MINISTERSTWO EDUKACJI
NARODOWEJ
Emilia Niemiec Jasińska
Rozpoznawanie potrzeb i problemów osoby
niepełnosprawnej 346[02].Z1.03
Poradnik dla nauczyciela
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji  Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2007
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
Recenzenci:
dr Andrzej Niesporek
mgr Aurelia Włoch
Opracowanie redakcyjne:
mgr Tomasz Sułkowski
Konsultacja:
mgr Hanna Całuń
Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 346[02].Z1.03
 Rozpoznawanie potrzeb i problemów osoby niepełnosprawnej , zawartego w modułowym
programie nauczania dla zawodu asystent osoby niepełnosprawnej.
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji  Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2007
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
1
SPIS TREŚCI
1. Wprowadzenie 3
2. Wymagania wstępne 5
3. Cele kształcenia 6
4. Przykładowe scenariusze zajęć 7
5. Ćwiczenia 10
5.1 Niepełnosprawność  rodzaje i konsekwencje 10
5.1.1. Ćwiczenia 10
5.2 Potrzeby człowieka i skutki ich niezaspokojenia 14
5.2.1. Ćwiczenia 14
5.3 Metody pracy i rehabilitacji osób niepełnosprawnych 16
5.3.1. Ćwiczenia 16
6. Ewaluacja osiągnięć ucznia 19
7. Literatura 28
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
2
1. WPROWADZENIE
Przekazujemy Państwu Poradnik dla nauczyciela, który będzie pomocny w prowadzeniu
zajęć dydaktycznych w szkole kształcącej w zawodzie asystent osoby niepełnosprawnej.
W poradniku zamieszczono:
wymagania wstępne, wykaz umiejętności, jakie uczeń powinien posiadać, aby bez
problemów mógł korzystać z poradnika,
cele kształcenia, wykaz umiejętności, jakie uczeń opanuje podczas pracy z poradnikiem,
przykładowe scenariusze zajęć,
ćwiczenia, przykładowe ćwiczenia ze wskazówkami do realizacji, zalecanymi metodami
nauczania uczenia się oraz środkami dydaktycznymi,
ewaluację osiągnięć ucznia, przykładowe narzędzia pomiaru dydaktycznego,
literaturę.
Wskazane jest, aby zajęcia dydaktyczne były prowadzone różnymi metodami ze
szczególnym uwzględnieniem aktywizujących metod nauczania, np. samokształcenia
kierowanego, tekstu przewodniego, metody przypadku, dyskusji dydaktycznej.
Formy organizacyjne pracy uczniów mogą być zróżnicowane, począwszy od
samodzielnej pracy uczniów do pracy zespołowej.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
3
346[02].Z1
Metody pracy z osobą
niepełnosprawną
346[02].Z1.01
Posługiwanie się językiem
migowym
346[02].Z1.03
346[02].Z1.02
Rozpoznawanie potrzeb
Stosowanie metod pracy
i problemów osoby
socjalnej
niepełnosprawnej
346[02].Z1.05
346[02].Z1.04
Wykonywanie
Wspieranie osoby
podstawowych czynności
niepełnosprawnej
higienicznych
w korzystaniu
i pielęgnacyjnych
z kompleksowej rehabilitacji
Schemat układu jednostek modułowych
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
4
2. WYMAGANIA WST
PNE
Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej, uczeń powinien umieć:
- określać podstawowe metody stosowane w pracy socjalnej,
- identyfikować pojęcie problemu i etapy jego rozwiązywania,
- identyfikować pojęcie zmiany rozwojowej w poszczególnych okresach życia człowieka,
- identyfikować zasady planowania pracy,
- identyfikować podstawowe kwestie społeczne,
- charakteryzować strukturę pomocy społecznej,
- identyfikować zasady pracy z osobą niepełnosprawną,
- formułować i wyrażać opinie,
- aktywnie słuchać,
- formułować jasne i logiczne argumenty w dyskusji,
- uczestniczyć w pracy zespołu przyjmując różne role.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
5
3. CELE KSZTAA
CENIA
W wyniku realizacji programu jednostki modułowej, uczeń powinien umieć:
- scharakteryzować zakres i zadania pedagogiki specjalnej,
- scharakteryzować poszczególne rodzaje niepełnosprawności,
- określić następstwa niepełnosprawności,
- zdiagnozować potrzeby osób z różnego rodzaju niepełnosprawnością,
- posłużyć się podstawowymi metodami pracy socjalnej z osobą niepełnosprawną,
- zorganizować pomoc podopiecznemu w zakresie własnych możliwości i umiejętności,
- rozpoznać problemy społeczne, ich z
ródła i przejawy,
- scharakteryzować metody rewalidacji osób niepełnosprawnych,
- zastosować zasady obowiązujące w kontaktach z osobami niepełnosprawnymi, będącymi
w sytuacji problemowej,
- scharakteryzować psychologiczne mechanizmy funkcjonowania człowieka
niepełnosprawnego,
- wyjaśnić istotę problemów społecznych, ich przejawy oraz wpływ na funkcjonowanie
podopiecznego,
- opracować plan niesienia pomocy podopiecznemu z uwzględnieniem jego własnych
możliwości,
- dokonać oceny realizacji indywidualnego programu pomocy osobie niepełnosprawnej,
- wykazać wrażliwość na problemy podopiecznego, zaprojektować działania dostosowane
do jego sytuacji psychicznej i socjalnej,
- scharakteryzować podstawowe zaburzenia somatyczne,
- scharakteryzować podstawowe zaburzenia psychiczne,
- scharakteryzować czynniki sprzyjające powstawaniu zaburzeń psychicznych,
- udzielić informacji o instytucjach i organizacjach działających na rzecz osób
niepełnosprawnych.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
6
4. PRZYKA
ADOWE SCENARIUSZE ZAJ
Ć
Scenariusz zajęć 1
Osoba prowadząca & & & & & & .
Modułowy program nauczania: Asystent osoby niepełnosprawnej 346[02]
Moduł: Metody pracy z osobą niepełnosprawną 346[02].Z1
Jednostka modułowa: Rozpoznawanie potrzeb i problemów osoby
niepełnosprawnej 346[02].Z1.03
Temat: Problemy osób niepełnosprawnych w środowisku lokalnym  przygotowanie
do wykonania projektu.
