ANTYK
Wpływ antyku i „Biblii” na literaturę epok późniejszych
Sztuka antyczna i Biblia to dwa najważniejsze źródła kultury europejskiej. Do dziś stanowią niewyczerpane bogactwo tematów, wątków, motywów, symboliki, metafor. Są natchnieniem dla filozofów, artystów, pisarzy. Do kultury antycznej na przestrzeni wieków nawiązywało wielu pisarzy. Dzieje się tak dlatego, że kultura ta jest uniwersalna, głęboko ludzka, a w powiązaniu z tradycją biblijną kształtuje mentalność Europejczyka.
Artyści antyku określili europejski kanon piękna. Jest on wzorem doskonałym - klasycznym (od łac. classicus - wzorowy, pierwszorzędny). Terminem tym określano później prądy artystyczne, wywodzące się z wzorów greckich i rzymskich.
Dla Greków najważniejsze były mity, zapisane w epoce Homera: Iliadzie i Odysei. W epoce renesansu, w XVI wieku, spotykamy się z próbami przekładów Iliady u J. Kochanowskiego (przetłumaczył 3 księgi). W całości dzieło przetłumaczyli w XVIII w. K. Dmochowski, S. Staszic. Fragmenty przekładali J. Słowacki (XIX w.), L. Rydel, K. Przerwa-Tetmajer (XIX, XX w.). Do antycznych utworów Homera nawiązał również J. Kochanowski w tragedii Odprawa posłów greckich (XVI w.), której temat został zaczerpnięty z historii wojny trojańskiej. Nawiązania do mitologii znajdziemy i w innych jego utworach: Satyr, albo Dziki Mąż, Treny (elementy filozofii antycznej, motywy mitologiczne), fraszka Do gór i lasów (Proteusz).
Swój własny wkład w rozwój literatury europejskiej wnieśli również Rzymianie, dzięki takim poetom jak Horacy, Owidiusz, Wergiliusz. W średniowieczu ceniona była zwłaszcza Eneida Wergiliusza, epopeja wzorowana na Homerze. Na swojego przewodnika po zaświatach wybrał Wergiliusza Dante w Boskiej Komedii (1. poł. XIV w.). W literaturze polskiej był on popularny w okresie porozbiorowym. Angielski poeta XX w., T. S. Eliot, napisał: „Wergiliusz był jedynym pośród wszystkich klasyków starożytnych, dla których świat miał sens, ład i godność”.
Na literaturę staropolską wielki wpływ miał Owidiusz. Z przemian zaczerpnięto wątki mityczne o Dedalu i Ikarze, Medei, Dafne i innych. Na motywach z jego dzieł powstała powieść współczesnego pisarza J. Bocheńskiego, Nazo poeta.
Mity odgrywały szczególną rolę w XVIII w. (literatura przedrozbiorowa), kiedy do literatury powróciły normy ustalone przez Arystotelesa i Horacego. Teksty antyczne są źródłem motywów i porównań dla literatury romantycznej (XIX w.). A. Mickiewicz w Odzie do miłości pisał:
|
„Dzieckiem w kolebce kto łeb urwał hydrze, Ten młody zdusi Centaury”. |
C.K. Norwid w Promethidionie stworzył postać Adama-Prometeja. Połączył w ten sposób tradycję antyczną z chrześcijańską. G. Byron w Giaurze i J. Słowacki w Grobie Agamemnona nawiązywali do historii starożytnej Grecji.
Europejska poezja wiele zawdzięcza liryce greckiej, z której przyjęto nazwy gatunkowe i miary wierszowe. Z doświadczeń poetów antycznych korzystał A. Mickiewicz w Panu Tadeuszu, wprowadzając rozbudowane porównania i dzięki nim tworząc niepowtarzalne obrazy poetyckie. W Konradzie Wallenrodzie natomiast poeta naśladował rytm wiersza oparty na zasadach metrum greckiego stosując na przemian sylaby akcentowane i nie akcentowane.
Tradycje antyczne nie były obce S. Żeromskiemu (powieść Syzyfowe prace) i S. Wyspiańskiemu, który napisał dramat o katedrze wawelskiej pt. Akropolis. Grecki akropol stał się dla poety symbolem ojczyzny, narodu. Wyspiański traktował Wawel jako polski Akropol - znak wszystkiego, co narodowe.
