić treść tekstów rzymskich prawników, jednak z nią nie
polemizowali. Ponadto byli to prawnicy, nie zaś filozofowie, toteż nie należy spodziewać się po nich
licznych analiz.
Wybrane poglądy glosatorów:
Wielu uznawało prawo za rzeczywistość specyficznie ludzką, za sztukę tego, co dobre i co
sprawiedliwe, a wskutek tego to, co dzieje się w świecie zwierzęcym nie było dla nich prawem we
właściwym znaczeniu.
Prawo naturalne jest pochodzenia boskiego w (instinctus naturae), podczas gdy ius gentium zrodziło
się z ludzkiej inwencji (industria humana) po części razem z naturą, po części póz
niej, albo zgodnie z
naturÄ… (np. umowy) albo z niÄ… sprzecznie (np. niewolnictwo)
Niektóre glosy opisują podwójne znaczenie przymiotnika  naturalny , tj. zgodny z naturą zwierzęcą
(ius naturale Ulpiana) oraz zgodny z naturalnym rozumem (ius gentium).
Narodziny europejskiej nauki prawa
Dorobek legistów i dekretystów - mocno związany autorytetem rzymskich tekstów oraz Dekretu,
prawie wyłącznie egzegeza tekstów.
Prawo naturalne i prawo pozytywne tworzÄ… jeden system interpretacji prawa.
Ważne wysiłki podejmowane w celu sprecyzowania pojęć.
Póz
niejsza doktryna dokona rozróżnienia pomiędzy rozumem (władzą, z której wynikają nakazy prawa
naturalnego), synderezą (racjonalnym nawykiem prawidłowego poznania pierwszych zasad), a
prawem naturalnym (samymi nakazami).
św. Tomasz z Akwinu
Bezpośrednio przed Tomaszem: dominacja postaw augustynizmu politycznego - przemieszanie
tego, co naturalne i nadprzyrodzone, idea sprawiedliwości jednostkowej zakryta i wmieszana w ideę
świętości, prawo naturalne zostało włączone w lex evangelica prawa objawionego.
Podstawy meatafizyczne
Pojęcie stworzenia, jako takie dostępne dla rozumu
Teoria partycypacji (udziału): wszystko, co w stworzeniach jest dobre i piękne, stanowi ograniczony
udział w nieograniczonych Dobru i Pięknie Boga.
Realizm metafizyczny
Konkretny i rzeczywisty byt stworzony złożony jest z esencji oraz aktu bytu (actus essendi)
Szczególne znaczenie zasady celowości
św. Tomasz z Akwinu
podstawy teoriopoznawcze
Realizm w odniesieniu do kwestii poznania.
Ludzki rozum jest zdolny do poznania prawa naturalnego poznając człowieka i jego naturalne
skłonności (poznając byt).
Dwa sposoby działania ludzkiego rozumu:
rozum spekulatywny (teoretyczny) - ogranicza się do pojęcia bytu rzeczy
rozum praktyczny  poznaje reguły działania i je stosuje
- wykonawczy (factibilis - od facere: robić, czynić, wykonywać) - rozumowi wykonawczemu sztuka
umożliwia czynienie dobra
- poruszający (agibilis - od agere: poruszać) - wyposażony w dwa dobre nawyki: synderezę (nawyk
pierwszych zasad) oraz cnotę roztropności (wiedza na temat tego, jak postępować dobrze).