Cele ogólny: identyfikacja instytucji i organizacji świadczących pomoc osobom
niepełnosprawnym,
Po zakończeniu zajęć edukacyjnych uczeń powinien umieć:
- zidentyfikować instytucje i organizacje świadczące pomoc społeczną w mieście/regionie,
- zidentyfikować problemy osób niepełnosprawnych,
- sformułować cele projektu,
- zaplanować czynności związane z wykonaniem projektu,
- zorganizować pracę zespołu do wykonania projektu.
Metody nauczania:
- pogadanka,
- instruktaż,
- metoda projektów.
Formy pracy
- praca grupowa,
- praca indywidualna.
Czas: 2 godziny dydaktyczne.
Środki dydaktyczne
- schematy organizacyjne instytucji i organizacji świadczących pomoc społeczną
w mieście / regionie,
- poradnik dla ucznia.
Przebieg zajęć
1. Nauczyciel przedstawia cele zajęć.
2. Nauczyciel w formie rozmowy z uczniami krótko przypomina rezultaty ćwiczenia 2
(Rozdział 4.2.1 w Poradniku dla ucznia).
3. Uczniowie zapoznają się z ćwiczeniem do wykonania (ćwiczenie 3, Rozdział 4.2.3
w Poradniku dla ucznia).
4. Nauczyciel przedstawia zasady wykonania projektów w zespołach:
- uczniowie pracują w 4  5 osobowych zespołach,
- uczniowie przygotowują opis (konspekt projektu) zawierający następujące elementy:
tytuł projektu, cel projektu, plan projektu,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
7
- uczniowie przygotowują harmonogram działań z podziałem na czynności, osoby
odpowiedzialne i terminy,
- nauczyciel zawiera i podpisuje kontrakty na wykonanie projektów z poszczególnymi
zespołami.
5. Uczniowie dzielą się na 3-4 osobowe zespoły.
6. Uczniowie pracują w zespołach przygotowując opis projektu oraz harmonogram działań.
Zakończenie zajęć
1. Nauczyciel ustala z uczniami termin konsultacji.
2. Nauczyciel zawiera kontrakty z zespołami wykonującymi projekty.
Praca domowa
Uczniowie wykonują projekt  na wykonanie projektu uczniowie mają 1 2 tygodnie
(nauczyciel wyznacza dokładny termin prezentacji projektów).
Uczniowie wykorzystując techniki komputerowe przygotowują efekt materialny
wykonania projektów  Mapa problemów osób niepełnosprawnych w środowisku lokalnym.
Sposób uzyskania informacji zwrotnej od ucznia po zakończonych zajęciach:
- anonimowe ankiety ewaluacyjne dotyczące sposobu prowadzenia zajęć i zdobytych
umiejętności.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
8
Scenariusz zajęć 2
Osoba prowadząca & & & & & & .
Modułowy program nauczania: Asystent osoby niepełnosprawnej 346[02]
Moduł: Metody pracy z osobą niepełnosprawną 346[02].Z1
Jednostka modułowa: Rozpoznawanie potrzeb i problemów osoby
niepełnosprawnej 346[02].Z1.03
Temat: Problemy osób niepełnosprawnych w środowisku lokalnym  prezentacja
projektów.
Cel ogólny: kształtowanie umiejętności przygotowania i prezentacji projektów.
Po zakończeniu zajęć edukacyjnych uczeń powinien umieć:
- wskazać instytucje i organizacje świadczące pomoc społeczną w mieście /regionie,
- wskazać problemy osób niepełnosprawnych,
- zaprezentować efekty swojej pracy.
Metody nauczania:
- metoda projektów,
- dyskusja frontalna.
Formy pracy:
- praca grupowa,
- praca indywidualna.
Czas trwania: 2 godziny dydaktyczne.
Środki dydaktyczne:
Dobór środków zależy od technik prezentacji wykonanych przez uczniów projektów.
Może to być telewizor, odtwarzacz video, rzutnik pisma, komputer i projektor multimedialny,
tablica flip-chart itp.
Przebieg zajęć
1. Nauczyciel przypomina główne cele przygotowywanych projektów.
2. Nauczyciel wyznacza osoby oceniające prezentacje projektów według przyjętych
kryteriów.
3. Poszczególne grupy uczniów prezentują wykonane projekty.
4. Wyznaczeni uczniowie oceniają poszczególne prezentacje projektów.
5. Nauczyciel prowadzi dyskusję podsumowującą zwracając uwagę na utrudnienia
i ograniczenia, jakie w życiu osób niepełnosprawnych (z różnymi rodzajami
niepełnosprawności) powoduje występowanie barier architektonicznych oraz możliwości
ich niwelowania.
6. Nauczyciel ocenia wykonane projekty stosując np. metodę samooceny i wykorzystując
przeprowadzoną ocenę społeczną (ocenianie przez wyznaczone osoby oceniające).
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
9
5. ĆWICZENIA
5.1. Niepełnosprawność  rodzaje i konsekwencje
5.1.1. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Określ następstwa  konsekwencje niepełnosprawności na trzech poziomach.
Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić zakres
i technikę wykonania ćwiczenia. Ćwiczenie może być wykonane indywidualnie, w parach lub
w grupach.
Sposób wykonania ćwiczenia
Uczeń powinien:
1) zapoznać się z literaturą dotyczącą problemów osób niepełnosprawnych,
2) określić ograniczenia tych osób na poziomie biologicznym, psychologicznym
i społecznym,
3) opracować wyniki swojej pracy w formie tabeli,
4) zaprezentować wyniki swojej pracy na forum grupy,
5) wziąć udział w podsumowaniu ćwiczenia.
Zalecane metody nauczania uczenia się:
- ćwiczenie,
- dyskusja.
Środki dydaktyczne:
- pozycje literatury na temat osób niepełnosprawnych (ewentualnie komputer z dostępem
do Internetu),
- arkusze papieru,
- mazaki,
- tablica,
- magnesy,
- wzór tabeli do wypełnienia:
RODZAJ KONSEKWENCJE
BIOLOGICZNE SPOA
ECZNE PSYCHOLOGICZNE
NIEPEA
NOSPRAWNOŚCI
SENSORYCZNA
1.