Do antyku sięgają także pisarze i poeci XX w. W ten sposób odżywają stare opowieści, postacie mityczne: Prawa i obowiązki T. Różewicza, opowiadanie Ikar J. Iwaszkiewicza. L. Staff w wierszu Odys pokazuje symboliczną wartość wędrówek Odyseusza. Nike M. Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej
to wiersz o okaleczonej miłości, tytułem nawiązujący do posągu Nike z Samotraki. Do postaci Nike nawiązuje także Z. Herbert w wierszu Nike, która się waha. Motyw mitologiczny wykorzystał Herbert w wierszu Apollo i Marsjasz. Obecność motywów z twórczości antycznej w literaturze współczesnej ujawnia się nie tylko w nawiązaniach, ale także w obecności w języku potocznym zwrotów i wyrażeń pochodzenia antycznego (pięta Achillesa, nić Ariadny, labirynt, Pegaz).
Inspiracją literatury, drugim ważnym źródłem europejskiej kultury jest Biblia - skarbiec postaw i wzorów osobowych, fabuł, anegdot, stylistyki. Od chwili przyjęcia chrześcijaństwa literatura polska kształtuje się pod jej wpływem. Przykładów dostarcza nam każdy okres literacki.
Anonimowe Bogurodzica, Lament Świętokrzyski oraz Historyja o chwalebnym Zmartwychwstaniu Pańskim Mikołaja z Wilkowiecka powstawały pod przemożnym wpływem teocentryzmu średniowiecza.
W okresie renesansu popularne były tłumaczenia Psalmów. Do znakomitych przykładów należy Psałterz Dawidów J. Kochanowskiego. Tłumaczeniem zajmowali się również M. Rej, M. Sęp Szarzyński. Później psalmy tłumaczyli F. Karpiński (XVIII w.) i w XX w. L. Staff, R. Brandstaetter, Cz. Miłosz. Tłumaczenie Psalmów traktowano jako miarę i świadectwo kunsztu poetyckiego.
Do biblijnej Księgi Koheleta nawiązuje w okresie baroku D. Naborowski (wiersze: Marność, Krótkość żywota). W średniowieczu a potem w baroku funkcjonuje jeden z ważniejszych motywów literackich rodem z Biblii - motyw marności - vanitas, z Księgi Koheleta. Jest to ulubiony wątek rozważań barokowych poetów z Mikołajem Sępem Szarzyńskim na czele. W XVII-wiecznych refleksjach na temat życia i losu ludzkiego jawi się on jako coś niezwykle ulotnego, nietrwałego. Na ziemi nie istnieje nic, co mogłoby w pełni zaabsorbować człowieka, dać poczucie spełnienia, szczęścia. Jest tak, ponieważ wszystko, co ziemskie, to, by użyć słów biblijnego Koheleta, „marność o pogoń za wiatrem”.
Motywy biblijne szczególnie często rozwijane były w literaturze polskiej w czasach niewoli (XIX w.) zwłaszcza w romantyzmie. W II cz. Dziadów A. Mickiewicza przemieszane z ludową tradycją wątki biblijne składają się na obrzęd Dziadów, w czasie którego pokazują się widma. Z Bogiem, jak biblijni prorocy, rozmawia, a nawet bluźni wobec Niego, Konrad. Odpowiedź od Boga otrzymuje Ksiądz Piotr, który widzi Polskę porównaną do Chrystusa ukrzyżowanego i zmartwychwstałego. Idea ta nazwana została mesjanizmem, a rozwinięta przez autora Dziadów w Księgach narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego. W Księgach ponadto zastosował Mickiewicz biblijną stylizację oraz wiele przypowieści.
Poeci często wykorzystują także wątek apokalipsy. W licznych wersjach widzimy wersję Sądu Ostatecznego: Nie-Boska Komedia Z. Krasińskiego i hymn J. Kasprowicza Dies irae. Apokaliptyczne wizje zawierają wiersze okresu II wojny światowej: K.K. Baczyńskiego (Ten czas, Pokolenie, Mazowsze). Okres ten nazwano apokalipsą spełnioną, a pokolenie żyjące w tym czasie - pokoleniem apokalipsy spełnionej.
Współcześni poeci często piszą wiersze-psalmy, np.: T. Nowak, Cz. Miłosz przetłumaczył Księgę Psalmów, Pieśń nad Pieśniami, Księgę Hioba i inne. Biblijne wątki zawiera również jego wiersz Piosenka o końcu świata.
Formę przypowieści biblijnych przypominają Bramy raju i Ciemności kryją ziemię J. Andrzejewskiego. Poprzez literaturę wchodzą do języka potocznego zwroty i wyrażenia biblijne np. „zakazany owoc”, „Sodoma i Gomora”, „zamienić się w słup soli”.
Przykładów nawiązań do literatury antycznej i Biblii można podać jeszcze wiele. Oznacza to, że polska literatura rozwinęła się w ścisłym związku z tradycją antyczną i chrześcijańską, a wielu utworów nie zrozumielibyśmy bez znajomości literatury starożytnej.