św. Tomasz z Akwinu
Reguły prawa wiecznego (lex aeterna)
 Jak w każdym twórcy istnieje wpierw pomysł tego, co on zamierza uskutecznić, tak również w
każdym zarządzającym musi istnieć wpierw pomysł porządku tego wszystkiego, co mają czynić
wszyscy podlegający jego rządom. A jak pomysł rzeczy, których twórca chce dokonać, zwie się sztuką
lub wzorcem tychże rzeczy, tak również pomysł znajdujący się w umyśle zarządzającego
ustanawiający porządek w czynnościach rzeczy, które mu podlegają, ma istotne cechy prawa, z
zachowaniem jednak innych składników, stanowiących istotę prawa, które wyżej podaliśmy. Otóż Bóg
jest stworzycielem wszystkich rzeczy przez swoją mądrość. Ma się On przeto do tych rzeczy tak, jak
się ma każdy twórca do rzeczy przez siebie dokonanych. Była o tym mowa w pierwszej części. Jest
także rządcą wszystkich czynności i Poruszeń, jakie wykonują poszczególne stworzenia. I o tym też
była mowa w pierwszej części. Stąd też jak pomysł Bożej mądrości, poprzez który wszystko zostało
stworzone, ma istotne znamię sztuki, prawzoru lub idei, tak również pomysł Bożej mądrości
poruszającej wszystko ku właściwemu celowi, ma istotne znamię prawa. W myśl tego prawo wieczne
jest niczym innym, jak pomysłem Bożej mądrości, o ile ona nadaje kierunek wszystkim czynnościom i
poruszeniom (STh I-II, q. 93, art. 1)
św. Tomasz z Akwinu
reguła naturalna (lex naturalis)
Idea uczestnictwa: wszystkie istnienia majÄ… wpisanÄ… normÄ™ prawa wiecznego w swe byty, poprzez
uczestnictwo w nim.
Lex naturalis: udział prawa wiecznego w rozumnym stworzeniu. Jest właściwym sposobem, dzięki
któremu człowiek, stworzenie rozumne, uczestniczy w prawie wiecznym - czyli poprzez nakaz
przestrzegany z wolnej woli.
 Również i zwierzęta nierozumne, tak jak i rozumne stworzenia, mają w sobie udziałowo wieczny
pomysł [Boga] (ratio aeterna). Jest jednak różnica. Stworzenie bowiem rozumne ma go udziałowo w
sobie w sposób umysłowy i rozumny. Toteż to udziałowe istnienie prawa wiecznego w stworzeniu
rozumnym zwie się prawem we właściwym znaczeniu. Prawo bowiem, jak już ustalono, jest rzeczą
rozumu. Natomiast stworzenie nierozumne nie ma go udziałowo w sobie w sposób rozumny. Toteż nie
można go nazwać prawem, chyba przez podobieństwo . (STh, I-II, q. 91, art. 2)
św. Tomasz z Akwinu
Treść lex naturalis - jakie nakazy zostały zapisane w prawie naturalnym?
Pierwszy przepis prawa naturalnego:  należy działać zgodnie z dobrem i dążyć do niego oraz unikać
zła .
Wszystkie pozostałe przepisy wynikają z tej zasady. Każda rzecz, którą powinno się czynić lub której
należy unikać, nabierze cech przepisu prawa naturalnego, o ile praktyczny rozum oceni ją w naturalny
sposób jako dobro człowieka.
Porządek przepisów prawa naturalnego odpowiada porządkowi naturalnych skłonności - trzy poziomy:
(1) instynkt samozachowawczy
(2) skłonność do przedłużania gatunku
(3) tendencja do poznawania prawdy na temat Boga i do życia w społeczeństwie.
św. Tomasz z Akwinu
Uniwersalność
Prawo naturalne, jako wspólne pierwsze zasady, jest identyczne dla wszystkich ludzi, zarówno ze
względu na cechy rozumu, jak i z powodu ich powszechnej znajomości.
W odniesieniu do poszczególnych przepisów, wywnioskowanych ze wspólnych zasad, prawo
naturalne jest takie samo co do zasady, jednak w czasie jego stosowania ze względu na okoliczności
mogą pojawić się wyjątki.
Niezmienność
Przepisy prawa naturalnego wyrażające porządek naturalnych skłonności są zawsze takie same i nie
podlegają zmianom - ponieważ natura każdego człowieka pozostaje zawsze taka sama, również jego
naturalne skłonności (prawo naturalne) są niezmienne.