USZKODZENIE NARZ
DU
WZROKU
2.
USZKODZENIE
NARZ
DU SA
UCHU
FIZYCZNA
PSYCHICZNA
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
10
Ćwiczenie 2
Dokonaj charakterystyki możliwości osób z różnymi stopniami upośledzenia
umysłowego korzystając z informacji zawartych w poradniku dla ucznia oraz z dostępnej
literatury.
Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić zakres
i technikę wykonania ćwiczenia.
Sposób wykonania ćwiczenia
Uczeń powinien:
1) zapoznać się z literaturą dotyczącą osób upośledzonych umysłowo,
2) dokonać wyboru cech charakteryzujących osoby niepełnosprawne z uwzględnieniem ich
stopnia niepełnosprawności pod kątem:
- umiejętności interpersonalnych,
- wyrażania emocji,
- komunikacji,
- zdolności do samoobsługi,
- zdolności uczenia się,
- zdolności do pracy,
3) opracować materiał w tabeli przypisując zdolności i umiejętności do stopnia
upośledzenia:
- lekkiego,
- umiarkowanego,
- znacznego,
- głębokiego,
4) zaprezentować wyniki swojej pracy na forum grupy,
5) wziąć udział w podsumowaniu zajęć.
Zalecane metody nauczania uczenia się:
- ćwiczenie,
- dyskusja.
Środki dydaktyczne:
 pozycje literatury na temat osób upośledzonych umysłowo (ewentualnie komputer
z dostępem do Internetu),
 arkusze papieru,
 mazaki,
 tablica,
 magnesy.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
11
Ćwiczenie 3
Rozpoznaj i określ rodzaj niepełnosprawności na podstawie opisu przypadku.
Opis przypadku:
Pan Krzysztof ma 73 lata, jest emerytowanym pracownikiem naukowym uniwersytetu.
Przez wiele lat pracował jako wykładowca matematyki, uzyskał tytuł doktora habilitowanego.
W wieku 65 lat przeszedł na emeryturę, wolny czas spędzał na podróżach i lekturze,
prowadził bogate życie towarzyskie  miał grupę dobrych znajomych, z którymi grywał
w brydża. Obecnie został przywieziony do szpitala przez Pogotowie Ratunkowe, gdyż
przewrócił się w mieszkaniu i upadł. Ponieważ nie był w stanie się podnieść, żona pana
Krzysztofa wezwała lekarza. Pan Krzysztof sprawiał wrażenie osoby zagubionej. Nie
wiedział gdzie się znajduje (mówił:  dworzec ), nie pamiętał aktualnej daty ( 1976 ), błędnie
podawał własne dane osobowe. Poproszony o podpis przy przyjęciu do szpitala nie potrafił
użyć długopisu. Nie pamiętał też imienia swojej żony  twierdził, że umarła kilka lat temu,
nie poznawał osoby stojącej obok. Na proste pytania:  czy boli?  czy chce się panu pić
potrafił udzielić odpowiedzi  tak lub  nie . Przy bardziej skomplikowanych odpowiadał  nie
wiem lub milczał. Podczas badania leżał spokojnie, jego twarz pozostawała bez wyrazu.
Żona pacjenta przypomniała sobie, ze około 5 lat po przejściu na emeryturę pan Krzysztof stał
się bardziej nerwowy. Szczególnie irytował go  nieporządek i bałagan w domu . Objawiało
się to tym, że  ciągle coś nie było na swoim miejscu . Pacjent często nie mógł znalez
ć
okularów, pantofli, zegarka. Stopniowo przestał widywać się ze znajomymi, twierdził, że
 rozmowy go męczą . Nie wykazywał dawnego zainteresowania polityką, przestał czytać
książki. Wolny czas spędzał na spacerach. Niestety, trzy lata temu zabłądził w pobliskim
parku, trafił do domu dzięki spotkanej sąsiadce. Po tym zdarzeniu nie wychodził sam z domu,
 bo można łobuzów w parku spotkać . Spędzając czas w domu stawał się coraz bardziej
bezczynny, stracił wszelkie zainteresowania.  Siedział tylko w fotelu i myślał, nic nie
mówił . Stopniowo utracił zdolność do posługiwania się sztućcami, nie poznawał swoich
dzieci. Około pół roku przed przyjęciem do szpitala u chorego wystąpił silny lęk, twierdził, że
w domu są złodzieje, próbował uderzyć swoją żonę.
Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić zakres
i technikę wykonania ćwiczenia. Ćwiczenie może być wykonane indywidualnie, w parach lub
w grupach.
Sposób wykonania ćwiczenia
Uczeń powinien:
1) zapoznać się z opisem przypadku,
2) wynotować te zachowania, które można uznać za chorobowe,
3) zakwalifikować rodzaj niepełnosprawności,
4) przeanalizować objawy różnych chorób i zidentyfikować chorobę,
5) zaprezentować wyniki swojej pracy na forum grupy,
6) wziąć udział w podsumowaniu ćwiczenia  zwrócić uwagę na zespół objawów
charakteryzujących konkretną niepełnosprawność.
Zalecane metody nauczania uczenia się:
- dyskusja wielokrotna,
- analiza przypadku.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
12
Środki dydaktyczne:
- pozycje literatury na temat chorób psychicznych (ewentualnie komputer z dostępem do
Internetu),
- arkusze papieru,
- mazaki,
- tablica,
- magnesy.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
13
5.2. Potrzeby człowieka i skutki ich niezaspokojenia
5.2.1. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Dokonaj rozpoznania niezaspokojonych potrzeb osób niepełnosprawnych.
Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić jego zakres
i techniki wykonania. Ćwiczenie może być wykonane w 3 4 osobowych grupach.
Sposób wykonania ćwiczenia
Uczeń powinien:
1) zapoznać się z opisem sytuacji (problemu) osoby niepełnosprawnej, np. upośledzonej
umysłowo, głuchej, niewidomej itp.,
2) określić cechy danego rodzaju niepełnosprawności,
3) wziąć udział w dyskusji w grupie prowadzącej do rozpoznania potrzeb bohatera opisu,
4) zaprezentować na forum grupy efekty pracy i uzasadnienie przyjętego rozwiązania,
5) wziąć udział w podsumowaniu ćwiczenia prowadzącego do scharakteryzowania potrzeb
różnych grup osób niepełnosprawnych.
