WYKŁAD 11 10.01.2005
Zmiany w kulturze i obyczajach w XX - to wiecznej Europie
Współczesne badania dowodzą, że w XX wieku na całym świecie, a w szczególności w Europie nastąpiły tak wielkie zmiany, które nie dadzą się porównać pod względem zasięgu z innymi chronologicznymi okresami historii. Podzielić je można na trzy podstawowe działy:
osiągnięcia w nauce i technice
zmiany w szeroko rozumianych sztukach plastycznych
zmiany jakie zaszły w filozofii, literaturze, a także w obyczajowości ludzkiej
Wybitny brytyjski pisarz Graham Grin w książce pod tytułem „Koniec romansu” przytacza szereg zdarzeń, okoliczności, które w latach 50 były szokujące, a dziś przyjmuje się je jako zjawiska naturalne.
Osiągnięcia w zakresie nauki to największym uczonym XX wieku był Alfred Einstein, który opracował podstawy, na których oparła się fizyka atomowa i na jego odkryciach zbudowana została bomba atomowa. Albert Einstein z pochodzenia był Żydem, ale zawsze czuł się Niemcem i jak sam się określał „był człowiekiem bez państwa i ojczyzny”. Bowiem w okresie Hitlerowskim w III Rzeszy pozbawiony został obywatelstwa niemieckiego i niemieckiego latach 30 wyjechał do Francji, ale tam podejrzewany był, że jest szpiegiem na rzecz III Rzeszy i musiał wyjechać do USA. Odkrycia tego wielkiego uczonego sprowadzają się do jednego podstawowego wzoru E = mc2 E - energia, m - masa, c - prędkość.
W okresie późniejszym teoria Einsteina została rozbudowana, ale do dziś stanowi ona podstawę do rozwoju nowoczesnych nauk fizyki.
Po II wojnie światowej niesłychanie wielkie znaczenie miało odkrycie i opracowanie układów dziesiętnych, które stanowiły postawę do zbudowania komputera. We współczesnej nauce są spory, kto i kiedy zbudował pierwszy komputer, generalnie przyjmuje się, że wynalazcami komputera był Jon von Neuman (1944) - Niemiec z pochodzenia, ale obywatel amerykański. W literaturze nie brakuje odniesień, że był Machuly i Eckert, którzy opracowali założenia od budowę komputera i zbudowali go w 1946 roku też w USA. Pierwszy komputer znacznie odróżniał się od współczesnych i była to maszyna obsługiwana przez 15 osób, ale już w tym czasie zastępowała pracę 150 inżynierów. Początkowo komputery stosowane były tylko w zbrojeniach i wojsku i dopiero w latach 60 i 70 zostały rozpowszechnione w innych dziedzinach i dziś znane są na całym świecie.
Powszechnie przyjmuje się, że odkrycia Einsteina, opracowanie komputera i znajomość kodu DNA są największymi sukcesami w zakresie nauki w XX wieku. Z tym jednak, że kod DNA był znany znacznie wcześniej i w XX wieku mnich czeski opracował pierwszy kod DNA, ale zostało to odrzucony i nie zostało uznane przez naukę i dopiero w drugiej połowie XX wieku problematyka ta została szeroko uwzględniona i upowszechniona.
Osiągnięcia w zakresie nauki wyznaczały inne problemy dotyczące rozumienia innych dziedzin wiedzy np. filozofii. W wieku XX rozpowszechnione zostało zagadnienie rozumienia Boga. Najistotniejsza była tu Szkoła frankfurcka, która istniała w Niemczech w latach 1923 - 1934. Nazwa „Szkoła frankfurcka” pochodzi od miasta Frankfurt nad Mennem i skupieni w niej byli uczeni różnych narodowości i z bardzo różnych dziedzin wiedzy min., ekonomii, historii, socjologii, psychologii - szeroko rozumianych nauk społecznych.
Teodor Adorno
Karl Mannhejm
Zygmunt Freud
Max Horkheimer
Mark Block
Karl Popper
Jung
Badacze tej szkoły wychodzili z założenia, że w nauce można przyjmować tylko te zasady i tylko te wnioski, które dadzą się udowodnić. Wszystko, co jest poza doświadczeniem zdaniem tej szkoły jest nie możliwe do przyjęcia i nie może być traktowane jako dowód naukowy. Takie stawianie problemu spowodowało, że badacze Szkoły frankfurckiej narażali się wszystkim. Najpierw Kościołowi, bowiem uzasadniali, że w nauce nie może być żadnych dogmatów, praw objawionych, nikt nie może posiadać wszechwiedzy, a za tym było to sprzeczne z poglądami Kościoła. Szkoła frankfurcka narażała się też współczesnym totalitaryzmem głównie faszyzmowi i komunizmowi, bowiem te systemy polityczno - filozoficzne tez posiadały z góry nakreślone rozwiązania i prawdy na wszystko. Dlatego też, gdy Hitler doszedł do władzy w 1933 roku Szkoła frankfurcka została rozwiązana. Uczeni i badacze Szkoły frankfurckiej zostali rozproszeni po całym świecie.