Wprowadzenie reguł pozytywnych może spowodować pewne zmiany w prawie naturalnym przez
uzupełnienie. Jednocześnie prawo pozytywne przewidujące rozwiązania niezgodne z prawem
naturalnym nie jest prawem, lecz jego naruszeniem.
św. Tomasz z Akwinu
Nieusuwalność
Pierwsze zasady pozostają nieusuwalne, ponieważ są to stwierdzenia poznane dzięki wrodzonemu
nawykowi synderezy, który jako wrodzony, zawsze istnieje w człowieku.
Przepisy będące wnioskami (zatem zależne od cnoty roztropności), mogą zostać wymazane z
ludzkiego sumienia przez złe nawyki, które stoją na przeszkodzie prawidłowemu pojmowaniu. Rozum,
któremu brakuje prawidłowego nawyku i który ponadto nabył złe nawyki jest wadliwy i może popełnić
błąd - wydać niewłaściwy osąd.
Zatem w odniesieniu do przepisów poznawanych za pomocą wnioskowań przeprowadzanych na
podstawie pierwszych zasad - częściowa nieusuwalność reguł prawa naturalnego.
św. Tomasz z Akwinu
By przepis podyktowany przez rządzącego pewną zbiorowością obowiązywał człowieka jako takiego,
powinien spełniać dwa warunki:
1. władza musi być prawowita
2. treść tworzonego przez nią reguł prawa musi być sprawiedliwa (tzn. równa i proporcjonalna w
odniesieniu do adresatów oraz podporządkowana dobru wspólnemu, nie zaś wygodzie rządzącego).
Reguły prawa ludzkiego mogą wywodzić się z reguł prawa naturalnego na dwa sposoby:
1. przez wnioskowanie - zachodzi wtedy, gdy treść reguł prawa ludzkiego stanowi wniosek z osądu
lub sylogizmu praktycznego, np. pewne działanie przestępcze powinno zostać ukarane, co stanowi
wniosek wywiedziony z prawa naturalnego, że każde zło należy naprawić i odkupić. Stanowi reguły ius
gentium.
2. przez określenie  które jest opcją (dlatego niesie ze sobą możliwość wyboru) pomiędzy różnymi
możliwościami otwartymi przed człowiekiem, by wypełnić reguły prawa naturalnego.
Intelektualizm
Opiera się na założeniu, że byty mają strukturę istotowo-racjonalną, odpowiadającą określonej i
uporządkowanej istocie, dzięki której są dokładnie tym, czym są. Strukturę bytów można poznać
rozumowo.
W odniesieniu do człowieka: jego główną władzą jest rozum, od którego pochodzi prawdziwe
poznanie. Działanie charakterystyczne dla człowieka to kierowanie się prawym rozumem.
Akt władzy musi być aktem rozumu, nakaz musi być rozumny, aby tworzył regułę prawa. Sam z siebie
rozkaz (arbitralność) nie tworzy prawa.
Działania są: praecepta quia bona, prohibita quia mala
Woluntaryzm
Pierwszą i najwyższą władzą człowieka jest wola. Rozum ma charakter władzy pozostającej na
usługach woli.
Etyka: dobro i zło nie mają podstawy racjonalnej, lecz woluntarystyczną. Dobro i zło w sensie
etycznym pochodzą od wyższej istoty, dla człowieka dobro i zło moralne zostały określone przez wolę
Bożą, bez rzeczywistej podstawy w ludzkiej naturze.
Prawo jest przede wszystkim nakazem, wyrazem woli rządzącego, obowiązującym, ponieważ został
przykazany.
Woluntaryzm przeczy istnieniu w rzeczach, a także w samym człowieku, podstawowego porządku,
dobra samego w sobie: albo neguje istnienie prawa naturalnego, albo uważa je  w większym bądz

mniejszym stopniu  za czystą wolę Boga, gdyż nie istnieje żadna inna konieczność poza Boską wolą.
Dochodzi do zatarcia różnicy pomiędzy prawem naturalnym a boskim prawem pozytywnym.