Zalecane metody nauczania uczenia się:
- analiza przypadku,
- dyskusja.
Środki dydaktyczne:
- opisy sytuacji,
- artykuły poświęcone problemom osób niepełnosprawnych,
- papier A4,
- pisaki.
Ćwiczenie 2
Określ rodzaje problemów osób niepełnosprawnych  klientów instytucji realizujących
zadania z zakresu pomocy społecznej.
Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić zakres
i technikę wykonania ćwiczenia.
Sposób wykonania ćwiczenia
Uczeń powinien:
1) sporządzić plan poznania wskazanej przez nauczyciela lub wybranej przez siebie
instytucji,
2) uczestniczyć w wycieczkach tematycznych do różnego typu instytucji pomocy społecznej
oraz organizacji społecznych realizujących zadania z zakresu pomocy społecznej,
3) uzyskać informacje o:
- celach i zadaniach realizowanych przez poznawaną instytucje lub organizację,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
14
- świadczeniach/usługach realizowanych przez daną placówkę,
- skali problemów osób niepełnosprawnych zgłaszających się do placówki o pomoc.
4) sporządzić sprawozdanie z pobytu w placówce,
5) uczestniczyć w zajęciach podsumowujących ćwiczenie, mających na celu
uporządkowanie zebranych informacji.
Zalecane metody nauczania uczenia się:
- ćwiczenia,
- dyskusja frontalna.
Środki dydaktyczne:
 plansze,
 foldery,
 lista instytucji i organizacji pomocy społecznej działających w danej
miejscowości/regionie.
Ćwiczenie 3
Przygotuj mapę problemów osób niepełnosprawnych w środowisku lokalnym na
podstawie danych uzyskanych z różnych instytucji pomocy społecznej.
Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić zakres
i technikę wykonania ćwiczenia. Uczniowie wykonują ćwiczenie w parach lub 4 5
osobowych zespołach. Czas wykonania projektów 1 2 tygodnie.
Sposób wykonania ćwiczenia
Uczeń powinien:
1) przeanalizować materiały uzyskane w wyniku realizacji ćwiczenia 2,
2) uporządkować zebrany materiał według następującego schematu:
- obszar działania instytucji,
- problemy, z którymi stykają się osoby niepełnosprawne na danym obszarze,
3) opracować szatę graficzną mapy,
4) sporządzić mapę problemów osób niepełnosprawnych,
5) zaprezentować wyniki pracy grupy na forum grupy,
6) uczestniczyć w podsumowaniu ćwiczenia.
Zalecane metody nauczania uczenia się:
- metoda projektów,
- dyskusja frontalna.
Środki dydaktyczne:
 ulotki,
 foldery,
 papier,
 komputer,
 drukarka.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
15
5.3. Metody pracy i rehabilitacji osób niepełnosprawnych
5.3.1. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Zaplanuj i przeprowadz
symulację, samodzielnego poruszania się osoby
niepełnosprawnej  niewidomej.
Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić zakres
i technikę wykonania ćwiczenia uwzględniają przepisy bezpieczeństwa i higieny pracy.
Sposób wykonania ćwiczenia
Uczeń powinien:
1) przeanalizować sposób poruszania się osoby niewidomej,
2) zaplanować symulację poruszania się osoby niewidomej,
3) wziąć udział w symulacji wcielając się w rolę osoby niewidomej kolejno wykonując
następujące zadania z zawiązanymi oczami:
- przejście pomiędzy ławkami, krzesłami,
- poszukiwanie przedmiotu, który upadł na podłogę,
- spakować swoje rzeczy,
- poruszanie się za pomocą laski,
4) wziąć udział w podsumowaniu ćwiczenia, zwracając uwagę na to, co sprawia osobie
niewidomej największą trudność.
Zalecane metody nauczania uczenia się:
- symulacje,
- dyskusja frontalna.
Środki dydaktyczne:
 opaska na oczy,
 ławki, krzesła,
 drobne przedmioty,
 laska.
Ćwiczenie 2
W warunkach symulowanych odegraj rolę osoby niepełnosprawnej poruszającej się na
wózku inwalidzkim i osoby prowadzącej wózek.
Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić zakres
i technikę wykonania ćwiczenia uwzględniają przepisy bezpieczeństwa i higieny pracy.
Ćwiczenia należy wykonać w 2-osobowych grupach.
Sposób wykonania ćwiczenia
Uczeń powinien:
1) jako osoba A odegrać rolę osoby niepełnosprawnej poruszającej się na wózku,
2) jako osoba B odegrać rolę osoby towarzyszącej przy wyjściu na dwór,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
16
3) zamienić się rolami z koleżanką/kolegą w parze,
4) podzielić się swoimi refleksjami dotyczącymi występowania w obu rolach,
5) wziąć udział w dyskusji podsumowującej ćwiczenie mającej na celu uświadomienie
problemów i ograniczeń, z jakimi stykają się osoby na wózkach inwalidzkich oraz
zwrócenie uwagi na prawidłowe prowadzenie wózka.
Zalecane metody nauczania uczenia się:
- odgrywanie ról,
- dyskusja frontalna.
Środki dydaktyczne:
 wózek inwalidzki.
Ćwiczenie 3
Na podstawie analizy przypadku dobierz odpowiednią metodę pracy socjalnej i sposoby
oddziaływania w stosunku do podopiecznego.
Opis przypadku
Agnieszka lat 17, upośledzona w stopniu umiarkowanym, bardzo chętna i otwarta na
kontakty z rówieśnikami i osobami dorosłymi. Bardzo lubi przebywać w otoczeniu ludzi.
Samodzielnie porusza się tylko w pobliżu swojego miejsca zamieszkania. Podczas dalszych
wycieczek towarzyszy jej mama. Ma starszego brata, który studiuje za granicą, więc widują
się rzadko. Ojciec dziewczyny jest marynarzem i często przebywa poza domem. Ulubionym
zajęciem Agnieszki jest oglądanie seriali telewizyjnych i teleturniejów. Lubi spacery i jazdę
na rowerze.