Przyjmuje się, że właśnie Zygmunt Freud był twórcą psychoanalizy jednego z kierunków współczesnej psychologii, ale Freud to był równocześnie lekarz i wybitny filozof. Szkoła frankfurcka ma niesłychanie ważne znaczenie w dobie współczesnej, bowiem wielu badaczy, którzy wywodzili się z tej szkoły i ich współcześni uczniowie kontynuują dzieło np. Marka Blocha, który twierdził że w historii jest wiele nauk, ale można przyjmować tylko te, które są udowodnione. Ze Szkoły frankfurckiej wywodzi się też współczesny nurt psychologii - behawioryzm, który zajmuje się problemami społecznymi dotyczącymi szerszych niż jednostka grup społecznych. Zatem psychoanaliza dotyczyła poszczególnych ludzi, jednostek, a behawioryzm dotyczy znacznie szerszych środowisk. W ekonomii Szkoła frankfurcka podejmowała badania w zakresie makroekonomii i mikroekonomii. W zakresie mikroekonomii badacze tego nurtu wychodzili z założenia, że uaktywnianie ludzkiej inicjatywy i wyzwalanie ludzkich możliwości może prowadzić do rozwiązania wielu współczesnych problemów społecznych, jak np. wyżywienia, zdrowotności, a także miejsca dla człowieka w środowisku lokalnym. W zakresie mikroekonomii podejmowano problem, że wiele współczesnych zagadnień nie koniecznie należy rozwiązywać w skali makroekonomicznej tylko mikroekonomicznej. I współcześnie powstała dyscyplina wiedzy i nauki, która zajmuje się zagadnieniami mikroekonomicznymi.
W XX wiecznej Europie zaszły również bardzo ważne zmiany w zakresie przedstawiania życia ludzkiego na łamach literatury. Po I wojnie światowej zaczęły się ukazywać pierwsze powieści, które nawiązywały do okresu wojny i szukano odpowiedzi, kto ponosi winę za wojnę. Pierwsze książki zaczęły się ukazywać w Niemczech i Niemczech Rosji Radzieckiej związane z wojną i odpowiedzialnością człowieka za wojnę. W 1918 roku Oskar Splendor (pisarz niemiecki) napisał książkę pt.” Upadek zachodu” - jest to iście niemieckie spojrzenie na wojnę, ale autor nie unika twierdzeń, że Niemcy ponoszą ogromna odpowiedzialność. Ale równocześnie inny pisarz niemiecki Tomasz Man - Żyd z pochodzenia, który w książce „Czarodziejska góra” wydanej kilka lat później przedstawia ludzkiej odpowiedzialności, za wojnę i jest to również niemieckie spojrzenie na wojnę. W W. Brytanii ukazują się również książki:
T.S. Eliot - „Ziemia jałowa” 1922
J. Joyce - „Ulisses” - 1925
W tej pierwszej autor nawraca do europejskiej kultury, odwołuje się do Dostojewskiego i jego słynnej powieści filozoficznej - „Bracia Karmazow”, gdzie człowiek postawiony w obliczu określonej sytuacji nie zawsze może postępować racjonalnie i często postępuje wbrew własnej woli. Równocześnie w tym samym czasie w Rosji Radzieckiej Osip Mandelsztam - „Nadzieja w beznadziejności” i Anna Achmatowa podejmują problematykę niemal całkowitego upadku ludzkiej jednostki, degeneracji społeczeństwa i faktu, że śmierć dla człowieka w określonych sytuacjach jest żadnym przeżyciem i że człowiek może oswoić się ze śmiercią jak z życiem codziennym. Inny pisarz rosyjski Izak Babel w książce „Konna armia” podejmuje problematykę wojny polsko - radzieckiej z 1920 roku, gdzie są przedstawione różne ludzkie typy i odpowiedzialność za los człowieka. Po II wojnie światowej w stylu filozofii egzystencjalnej Ernest Hemingway w książce pt. „Pożegnanie z bronią” czy „Komu bije dzwon”. Ta ostatnia to problem wojny domowej w Hiszpanii, podejmuje zagadnienia, że człowiek nie może liczyć na nikogo tylko na siebie. Książka „Komu bije dzwon” to przejmujący epos o ludzkim życiu, o bezgranicznym oddaniu idei, o poświęceniu się człowieka dla sprawy, ale zarazem jest to książka przejmująca gdzie autor dowodzi, że w najbardziej trudnej sytuacji człowiek jest