Relatywizm moralny, pozytywizm prawniczy, subiektywizm - sÄ… zakorzenione w woluntaryzmie.
Jan Duns Szkot (ok. 1266-1308)
Pierwszeństwo woli nad rozumem, wolność woli: by pragnąć dobra lub go nie pragnąć
Podstawowe prawa prawidłowego działania zostały ustanowione przez wolę Bożą, nie zaś przez
Boski rozum, dlatego wcale nie muszą wyrażać racjonalnej konieczności. Bóg nie chciał ich, ponieważ
były dobre, ale są dobre, ponieważ Bóg tak chciał.
Prawo naturalne zawiera jedynie dwa pierwsze przykazania Dekalogu, jedyne właściwe same z
siebie.
Przepisy drugiej tablicy:  owszem mawia się, że wola stworzenia powinna się koniecznie do nich
dostosować, by można było nazwać ją prawą, jednak wola Boga nie musi stosować się do tych
przykazań, gdyż stanowią one prawdę wyłącznie ze względu na fakt, że pragnie ich wola Boska
Poglądy Szkota prowadzą do pozytywizmu prawniczego: w rzeczywistości przepisy drugiej tablicy nie
odpowiadają w opinii Szkota żadnemu istotnemu wewnętrznemu wymaganiu ludzkiej natury, a są
jedynie zgodne z nakazem miłości Boga.
Wilhelm Ockham (ok. 1300  1350) i nominalizm
Nominalizmu: uniwersalne pojęcia nie istnieją w rzeczach, są jedynie intelektualnymi generalizacjami
(konceptualizm) albo zwykłymi nazwami, które nadajemy poszczególnym rodzajom rzeczy
(nominalizm w sensie ścisłym), podczas gdy realne są jedynie pojedynczy byt lub istnienie.
Nominalizm zaprzecza istnieniu istoty oraz naturze bytów, a zatem i człowieka. Wskutek tego nakazy
naturalnego rozumu nie są już uważane za odbicia wymagań ludzkiej natury, lecz za refleksy Boskiej
woli (woluntaryzm) albo za przejawy subiektywnego sumienia każdego człowieka (subiektywizm
moralny).
Pojęcie voluntas absoluta
Przepisy prawa naturalnego wg Ockhama to wyłącznie wyraz woli Boga. Wola mogłaby pragnąć
czegoś przeciwnego niż to, czego w rzeczywistości pragnie, będąc wolą absolutną,
niepodporządkowaną żadnemu racjonalnemu czynnikowi ani nie wynikającą ostatecznie z istoty
Boskiej jako takiej.
protestantyzm
Marcin Luter
głęboki pesymizm antropologiczny
teza o ufnej wierze jako zasadzie zbawienia oraz o braku znaczenia ludzkich działań
teoria dwóch królestw (die zwei Reiche-Lehre)
Odejście od prawa naturalnego ku pozytywnemu prawu Bożemu
Kalwin: dodatkowo pomylenie norm prawa naturalnego z sÄ…dami sumienia. Prawo naturalne to
odczucie. Odczuwanie jako takie nie jest jasną i odrębną oceną dobra lub zła, lecz poruszeniem
sumienia, wystarczającym do tego, by nie usprawiedliwiać człowieka, kiedy czyni zło, jednak
niewystarczającym do tego, by ukierunkować jego zachowania w sposób pozytywny.
Zalążek nowej teorii prawa naturalnego: prądy, które w oparciu o tezę o zepsutej naturze, przeczą lub
przyjmują mocno sceptyczną postawę wobec możliwości prawa naturalnego bazującego na rozumie.
Francisco de Vitoria (1492  1546)
 (...) prawo boskie można pojmować na dwa sposoby: po pierwsze, jako tkwiące wyłącznie w
Bogu, a zatem zupełnie nam nieznane i nie mogące nas wiązać, po drugie, jako podlegające poznaniu
dzięki naturalnemu światłu albo w wyniku objawienia i ze względu na to obowiązujące.