Mama troszczy się o dziewczynę. Obecnie Agnieszka pobiera naukę w specjalnej szkole
zawodowej, do której codziennie zawozi ją specjalny autobus.
Wskazówki do realizacji
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić zakres
i technikę wykonania ćwiczenia uwzględniają przepisy bezpieczeństwa i higieny pracy.
Ćwiczenie należy wykonać w 2-osobowej grupie.
Sposób wykonania ćwiczenia
Uczeń powinien:
1) zapoznać się z opisem przypadku,
2) przeanalizować sobie informacje dotyczące metod pracy socjalnej i procedur
oddziaływania,
3) wskazać cel oddziaływań asystenta osoby niepełnosprawnej,
4) dobrać odpowiednią metodę pracy socjalnej i odpowiednie procedury oddziaływania,
5) zaprezentować wyniki pracy w parach na forum klasy uzasadniając wybór metod
i sposobów oddziaływania,
6) wziąć udział w podsumowaniu ćwiczenia ukazującym zależność doboru metod
i sposobów oddziaływania od wyznaczonych celów pracy z podopiecznym.
Zalecane metody nauczania uczenia się:
 analiza przypadku,
 dyskusja frontalna.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
17
Środki dydaktyczne:
 duże arkusze papieru,
 mazaki,
 tablica flip-chart.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
18
6. EWALUACJA OSI
GNI
Ć UCZNIA
Przykłady narzędzi pomiaru dydaktycznego
Test dwustopniowy do jednostki modułowej  Rozpoznawanie potrzeb
i problemów osoby niepełnosprawnej
Test składa się z 20 zadań wielokrotnego wyboru
- zadania 1, 2, 3, 4, 5, 11, 12, 13, 14, 15, 16, 17, 18, 19, 20 są z poziomu podstawowego,
- zadania 6, 7, 8, 9, 10 są z poziomu ponadpodstawowego.
Punktacja zadań: 0 lub 1 punkt
Za każdą prawidłową odpowiedz
uczeń otrzymuje 1 punkt. Za złą odpowiedz
lub jej brak
uczeń otrzymuje 0 punktów
Proponuje się następujące normy wymagań  uczeń otrzyma następujące
oceny szkolne:
- dopuszczający  za rozwiązanie co najmniej 10 zadań z poziomu podstawowego,
- dostateczny  za rozwiązanie co najmniej 12 zadań z poziomu podstawowego,
- dobry  za rozwiązanie co najmniej 15 zadań, w tym co najmniej 2 zadań z poziomu
ponadpodstawowego
- bardzo dobry  za rozwiązanie co najmniej 18 zadań, w tym co najmniej 4 zadań
z poziomu ponadpodstawowego.
Klucz do odpowiedzi: 1. a, 2. d, 3. c, 4. b, 5. a, 6. d, 7. d, 8. a, 9. d, 10. c, 11. a,
12. b, 13. a, 14. d, 15. c, 16. c, 17. d, 18. c, 19. a, 20. b.
Plan testu
Nr Cel operacyjny Kategoria Poziom Poprawna
zad (mierzone osiągnięcia ucznia) celu wymagań odpowiedz

1. Zidentyfikować rodzaje niepełnosprawności B P a
Scharakteryzować różne stopnie niedorozwoju
2. B P d
umysłowego
3. Określić stopień niedorozwoju umysłowego B P c
4. Zidentyfikować rodzaje chorób psychicznych B P b
5. Zidentyfikować rodzaje zaburzeń osobowości B P a
Zidentyfikować rodzaj patologicznych
6. D PP d
zachowań
7. Zidentyfikować rodzaje potrzeb człowieka C PP d
Zidentyfikować charakter przyczyn
8. C PP a
niezaspokojenia potrzeb człowieka
Scharakteryzować sposoby zaspokajania
9. C PP d
potrzeb dziecka niepełnosprawnego
Scharakteryzować wskaz
niki akceptacji
10. C PP c
dziecka niepełnosprawnego
Zidentyfikować mechanizmy funkcjonowania
11. B P a
człowieka niepełnosprawnego
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
19
12. Wskazać z
ródła problemów społecznych B P b
Scharakteryzować proces akceptacji
13. B P a
niepełnosprawności
14. Zidentyfikować cel rehabilitacji B P d
15. Scharakteryzować rodzaje barier rehabilitacji B P c
16. Zidentyfikować rodzaje kompensacji B P c
Scharakteryzować podstawowe cele metod
17. B P d
pracy socjalnej
18. Scharakteryzować cele rehabilitacji B P c
Scharakteryzować zasady komunikowania się
19. B P a
z osobami niepełnosprawnymi
20. Zidentyfikować zadania pomocy społecznej B P b
Przebieg testowania
Instrukcja dla nauczyciela
1. Ustal z uczniami termin przeprowadzenia sprawdzianu z wyprzedzeniem co najmniej
jednotygodniowym.
2. Omów z uczniami cel stosowania pomiaru dydaktycznego.
3. Zapoznaj uczniów z rodzajem zadań podanych w zestawie oraz z zasadami punktowania.
4. Przygotuj odpowiednią liczbę testów.
5. Zapewnij samodzielność podczas rozwiązywania zadań.
6. Przed rozpoczęciem testu przeczytaj uczniom instrukcję dla ucznia.
7. Zapytaj, czy uczniowie wszystko zrozumieli. Wszelkie wątpliwości wyjaśnij.
8. Nie przekraczaj czasu przeznaczonego na test.
9. Kilka minut przed zakończeniem testu przypomnij uczniom o zbliżającym się czasie
zakończenia udzielania odpowiedzi.
Instrukcja dla ucznia
1. Przeczytaj uważnie instrukcję.
2. Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi.
3. Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.
4. Test zawiera 20 zadań. Do każdego zadania dołączone są 4 możliwości odpowiedzi.
Tylko jedna jest prawidłowa.
5. Udzielaj odpowiedzi na załączonej karcie odpowiedzi, stawiając w odpowiedniej rubryce
znak X. W przypadku pomyłki należy błędną odpowiedz
zaznaczyć kółkiem, a następnie
ponownie zakreślić odpowiedz
prawidłową.
6. Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonanego zadania.
7. Jeśli udzielenie odpowiedzi będzie Ci sprawiało trudność, wtedy odłóż jego rozwiązanie
na póz
niej i wróć do niego, gdy zostanie Ci wolny czas.
