Agnieszka Jabłońska PD 10/IV
Lęk
Lęk i strach to jedne z najczęściej odczuwanych emocji.
Na co dzień określenia lęk oraz strach używane są zamiennie. Wielu psychologów przyjmuje jednak, że są to różne emocje. Jak myślicie czym mogą się różnić?
Strach różni się od lęku tym, że obawę budzą konkretne przedmioty
Lęk jest uczuciem ogólnej niepewności wobec nieokreślonego zagrożenia
A zatem różnica polega na tym, że:
→ lęk ma charakter przedbodźcowy (to znaczy antycypacyjny w stosunku do-mniej lub bardziej realnego-bodźca zagrażjącego)
→ strach natomiast jest pobodźcowy (to znaczy wywołany przez określony bodziec)
Pan Epstein wskazuje także na inną różnicę, a mianowicie:
→ strach wiąże się z zachowaniami zaradczymi, zwłaszcza z ucieczką i unikaniem. Kiedy próby radzenia sobie z zagrożeniem zawodzą, wówczas pojawia się lęk.
W emocjach takich jak strach czy lęk wyróżniamy 4 komponenty:
Poznawcze - rozpoznanie zagrożenia życia bądź zdrowia
Somatyczne - natychmiastowa reakcja organizmu na niebezpieczeństwo
Emocjonalne - uczucie przerażenia i panika
Behawioralne - ucieczka, bezruch albo walka
Trzy z wymienionych wyżej składników są identyczne zarówno w zakresie strachu jak i lęku. Różnica występuje jedynie w przypadku komponentu poznawczego.
Gdy lęk bądź strach jest adekwatny do stopnia niebezpieczeństwa wszystko jest ok. Zdarza się jednak, że emocje te są zupełnie nieproporcjonalne do stopnia zagrożenia i przeszkadzają w normalnym funkcjonowaniu. Wówczas mówimy o zaburzeniach lękowych.
Wyróżnić możemy dwa rodzaje zaburzeń:
wywołane konkretnym niebezpieczeństwem:
fobie
zaburzenia po stresie urazowym
nie posiadające konkretnej przyczyny:
lęk paniczny
agorafobia
uogólnione zaburzenia lękowe
zaburzenia obsesyjno-kompulsywne
⇒Fobia jest reakcją strachu, zdecydowanie nieproporcjonalną do rzeczywistego zagrożenia.
Objawy fobii to:
-utrzymujący się strach przed określonymi sytuacjami, nieproporcjonalny do rzeczywistego zagrożenia
-silny strach lub panika w rzeczywistym kontakcie z niebezpieczeństwem
-rozpoznanie, że strach jest nadmierny lub nieuzasadniony
-unikanie sytuacji fobicznych
Objawy fobii są takie same u wszystkich cierpiących, różne są natomiast jej przedmioty.
Najczęstsze w naszym społeczeństwie są fobie społeczne i fobie specyficzne.
Fobie specyficzne. Wyróżniamy pięć klas fobii specyficznych:
fobie przed zwierzętami
fobie przed środowiskiem naturalnym
fobie sytuacyjne
fobie przed krwią, zastrzykiem, zranieniem
inne fobie
Fobia społeczna. Osoby cierpiące na fobię społeczną boją się bycia obserwowanym. Obawiają się, że ich zachowanie spowoduje upokorzenie lub zażenowanie, które doprowadzi do napadu paniki. Rozumieją, że strach jest nadmierny lub nieuzasadniony, ale nadal unikają sytuacji, które ich zdaniem wywołują lęk.
[Osoba z fobią społeczną nie może na przykład jeść w restauracji, ponieważ boi się, że zwymiotuje i będzie się wstydzić.]