Dlatego uważam, że aby prawo boskie kogoś wiązało nie jest konieczne, by formalnie wiedział
on o istnieniu prawa lub prawodawcy, lecz wystarczy, by wiedział, że dana rzecz jest dobra albo zła,
choćby zupełnie obca była mu przyczyna, ze względu na którą owa rzecz jest dobra lub zła, innymi
słowy zabroniona albo dozwolona.
Dlatego nawet przyjmując, że ów człowiek nie zna Boga, choćby tytułem wyjątku, jeżeli
założymy również, że posługuje się rozumem, będzie wiedział, co jest dobre a co złe. To zaś
wystarczy, by popełnić grzech, gdyż taki człowiek będzie wiedział, że coś zasługuje na potępienie,
ponieważ jest złe
nowożytna nauka prawa naturalnego
Wyodrębnienie nauki prawa naturalnego jako osobnej dyscypliny w ramach nauki prawa, innej od
filozofii politycznej i teologii moralnej
Różnica w stosunku do szkoły klasycznej polegała na innym, ogólnym i podstawowym sposobie
rozumienia prawa naturalnego
We wcześniejszych okresach zasady ustroju społecznego zostały zaczerpnięte bezpośrednio z religii
chrześcijańskiej, nie na zasadzie współcześnie rozumianego państwa wyznaniowego, ale na zasadzie
fenomenu przedprawnej rzeczywistości w postaci głęboko chrześcijańskiej kultury, mentalności i
sposobu życia, które przenikały wszelkie przejawy życia kulturalnego, politycznego i prawnego.
Nauka prawa naturalnego w tym okresie była odrębną nauką. Czym innym jest jednak ostateczne
wytłumaczenie rzeczywistości: powszechnie przyjmowane było jej ostateczne wyjaśnienie w oparciu o
naukę teologii (która w większym stopniu niż filozofia zasługiwała na miano regina scientiarum).
nowożytna nauka prawa naturalnego
Nauka prawa naturalnego zastąpiła teologię jako naukę wyjaśniającą ostatecznie rzeczywistość.
przyczyny:
- Doświadczenie podziału chrześcijaństwa i wojen religijnych skłoniło do poszukiwania zasad
wspólnych dla wszystkich ludzi, niezależnych od określonej wiary religijnej
- Oddzielenie tego, co naturalne od tego, co nadprzyrodzone (protestancka teoria dwóch królestw)
- Wpływ racjonalizmu: typ mentalności, według której każdą naukę, w tym nauki o moralności, można
opisać według podobnej metodologii oraz przy zachowaniu rygoru i pewności takich samych jak w
naukach ścisłych.
Zerwanie z teologią jako nauką wyjaśniającą podstawowe przyczyny i naturę prawa naturalnego i
ukształtowanie się paradygmatu nauki prawa naturalnego jako nauką o najwyższych zasadach
współżycia społecznego.
nowożytna nauka prawa naturalnego
Dzieła przedstwicieli nauki prawa naturalnego miały zazwyczaj charakter i systematykę bardziej
odpowiadającą wcześniejszym traktatom moralnym, a nie prawniczym, poruszały zagadnienia z
zakresu  zeświecczonej teologii moralnej.
Prawo naturalne rozumiane jako światło nowożytnego rozumu, stało się argumentem
wykorzystywanym do postulowanych przekształceń struktur społecznych.
W zależności od poglądów autora, powoływano się na nie w obronie absolutyzmu,
konstytucjonalizmu, liberalizmu i pierwszego socjalizmu.
Nauka prawa naturalnego zaczęła przeistaczać się w filozofię polityczną i moralną.
nowożytna nauka prawa naturalnego
Naturalis libertas a Recta ratio
Naturalis libertas - prawo naturalne jako naturalna wolność - naturalny brak skrępowania, sfera władzy
człowieka wynikająca z jego naturalnych sił (Hobbes, Spinoza, Locke i Rousseau).