8. Na rozwiązanie testu masz 35 minut.
Powodzenia!
Materiały dla ucznia:
- instrukcja,
- zestaw zadań testowych,
- karta odpowiedzi.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
20
ZESTAW ZADAC
TESTOWYCH
1. Osoby z uszkodzonym narządem ruchu to osoby z niepełnosprawnością
a) fizyczną.
b) psychiczną.
c) sensoryczną.
d) złożoną.
2. Dobra pamięć mechaniczna, brak spójności logicznej wypowiedzi, perseweracje,
zachowana zdolność czytania i pisania to cechy charakterystyczne dla osób
upośledzonych w stopniu
a) głębokim.
b) znacznym.
c) umiarkowanym.
d) lekkim.
3. Iloraz inteligencji w granicach 25  30 charakteryzuje osoby upośledzone w stopniu
a) lekkim.
b) umiarkowanym.
c) znacznym.
d) głębokim.
4. Ignorowanie norm społecznych, głównie moralnych, brak satysfakcji z wykonywanych
obowiązków, brak poczucia winy to zachowania typowe dla osobowości
a) cyklotymicznej.
b) antyspołecznej.
c) nadagresywnej.
d) paranoidalnej.
5. Rozpad osobowości, autyzm, zmiany życia uczuciowego to typowe objawy
a) schizofrenii.
b) cyklofrenii.
c) choroby Alzheimera.
d) depresji.
6. Piromania to
a) patologiczny hazard.
b) patologiczne kradzieże.
c) patologiczne objadanie się.
d) patologiczne podpalanie.
7. Do potrzeb niższego rzędu warunkujących rozwój według A. Maslowa należą potrzeby
a) estetyczne, wiedzy i rozumienia, samourzeczywistnienia.
b) estetyczne, bezpieczeństwa, fizjologiczne.
c) estetyczne, przynależności i miłości, fizjologiczne.
d) przynależności i miłości, fizjologiczne, bezpieczeństwa.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
21
8. Względna przeszkoda w zaspokojeniu potrzeb nie pojawi się na drodze osoby, która
a) jest przystosowana.
b) łatwo się poddaje.
c) nie potrafi zmienić sposobu zaspokojenia potrzeby.
d) wypiera ją ze świadomości.
9. Poznanie i zrozumienie potrzeb dziecka niepełnosprawnego wyraża się poprzez
a) akceptowanie odmienności społecznej rodziny.
b) dążenie do kontaktu z dzieckiem.
c) stosowanie adekwatnych do poziomu rozwoju i stopnia niepełnosprawności dziecka
metod rehabilitacji.
d) rozwijanie potencjałów dziecka i umiejętne reagowanie na niewłaściwe zachowanie.
10. Zaspokojenie odczuwanej przez dziecko niepełnosprawne potrzeby uznania powinno
przejawiać się w
a) stawianiu dziecku wysokich wymagań przez opiekunów.
b) stałej obecności opiekunów w pobliżu dziecka.
c) chwaleniu nawet najdrobniejszych osiągnięć dziecka.
d) wyręczaniu dziecka w wykonywaniu wszystkich czynności.
11. Obrona A   Idę do przodu, bez względu na to stosowana przez osobę niepełnosprawną
w momencie uświadomienia sobie swojego kalectwa sprzyja
a) rozwiązywaniu problemów.
b) zaakceptowaniu niepełnosprawności.
c) czasowemu obniżeniu napięcia emocjonalnego.
d) poprawie psychologicznego funkcjonowania osoby niepełnosprawnej.
12. y
ródłem problemów społecznych jest
a) niezadowolenie jednostki z obecnej sytuacji społecznej.
b) organizacja społeczna i sposób działania instytucji w obszarze społeczno-
-gospodarczym.
c) brak zrozumienia przez instytucje problemów jednostki.
d) występowanie konfliktu wartości pomiędzy jednostką a społeczeństwem.
13. Proces godzenia się z własną niepełnosprawnością przez osoby z wrodzonymi
dysfunkcjami ciała
a) następuje stopniowo.
b) ma znamiona traumy.
c) powoduje zaburzenia procesów poznawczych.
d) jest krótkotrwały.
14. Celem rehabilitacji społecznej nie jest
a) ograniczenie izolacji społecznej.
b) przywrócenie zdolności do aktywności na rynku pracy.
c) przywrócenie samodzielności w wypełnianiu ról.
d) udzielanie pomocy i wsparcia psychicznego.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
22
15. Społecznymi barierami rehabilitacji są
a) wszelkiego rodzaju negatywne reakcje środowiska na niepełnosprawność jednostki.
b) utrudnienia prawne w zatrudnianiu osób niepełnosprawnych.
c) trudności związane z zaakceptowaniem swojej niepełnosprawności.
d) utrudnienia w poruszaniu się osoby niepełnosprawnej w mieszkaniu i w najbliższej
okolicy.
16. Wyrównywanie braków środowiskowych, utrudniających pomyślny przebieg życia
jednostki lub grupy to cel kompensacji
a) opiekuńczej.
b) biologicznej.
c) społecznej.
d) wychowawczej.
17. Metoda pracy z indywidualnym klientem, skoncentrowana na sferze poznawczej ma na
celu
a) przełamanie izolacji i osamotnienia osoby niepełnosprawnej, włączenie jej do życia
społeczności lokalnej.
b) zmianę zachowań najbliższego otoczenia (rodziny) w stosunku do
niepełnosprawnego.
c) zaakceptowanie przez rodzinę niepełnosprawności jej członka.
d) zwiększenie umiejętności rozwiązywania problemów i podejmowania decyzji przez
osobę niepełnosprawną.
18. Celem rehabilitacji jest
a) wyrównywanie braków środowiskowych.
b) dostarczanie bodz
ców o charakterze wychowawczym.
c) wspomaganie osób niepełnosprawnych, aby same radziły sobie w obszarze
funkcjonowania, którego dotyczy ograniczona sprawność.
d) wymiana informacji pomiędzy osobą niepełnosprawną a rehabilitantem.