Fobia może być:
uogólniona i obejmować unikanie wszelkich rozmów, zabaw towarzyskich, randek
specyficzna - w stosunku do jednego rodzaju sytuacji społecznych, jak np. rozmowa z przełożonym
⇒Zaburzenia po stresie urazowym. Nieszczęścia przydarzają się niemal każdemu: dostajemy niezadowalające oceny, nie dostajemy pracy na którą liczyliśmy, ludzie których kochamy odrzucają nas, bliscy umierają. Skutki niektórych wyjątkowych nieszczęść są tak niszczące i długotrwałe, ze zostały uznane za odrębną kategorię diagnostyczną, nazwaną zaburzeniem po stresie urazowym.
Przyczyny zaburzeń stresu pourazowego są niecodzienne, często wręcz katastrofalne i ponad miarę normalnego ludzkiego cierpienia, np. tsunami, trzęsienie ziemi, widok torturowania własnego dziecka, gwałt, uwięzienie w obozie koncentracyjnym itp.
Kryteriami zaburzeń są:
przeżywanie urazu ciągle na nowo w snach, przebłyskach pamięci i rozmyślaniach
obojętność na świat, unikanie bodźców, które przypominają o urazie
doświadczanie objawów lęku i pobudzenia, które nie występowały przed urazem (zaburzenia snu, nadmierna czujność, trudności ze skupieniem uwagi, wyolbrzymione reakcje przestrachu i wybuchy gniewu)
niemożność przypomnienie sobie ważnych szczegółów traumatycznego przeżycia
ograniczenie zainteresowań i aktywności
utrzymywanie się objawów przez ponad miesiąc
⇒Lęk paniczny polega na powracających napadach przerażenia:
emocjonalnie opanowuje człowieka silny niepokój, przerażenie lub poczucie wyobcowania
fizycznie napad paniki polega na ostrej reakcji pogotowia (brak tchu, zawroty głowy, kołatanie serca, drżenie, dreszcze lub ból w klatce piersiowej)
pod względem poznawczym człowiekowi wydaje się, że ma zawał serca i umiera albo wariuje i traci panowanie nad sobą.
W taki sposób tworzy się błędne koło - interpretacja nasila spostrzegane zagrożenie i wzmaga lęk; nasilające się objawy cielesne stanowią pożywkę dla kolejnych katastroficznych interpretacji. I tak dalej.
Taki atak zaczyna się nagle, zwykle osiąga apogeum po dziesięciu minutach, a potem stopniowo ustępuje.
⇒Agorafobia to dosłownie „strach przed rynkiem”. Patrząc na nazwę można by pomyśleć, że jest to odmiana fobii, a jednak nie. Należy zauważyć, że:
większość przypadków zaczyna się od napadów paniki
pacjent nie boi się samego rynku czy miejsca zgromadzeń, ale tego, że dozna w takim miejscu napadu paniki, będzie bezradny i nikt nie przyjdzie mu z pomocą
Dlatego agorafobia traktowana jest jako ogólniejsze zaburzenie lękowe.
Osoby z agorafobią obawiają się otwartych przestrzeni, tłumów, mostów i ulic albo sytuacji, w których ucieczka może być trudna bądź kłopotliwa albo w których może zabraknąć pomocy w wypadku nagłego zachorowania. Osoby te zazwyczaj wierzą, że spotka je jakieś nieszczęście gdy będą z dala od własnego domu, i nikt im nie pomoże. Dlatego nie są zdolni do opuszczenie domu.
⇒Uogólnione zaburzenia lękowe. W przeciwieństwie do napadu paniki, który jest nagły i ostry, lęk uogólniony jest przewlekły i może trwać miesiącami z mniej lub bardziej stałymi elementami. Człowiek cierpiący na uogólnione zaburzenia lękowe nie potrafi opanować niepokoju i lęku, a objawy bywają przyczyną bardzo złego samopoczucia oraz problemów w stosunkach z innymi ludźmi.
emocjonalnie pacjent odczuwa bezradność, zdenerwowanie i napięcie, czujność i ciągłe rozdrażnienie
poznawczo spodziewa się czegoś strasznego lecz nie wie, co to będzie
fizycznie doświadcza ciągłego napięcia mięśni. Badanie EEG wykazuje zwiększoną aktywność beta w płatach czołowych, zwłaszcza w lewej półkuli, co wskazuje na silny niepokój. Osoby cierpiące na lęk uogólniony łatwo się męczą, mają trudności z koncentracją, są drażliwe, odczuwają napięcie i źle sypiają
behawioralnie pacjent nie może znaleźć sobie miejsca, próbując skupić się na czymś co uwolni go od niepokoju.