Ius zaczęło oznaczać nie fenomen etyczny, ale władzę fizyczną, ogół sił ludzkiego bytu i brak
skrępowania czymkolwiek.
Stan aspołeczny człowieka i przejście do stanu społecznego poprzez umowę społeczną: rozum
dyktuje podstawowe reguły stanu obywatelskiego, czyli ustawę naturalną, inaczej ustawę rozumu
(lex). Ale nie jest to zbiór norm odzwierciedlających cele i skłonności ludzkiej natury (jak w ujęciu
klasycznym), lecz przepisy właściwe dla rozumu podporządkowane odpowiedniemu ukształtowaniu
stanu społecznego, które są jedynie wytworem rozumu.
Recta ratio - prawo naturalne to dyktat prawego rozumu, który wskazuje normy odpowiednie dla
ludzkiej natury, jej dóbr, celów i skłonności (Puffendorf, Wolff, Leibniz)
nowożytna nauka prawa naturalnego
Odejście od zasady jedności systemu prawnego
Rozbicie nauki prawa na naukÄ™ prawa pozytywnego i prawa naturalnego - co do przedmiotu i
metodologii badań
W praktyce XVIII w. - przeciwstawienie zastanego porzÄ…dku prawnego prawu rozumu
Konsekwencja takiego rozdziału: uznanie prawa naturalnego za moralność społeczną, względnie za
ideał porządku prawnego, czyniąc zeń przedmiot zainteresowania filozofów prawa, a nie prawników
dogmatyków.
Duży nacisk na powszechność i niezmienność reguł prawa naturalnego
Zgodnie z mentalnością racjonalistyczną, ludzkie społeczeństwo również posiada zbiór praw
racjonalnych, stałych, niezmiennych, niezależnych od upływu czasu czy biegu historii - na wzór
uniwersalnych, niezmiennych, niezależnych od zmian historycznych praw fizycznych.
nowożytna nauka prawa naturalnego
System prawa naturalnego opisywany jako system logicznych reguł
Zastępowanie rozumowań właściwych dla rozumu praktycznego rozumowaniem spekulatywnym w
postaci szeregu konkluzji logicznych, wyprowadzanych jedne z drugich, które począwszy od
pierwszych zasad i nielicznych definicji sięgają aż do szczegółów życia społecznego.
W konsekwencji: sztywność systemu reguł prawa naturalnego.
Najważnieszym elementem systemu stały się pochodne z zasad, które, w rozumieniu koncepcji
nowożytnych, były naturalnymi regułami społecznymi.
nowożytna nauka prawa naturalnego
Wyróżnienie status naturalis i status civilis
Różne koncepcje stanu natury - stan pokoju lub stan wojny. Podstawowa cecha wspólna: w stanie
naturalnym człowiek nie był bytem żyjącym w społeczeństwie, lecz absolutnym indywiduum
(indywidualizm) w stanie aspołecznym, suwerenem nad sobą samym, cieszącym się wszelkimi
możliwymi prawami. Stan społeczny, wyniknął z faktu, że ludzie zjednoczyli się dobrowolnie w
społeczeństwo polityczne. Człowiek jest bytem społecznym, zdolnym do życia w społeczeństwie,
jednak nie jest członkiem społeczeństwa z natury.
Filozoficzne z
ródło: nominalizm, który neguje istnienie uniwersaliów, tzn. nie istnieje nic poza
jednostkami, a rodzaj lub gatunek są albo czystymi pojęciami, albo zwykłymi nazwami. W
konsekwencji nie ma żadnej rzeczywistości rodzaju ludzkiego, ponieważ faktycznie nie istnieje nic
poza odosobnionymi jednostkami. Społeczeństwo nie może być faktem naturalnym, ale musi wynikać
z porozumienia między ludz
mi, jest grupÄ… jednostek.
nowożytna nauka prawa naturalnego
Geneza społeczeństwa i władzy
Społeczeństwo i władza nie ma z
ródła w naturze, ale wynika z porozumienia  pakt lub umowa
społeczna, w dwóch etapach:
- umowa o zjednoczeniu (pactum unionis)  tworząca społeczeństwo
- umowa o poddaniu (pactum subiectionis), przez którą jednostki podporządkowały się władzy,
organizujÄ…c siÄ™ politycznie.