19. Komunikując się z osobami niewidomymi i niedowidzącymi należy
a) nie zbliżać się do danych osób bezgłośnie.
b) mówić blisko ucha.
c) mówić powoli, bez nadmiernej mimiki.
d) unikać hałaśliwych pomieszczeń.
20. Do zadań pomocy społecznej nie należy
a) integracja ze środowiskiem osób wykluczonych społecznie.
b) tworzenie nowych stanowisk pracy.
c) zapewnienie dochodu na poziomie interwencji socjalnej.
d) zapewnienie profesjonalnej pomocy rodzinom dotkniętym patologiami społecznymi.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
23
KARTA ODPOWIEDZI
Imię i nazwisko..........................................................................................
Rozpoznawanie potrzeb i problemów osoby niepełnosprawnej
Zakreśl poprawną odpowiedz
.
Nr
Odpowiedz
Punkty
zadania
1. a b c d
2. a b c d
3. a b c d
4. a b c d
5. a b c d
6. a b c d
7. a b c d
8. a b c d
9. a b c d
10. a b c d
11. a b c d
12 a b c d
13. a b c d
14. a b c d
15. a b c d
16. a b c d
17. a b c d
18. a b c d
19. a b c d
20. a b c d
Razem:
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
24
Test 2
Test praktyczny nisko symulowany do jednostki modułowej
 Rozpoznawanie potrzeb i problemów osoby niepełnosprawnej
Test praktyczny składa się z zadania praktycznego nisko symulowanego i zawiera
polecenie do wykonania, opis sytuacji i kartę odpowiedzi.
Zadanie praktyczne wymaga wykazania się przez ucznia umiejętnościami z poziomu
ponadpodstawowego.
Uczeń powinien być oceniany według następujących kryteriów:
Lp. Kryterium Punktacja
Scharakteryzowanie stopnia lekkiego upośledzenia 0-1-2 punkty
1.
umysłowego
Wskazanie 3 rodzajów doznawanych trudności 0-1-2 punkty za wskazanie
2.
każdej trudności (problemu)
Określenie przyczyn występowania problemów 0-1-2 punkty
3.
w życiu podopiecznego
4. Dobranie odpowiedniej metody pracy socjalnej 0-1-2 punkty
po 0-1-2 punkty za opisanie
Opisanie form oddziaływania w trzech sferach
5. oddziaływania w każdej
funkcjonowania człowieka
sferze
Uzasadnienie potrzeby rehabilitacji leczniczej 0-1-2 punkty
6.
podopiecznego
Sposób punktowania:
Każde kryterium oceniane jest w skali 3-stopniowej:
- 0  nie wykazuje umiejętności,
- 1  wykazuje umiejętność w pewnym zakresie (odpowiedz
poprawna, lecz nie pełna, lub
częściowo poprawna),
- 2  wykazuje umiejętność (odpowiedz
poprawna i pełna).
Propozycja wymagań:
Uczeń otrzyma następujące oceny szkolne:
- dopuszczający  uczeń uzyskał co najmniej 10 punktów,
- dostateczny  uczeń uzyskał co najmniej 13 punktów,
- dobry  uczeń uzyskał co najmniej 16 punktów,
- bardzo dobry  uczeń uzyskał co najmniej 19 punktów.
Przebieg testowania
Instrukcja dla nauczyciela
1. Ustal z uczniami termin przeprowadzenia sprawdzianu z wyprzedzeniem co najmniej
jednotygodniowym.
2. Przed rozpoczęciem sprawdzianu przedstaw uczniom zasady przebiegu testowania.
3. Podaj uczniom zasady oceniania wykonania zadania.
4. Uczniowie wykonują zadanie praktyczne indywidualnie.
5. Daj uczniowi przygotowane: instrukcję dla ucznia i treść zadania praktycznego (dla
każdego ucznia).
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
25
6. Udzielaj odpowiedzi na pytania formalne uczniów.
7. Oceniaj wykonywanie zadania przez ucznia na przygotowanej karcie oceny,
uwzględniając podane kryteria i sposób punktowania.
Instrukcja dla ucznia
1. Przeczytaj uważnie instrukcję.
2. Zapoznaj się z poleceniem zamieszczonym w zadaniu.
3. Przeczytaj opis sytuacji.
4. Udzielaj odpowiedzi wyłącznie na załączonej karcie odpowiedzi.
5. Na wykonanie sprawdzianu osiągnięć masz 45 minut.
6. Jeżeli masz pytania i wątpliwości, podnieś rękę i zadaj pytanie nauczycielowi.
7. Pamiętaj, że Twoja praca musi być samodzielna.
8. Przed oddaniem karty odpowiedzi sprawdz
poprawność udzielonych odpowiedzi.
9. Sprawdz
ponownie, czy Twoja karta odpowiedzi jest prawidłowo podpisana.
Materiały dla ucznia
- instrukcja dla ucznia,
- treść zadania praktycznego,
- karta odpowiedzi.
Zadanie praktyczne
Zapoznaj się z opisem sytuacji i wykonaj zadanie zgodnie z podanymi wytycznymi.
Opis sytuacji
Pani Kazimiera ma 66 lat. Trzy lat temu doznała udaru mózgu. Obecnie powróciła ze
szpitala po trzytygodniowym leczeniu zapalenia płuc. Sta obecny podopiecznej: paraliż
prawostronny (dłoń i noga), porusza się powoli, ale samodzielnie, uszkodzony ośrodek mowy
(rozumienie zachowane, częściowo mowa czynna), osłabienie organizmu, apatia. Pani
Kazimiera mieszka sama. Odwiedza ją codziennie córka, która pracuje zawodowo, więc
wizyty są krótkie. Nie poświęca tyle uwagi, ile chciałaby podopieczna. Rzadko odwiedza ją
też wnuczka. Podopieczna jest na rencie z tytułu niezdolności do pracy. Mieszka na drugim
piętrze w starym budownictwie w dwupokojowym mieszkaniu. Ostatnio często odwiedzają ją
sąsiedzi, prosząc o pożyczenie im dużych sum pieniędzy.
Wytyczne do wykonania zadania:
1. Scharakteryzuj stopień lekki upośledzenia umysłowego.
2. Wskaż rodzaje doznawanych trudności (problemów)  trzy.
3. Określ przyczyny występowania wskazanych problemów w życiu podopiecznego.
4. Dobierz odpowiednią metodę pracy socjalnej uwzględniając formy oddziaływania na
różne sfery funkcjonowania człowieka.