Rozpoznanie uogólnionych zaburzeń lękowych wymaga okresu sześciu miesięcy, w których większość dni przepełniona jest obawami i nasilonym lękiem.
⇒Zaburzenia obsesyjno-kompulsywne składają się z dwóch elementów, od których wzięły nazwę:
obsesje są powracającymi myślami, wyobrażeniami lub impulsami, które przenikają do świadomości, często są niespójne i trudno się ich pozbyć lub nimi kierować. Człowiek cierpiący na obsesje jest świadomy, że są one przesadne, nieracjonalne i niepożądane, stara się więc je wypierać lub zastępować innymi myślami bądź czynnościami
kompulsje są reakcjami na obsesyjne myśli; polegają na sztywnych rytuałach (mycie rąk, sprawdzanie, wymazywanie) lub na czynnościach umysłowych ( liczenie, modlitwa, powtarzanie słów w myślach), które człowiek czuje się zmuszony wykonywać w reakcji na obsesje. Celem kompulsji jest przeciwdziałanie złemu samopoczuciu albo odwracanie jakiś groźnych zdarzeń lub sytuacji; działanie te nie są jednak realistycznie powiązane z tym , czemu mają zapobiegać i są wyraźnie nieadekwatne.
Warto podkreślić, że lęk może być spostrzegany jako stan emocjonalny, który jest wywoływany w konkretnym kontekście i ma ograniczony czas trwania, jak i jako cecha osobowości, typowa dla jednostki niezależnie od momentu i sytuacji.
Spojrzenie na lęk w świetle różnych teorii:
EWOLUCYJNA. Lęk stanowi tu mechanizm przystosowawczy, który rozwinął się w procesie ewolucji, by ułatwić ucieczkę przed śmiertelnym niebezpieczeństwem. Nagłe przyspieszenie akcji serca powoduje zwiększony napływ krwi do mięśni, kosztem ukrwienia trzewi, w których odczuwana jest czczość i skóry, która blednie. Szybki i głęboki oddech prowadzi do podwyższenia zawartości tlenu we krwi. Wydzielany pot chłodzi organizm; mięśnie tężeją i zaczynają drżeć, a system wydzielania wewnętrznego przygotowuje się do katabolizmu. Przedmiotem intensywnej aktywności umysłowej staje się planowanie ucieczki, a gdy już zostanie ono przełożone na działanie, w czynność tą wkładane są wszystkie siły. Kierunek ucieczki to dom i zaufane społeczeństwo.
Ważnym argumentem na korzyść teorii ewolucyjnej jest fakt, że dużo łatwiej jest uwarunkować reakcje lękowe na bodźce, które stanowiły zagrożenie dla naszych przodków, czyli węże, pająki, zwierzęta, niż inne bodźce takie jak trójkąt czy kwiat.
PERSPEKTYWA FUNKCJONALNA. Wykształcone w procesie ewolucji reakcje obronne przynoszą korzyść tylko wtedy, gdy zostaną wywołane w odpowiedni sposób. Warunkiem właściwego ich funkcjonowania jest istnienie systemu percepcyjnego, który umożliwi trafne zlokalizowanie zagrożenia. Brak reakcji obronnej na potencjalnie niebezpieczny bodziec jest dużo bardziej kosztowny niż niepotrzebna reakcja na bodziec nieszkodliwy. W pierwszym przypadku skutki mogą być śmiertelne, w drugim, choć stresujące dla jednostki, powodują jedynie niepotrzebną stratę energii. Z tego powodu systemy percepcyjne są tendencyjnie nastawione na wykrywanie zagrożenia. Oznacza to, że bodźce, które mogą być niebezpieczne zostają wyselekcjonowane we wczesnych etapach przetwarzania informacji, a więc na etapie przeduwagowej, automatycznej i nieświadomej analizy bodźca. Świadczą o tym eksperymenty z zastosowaniem maskowania wstecznego fotografii lękotwórczych. Chociaż badani nie byli świadomi tego, że wyświetlano im obrazki węży czy pająków, na podstawie wyników przewodnictwa skórnego stwierdzono, że te miłe żyjątka nie umknęły ich percepcji.