Pactum subiectionis rozumiane dwojako:
- bezwarunkowe i nieodwracalne poddanie się władzy absolutnej (Hobbes, Spinoza)
- porozumienie pomiędzy poddanymi a rządzącymi, poprzez które ci pierwsi powierzali tym drugim
ograniczoną władzę, zachowując rdzeń nienaruszalnych praw naturalnych (Locke)
nowożytna nauka prawa naturalnego
Empiryzm natury człowieka jako punkt wyjścia
y
ródło prawa naturalnego: natura rozumiana empirycznie, a w jej ramach: psychologiczna skłonność
(różne, w zalez
ności od autora).
Zmieniana rozumienia fundamentalnych pojęć: dobro, szczęście, cel itd; np. szczęście rozumiane jako
owoc cnoty przekształciło się w szczęście rozumiane jako odczuwana przyjemność.
Oddzielenie prawa od moralności
skutek i rozwinięcie autonomii prawa naturalnego względem teologii
uznanie prawa i moralności za dwa odrębne systemy regulacji
Hugo Grocjusz (1583-1654)
Mare liberum, De Iure Belli ac Pacis libri tres
Systemowa analiza prawa regulującego stosunki pomiędzy narodami i ich rządami: naturalnego,
boskiego, pozytywnego zwyczajowego
Nowa podstawa ideologiczna prawa naturalnego
Brak odwołania się do teorii partycypacji (zgodnie z protestancką tezą o braku analogii między Bogiem
a stworzeniem). Protestanci (tak jak woluntaryści) uważali prawo naturalne nie za udział w prawie
wiecznym, ale wyraz woli Boga.
Przyjęcie postawy obiektywistycznej i intelektualizmu: prawo naturalne wynika z wewnętrznych zasad
człowieka i jest nakazem prawego rozumu, który wskazuje zgodność lub niezgodność działań ludzkich
z racjonalną naturą człowieka. Bez teorii partycypacji oznacza to, że prawo naturalne wypływa
bezpośrednio z człowieka.
Skrajny obiektywizm i wolutaryzm nie są ze sobą do pogodzenia - niespójność koncepcji Grocjusza
Tomasz Hobbes (1588-1679)
Leviathan or the matter, form, and power of the Commonwealth ecclesiastical and civil
Człowiek jest z natury bytem aspołecznym, bez naturalnej zdolności do tworzenia społeczeństwa.
Stan natury: war of every one against every one, w którym przysługiway podmiotowe prawa
natury (ius, rights), ale nie było reguł (lex)
Ius i lex jak terminy przeciwstawne
Baruch Spinoza (1632-1677)
 Za prawo lub instytucję natury uważam normy natury każdej jednostki, na podstawie których
pojmujemy, że każda rzecz została z natury powołana do istnienia lub działania w pewien sposób.
Przykładowo ryby z natury zostały przeznaczone do pływania, a wielkie ryby do pożerania mniejszych,
dlatego ryby, na mocy ich najwyższego prawa naturalnego korzystają z wody, a większe posilają się
mniejszymi. W efekcie nie ulega wątpliwości, że natura rozumiana w absolutny sposób, ma
suwerenne prawo do wszystkiego, co tylko jest w stanie zdziałać, czyli prawo natury rozciąga się tak
daleko, jak daleko sięga jej władza [& ] jednak, ponieważ uniwersalna władza natury jako całości nie
pozostaje poza władzą jednostek branych za całość, stąd wynika, że każda jednostka ma najwyższe
prawo do wszystkiego, co znajduje się w zasięgu jej władzy, innymi słowy prawo każdego sięga tam,
dokąd sięga jego określona władza .
Samuel Pufendorf (1632-1694)
Pierwsza uniwersytecka katedra prawa naturalnego, Heidelberg 1661 r.