5. Opisz formy oddziaływania w trzech sferach funkcjonowania człowieka.
6. Uzasadnij potrzebę rehabilitacji leczniczej podopiecznej.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
26
KARTA ODPOWIEDZI
Imię i nazwisko..........................................................................................
Rozpoznawanie potrzeb i problemów osoby niepełnosprawnej
1. Charakterystyka upośledzenia umysłowego w stopniu lekkim.
.......................................................................................................................................................
.......................................................................................................................................................
.......................................................................................................................................................
.......................................................................................................................................................
2. Doznawane trudności (problemy)
a) ...................................................................................................................................................
b) ..................................................................................................................................................
c) ...................................................................................................................................................
3. Przyczyny występowania problemów
a) ...................................................................................................................................................
.......................................................................................................................................................
b) ..................................................................................................................................................
.......................................................................................................................................................
c) ...................................................................................................................................................
.......................................................................................................................................................
4. Metoda pracy socjalnej, uwzględniając formy oddziaływania na różnego sfery
funkcjonowania człowieka
.......................................................................................................................................................
5. Formy oddziaływania w trzech sferach funkcjonowania człowieka
a) ...................................................................................................................................................
.......................................................................................................................................................
b) ..................................................................................................................................................
.......................................................................................................................................................
c) ...................................................................................................................................................
.......................................................................................................................................................
6. Uzasadnienie potrzeby rehabilitacji leczniczej podopiecznej
.......................................................................................................................................................
.......................................................................................................................................................
.......................................................................................................................................................
.......................................................................................................................................................
Numer polecenia Punktacja
1.
2.
3.
4.
5.
6.
Razem
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
27
7. LITERATURA
1. Auleytner J., Głębicka K.: Polityka społeczna, pomiędzy opiekuńczością
a pomocniczością. Wyd. Wyższa Szkoła Pedagogiczna TWP, Warszawa 2000
2. Bauman Z.: Socjologia. Zysk i S-ka, Poznań 1996
3. Bromley D.B.: Psychologia starzenia się. PWN, Warszawa 1999
4. Carre O., Hetka-Marynowicz E. (red.): Bezrobocie i praca socjalna w Polsce i we Francji.
Wydawnictwo Śląsk, Katowice 2002
5. Chlebio-Abed D.: Pierwotna profilaktyka uzależnień od alkoholu. Wydawnictwo Śląsk,
Katowice 2000
6. Cialdinii R.: Wywieranie wpływu na ludzi. Gdańskie Towarzystwo Psychologiczne,
Gdańsk 1998
7. Doliński D.: Psychologia wpływu społecznego. Towarzystwo Przyjaciół Ossolineum,
Wrocław 2000
8. Dubois B., Miley K.: Praca socjalna. Interart, Warszawa 1996
9. Dykcik W. (red): Pedagogika specjalna. Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań 1998
10. Firlit  Fesnak G.: Leksykon pojęć socjalnych. Zysk I S-ka, Poznań 1996
11. Garvin Ch., Seabury B.: Działania interpersonalne w pomocy socjalnej. Interart,
Warszawa 1996
12. Jonson D.: Podaj dłoń. IPZiT, PTP, Warszawa 1995
13. Kawczyńska  Butrym Z.: Niepełnosprawność  specyfika pomocy społecznej. BPS,
Warszawa 1996
14. Kazimierczak T., A
uczyński M.: Wprowadzenie do pomocy społecznej. BPS, Warszawa
1996
15. Kowalik S.: Psychospołeczne postawy rehabilitacji osób niepełnosprawnych. PZWL,
Warszawa 1997
16. Kozaczuk L.: Terapia zajęciowa w domach pomocy społecznej. Przewodnik metodyczny.
Interart, Warszawa 1995
17. Kuczyńska  Kwapisz J., Kwapisz J.: Rehabilitacja osób niewidomych i słabowidzących.
BPS, Warszawa 1996
18. Malinowski M. (red.): Problemy społeczne w okresie zmian systemowych. Rzeszów
1997
19. Meder J. (red.): Praca socjalna z osobami z zaburzeniami psychicznymi. BPS, Katowice
2002
20. Melibruda J.: Ja-Ty-My. Psychologiczne możliwości ulepszania kontaktów
międzyludzkich. Nasza Księgarnia, Warszawa 1980
21. Migdał K.: Psychologia w praktyce społecznej. WSE, Warszawa 2001
22. Niepełnosprawni w społeczeństwie. Postawy społeczeństwa polskiego wobec ludzi
niepełnosprawnych. Raport z badań, Warszawa 1995
23. Nocuń A., Szmagalski J.: Podstawowe umiejętności w pracy socjalnej i ich kształcenie.
Interart, Warszawa 1996
24. Nowicka A., Ochoczenko H. (red): Potrzeby osób niepełnosprawnych w warunkach
globalnych przemian społeczno  gospodarczych, tom 1. Oficyna Wydawnicza  Impuls ,
Kraków 2006
25. Rembowski J.: Psychologiczne problemy starzenia się człowieka. PWN, Warszawa 
Poznań 1984
26. Sękowa H. (red.): Społeczna psychologia kliniczna. PWN, Warszawa 1993
27. Sękowska Z.: Wprowadzenie do pedagogiki specjalnej. Wydawnictwo Akademii
Pedagogiki Specjalnej, Warszawa 1998
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
28
28. Sołtysiak T.: Sieroctwo społeczne  przyczyny, objawy, skutki, sposoby jego
zapobiegania w aktualnej rzeczywistości społecznej kraju. WSH-E, Warszawa 1998
29. Szmagalski J.: Przewodzenie małym grupom, działania grupowe. CAK, Warszawa 1998
30. Witkowski T.: Rozumieć problemy osób niepełnosprawnych. ZWL, Warszawa 1993
31. Wódz K.: Praca socjalna w środowisku zamieszkania. Interart, Warszawa 1996
32. Ziemska M.: Problemy integracji i dezintegracji rodziny. Uniwersytet Warszawski,
Warszawa 1995
33. Zrałek M.: Środowisko zamieszkania a niepełnosprawni. PWN, Warszawa 1994
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
29