pozostawiony samemu sobie i nie może na nikogo liczyć. Myśl autora posunięta jest do skrajności, ale Hemingway, który pracował jako korespondent na wielu wojnach znał ludzkie zachowania i była to książka przedstawiona do nagrody Nobla, ale Hemingway otrzymał tą nagrodę, za co innego za niewielkie opowiadanie „Stary człowiek i morze”. Do dziś znawcy literatury prowadza spory, dlaczego Hemingway za tak piękne powieści „Śniegi Kilimandżaro”, „Pożegnanie z bronią” czy „Komu bije dzwon”. Nagrodę otrzymuje za przepiękne opowiadanie gdzie człowiek zmaga się z przyrodą. Równocześnie po II wojnie Świtowej Graham Grin również podejmuje problematykę ludzkiej odpowiedzialności, ale przedstawia to z punktu widzenia katolickiego. W książce „Koniec romansu” w sposób przejrzysty mówi, że jeżeli człowiek wykracza poza przyjęte konwencje, a dotyczy to stosunku miedzy kobieta, a mężczyzna to musi ponieść odpowiedzialność. A w pojęciu katolickim,wyprowadzając problem od Ewy odpowiedzialność tą musi ponieść kobieta. Graham Grin to pisarz kontrowersyjny, nie zawsze akceptowany i rozumiany, ale zawsze utrzymujący swoją konwencję, jak u noblisty przystało.
Równocześnie w ZSRR powstaje literatura, która stara się uzasadnić zasady funkcjonowania, a nawet usprawiedliwić zbrodnie popełniane w okresie stalinowskim. Radziecki pisarz Michał Szołochow otrzymuje nagrodę Nobla za książkę pt. „Cichy Don”. Po II wojnie światowej inny pisarz radziecki Borys Pasternak otrzymuje Nobla za „Doktora Żiwago”. Była to pierwsza książka radzieckiego pisarza, która ukazała się we Francji po francusku, i którą sam autor przetłumaczył na francuski. „Doktora Żiwago” nawiązuje do klasycznej literatury wieku XIX, najbardziej do Tołstoja. Dopiero później Sołżenicyn, rosyjski noblisty, w dwóch książkach pt. „Oddział chorych na raka” i „Archipelag Gułag” omawia sytuacje w ZSRR, życie ludzi, zachowanie się jednostek i podkreśla, że w określonych sytuacjach nawet najbliżsi mogą stać się ludźmi obcymi. Aktualnie problem ten podejmuje Kundera - wybitny pisarz czeski, nawiązuje do sytuacji naszych czasów i równocześnie nie czyni nikogo odpowiedzialnym. Można powiedzieć, że współczesna literatura podejmuje problemy, które nawiązują bezpośrednio lub pośrednio do I i II wojny światowej, ale często są to przeżycia jednostek.
Polskim przykładem jest Wisława Szymborska i Czesław Miłosz.
Równocześnie zachodziły istotne zmiany w Kościele. Sobór Watykański II, który się odbył w latach 1962 - 1965 i którego twórcą był francuski profesor teologii P.Teilhard - Chardin. Sobór ten wniósł ogromne zmiany w Kościele, przyjmuje się że największe od 600 lat. Dotyczyły one liturgii, obrzędowości i dogmat ów wiary:
do Soboru II msze odbywały się po łacnie teraz w językach narodowych
Ksiądz kazanie wygłaszał z ambony teraz na równi z wiernymi tyłem do ołtarza
większy udział świeckich w zarządzaniu Kościołem
uznawanie innych wyznawców i nie nazywanie ich ludźmi nie wierzącymi i możliwość dialogu Kościoła z ludźmi niewierzącymi i komunistami.
II Sobór Watykański to wielki przełom w dziejach Kościoła i wielu badaczy jest zdania, że współcześnie nie było by to możliwe do przeprowadzenia, bowiem we ówczesnych dogmatach Kościoła ni zawsze się uwzględnia dorobek Soboru, zwłaszcza ten teoretyczny, że człowiek jest istotą sama w sobie, że człowiek jest w stanie zrozumieć Boga, choć nigdy nie może być tak doskonały. Sobór Watykański II przyczynił się do wielu współczesnych zjawisk, wielu badaczy zachodu jest zdania, że miał on dwie konsekwencje:
zrozumienie większe niż dotychczas Kościoła przez ludzi świeckich
poprzez rozluźnienie określonych dogmatów przyczynił się do wewnętrznej erozji Kościoła
Są to jednak problemy dyskusyjne.