Ostateczne wprowadzenie metody racjonalistycznej do nauki i kultury prawa
Podręcznik De officio hominis et civis iuxta legem naturalem
Stworzył odrębną, właściwą naukę prawa naturalnego
Zupełny system zasad, norm i wniosków
Próby zastosowania do nauk moralnych metody analityczno-syntetycznej i uczynienia z prawa
naturalnego nauki empiryczno-dedukcyjnej (pewność nauki doświadczalnej oraz rygor nauki
matematycznej).
Eklektyzm i niski stopień precyzji, odrzucenie skrajnego obiektywizmu i skarajnego woluntaryzmu
Christian Thomasius (1655-1728)
Pierwszy przedstawiciel niemieckiego oÅ›wiecenia (Aufklärung)
Oddzielenie od siebie trzech sfer działania człowieka: moralności, prawa i zwyczajów społecznych.
Trzy różne i odrębne od siebie sfery zajmujące się: tym, co uczciwe (moralność), tym, co sprawiedliwe
(prawo), tym, co jest społecznie odpowiednie (zwyczaje społeczne)
Cechy prawa: przymus, zewnętrzność i odrębność.
Cechy moralności: brak przymusu, wewnętrzność, samoodniesienie
Własne zasady i podstawowe nakazy. Nie tylko różność, ale odrębność prawa i moralności: teoria
separacjonistyczna.
Rozróżnienie prawa w znaczeniu wąskim (zdefiniowane przez przymus) i szerokim. Prawo naturalne,
boskie: bardziej niż prawem są zaleceniami. Uznanie za prawo jedynie ludzkiego prawa pozytywnego
Christian Wolff (1679-1754)
Nurt intelektualizmu, prowadzÄ…cego do skrajnego autonomizmu: wystarczajÄ…ca podstawa prawa
naturalnego tkwi w samej istocie człowieka i rzeczy
System prawa naturalnego to system praw podmiotowych - naturalnych praw człowieka
Podejście antyindywidualistyczne, istotne znaczenie społeczeństw i wspólnot w obrębie życia
ludzkiego, uważając je za całości odrębne od ich członków.
Skrajne dążenie do stworzenia rygorystycznego systemu prawa naturalnego.
Immanuel Kant (1724-1804)
 Przewrót kopernikański - przejście od filozofii dogmatycznej ku krytycznej.
Idealizm transcendentny, krytyczny
Krytyczna teoria poznania - przeniesienie centrum uwagi z poznawanego przedmiotu na poznajÄ…cy go
podmiot, punkt wyjścia: osąd (krytyka) ludzkiego poznania (inaczej niż filozofia dogmatyczna, która
zakładała zdolność rozumu do poznawania)
luterańska koncepcja wiary jako aktu woli bez motywu intelektualnego
sumienie jest autonomiczne, ponieważ przestrzega jedynie tych praw, które sobie samo podyktuje
metafizyka musi istnieć a priori, ponieważ  metafizyczny oznacza coś poza doświadczeniem.
ograniczenie poznania do zjawisk, choć sprzeciw wobec empiryzmu
sumienie moralne jest jedyną regułą działania i podstawą prawd metafizycznych
cała moralność polega na czystych intencjach, bez odniesienia do materii ani do przedmiotu ludzkich
działań.
Immanuel Kant (1724-1804)
Teoria moralności
 Działaj zawsze zgodnie z maksymą, którą mógłbyś podnieść do rangi prawa uniwersalnego
 Działaj zawsze tak, jakby maksyma twego działania miałaby być podniesiona do rangi uniwersalnego
prawa natury
 Działaj zawsze w taki sposób, by traktować człowieka w tobie lub w kimś innym jako cel, nigdy zaś
jako środek
 Działaj zawsze tak, jakbyś był jednocześnie prawodawcą i poddanym w republice wolnej i racjonalnej
woli
Różnica między prawem a moralnością
Metafizyka prawa i rozumienie prawa naturalnego