KONCEPCJA PSYCHOANALITYCZNA, reprezentowana głównie przez S. Freuda, wysuwa hipotezę, że źródłem powstawania lęku są stłumione nierozwiązane konflikty wewnątrzpsychiczne, w większości nieuświadamiane. Libido (czyli energia uczuciowa i psychiczna płynąca z prymitywnych impulsów biologicznych - popęd seksualny), które nie zostało właściwie rozładowane, przekształca się w lęk. A ten z kolei „działa jako rodzaj sygnału niebezpieczeństwa natury psychicznej, który może się pojawić, jeśli nieuświadomione pragnienie zostanie zrealizowane”.
Według TEORII UCZENIA SIĘ lęk jest stanem wyuczonym, uwarunkowanym obawą przed specyficznymi bodźcami środowiskowymi. Ludzkie lęki bardzo szybko ulegają uwarunkowaniu. Mogą je wywołać nawet pojedyncze przeżycia traumatyczne. Warto zauważyć, że zachowania lękowe są utrwalane, gdyż ludzie stanowczo unikają kontaktu z bodźcami, których się obawiają. W ten sposób nie mają okazji przekonać się, że bodźce te nie zawsze są tak niebezpieczne jak im się wydaje. Niestety uwarunkowane reakcje lękowe są także oporne na wygaszanie.
EGZYSTENCJALIŚCI postrzegają lęk jako cenę za wolność wyboru autentycznego życia.
BIOLOGICZNE. Za pojawienie się lęku odpowiedzialna jest przede wszystkim wzmożona aktywność neuronów w obszarze układu limbicznego i układu siatkowatego aktywizującego mózgu. Istnieje także obszar mózgu, który uczy się lękowej reakcji, zapamiętuje ją i uruchamia zgodne z nią zachowania. Jest nim połączenie między wzgórzem, ciałem migdałowatym i przednimi częściami płatów czołowych. Szczególną rolę odgrywa ciało migdałowate. O ile hipokamp zapamiętuje fakty, zdarzenia związane z przeżywaniem lęku, o tyle ciało migdałowate rejestruje i przechowuje ich emocjonalną otoczkę. Stanowi ono magazyn pamięci emocjonalnej i jednocześnie „centralę alarmową”, która wykrywa zagrożenie i uruchamia efektywny repertuar reakcji organizmu. LeDoux wyjaśnia to w następujący sposób: hipokamp odgrywa kluczową rolę w rozpoznawaniu jakiejś twarzy jako na przykład naszej kuzynki, ale ciało migdałowate dodaje, że jej nie lubimy (za Goleman).
Chemiczne podłoże lęku:
neuroprzekaźniki katecholaminowe
noradrenalina
dopamina
kortykosteron - zamiera się w bezruchu
testosteron - hamuje lęk
Możliwa jest stymulacja elektryczna pewnych obszarów mózgu i uzyskanie w ten sposób objawów lęku. Wg Clemente i Chase drażnienie grzbietowych partii podwzgórza powoduje odruch ucieczki i towarzyszące mu przyspieszenie oddechu, rozszerzenie źrenic, oddawanie moczu i kału.
Wg DSM-IV lęk oznacza „trwożne przewidywanie przyszłych zagrożeń lub nieszczęść, któremu towarzyszą uczucia dysforyczne lub somatyczne objawy napięcia”
4