J. Szmatka, Małe struktury społeczne. Wstęp do mikrosocjologii strukturalnej, PWN, Warszawa1989

I. MIKROSOCJOLOGIA JAKO DYSCYPLINA NAUKOWA

Emergentny struktualizm socjologiczny - dochodzenie do paradygmatu analizy mikrostruktur społecznych

1. Koncepcja filozoficzna strukturalizmu socjologicznego - dochodzenie do paradygmatu analizy mikrostruktur

społecznych (założenia emergentnego strukturalizmu socjologicznego):

- wszelkie byty ponadjednostkowe (grupy społeczne, struktury, układy ról, systemy wartości, świadomość) są

realne (co nie oznacza, że cechuje je byt „naturalny”) - obiekty społeczne nie mają bytu fizycznego;

- emergencyjność zjawisk społecznych - występuje nieciągłość właściwości bytów społecznych stąd

rzeczywistość społeczna jest rzeczywistością wielopoziomową jest strukturą trzech poziomów:

1. działających jednostek,

2. poziomu mikrostruktur społecznych i

3. poziomu makrostruktur społecznych

K o n s e k w e n c j e z a ł o ż e ń:

1. wyjaśnianie w socjologii powinno odbywać się zgodnie z zasadami redukcjonizmu metodologicznego (tzn.

ostatecznymi wyjaśnieniami zjawisk społecznych winny być wyjaśnienia, w którym w eksplanansie

będziemy się odwoływali do praw i poziomu innego niż poziom eksplanandum (wyjaśnienia redukcyjne);

2. wyodrębnienie mikrosocjologii spośród innych działów socjologii spośród innych działów socjologii wynika z faktu odrębności i autonomiczności (emergentności) mikrostruktur;

3. pominięcie analizy działań społecznych, interakcji i stosunków społecznych np. interakcje społeczne nie są samoistną, autonomiczną formą życia społecznego lecz zjawiskiem przez nie tworzonym - celem analizy formy życia społecznego; analiza działań społecznych wymagałaby zmiany paradygmatu (np. teoria T. Parsonsa).

Mikrosocjologia strukturalna zakłada tezę, że trzy typy struktur społecznych mają podstawowe

znaczenie dla przebiegu procesów mikrospołecznych:

• struktury quasi-grupowe;

• struktury bliskiego zasięgu;

• struktury dalekiego zasięgu.

Jedynym bytem społecznym (całości społecznej) rozpatrywana z punktu substancjonalnego jest mała grupa

społeczna (jej działanie można wyjaśnić poprzez mechanizmy funkcjonowania struktur quasi-grupowych i struktur bliskiego dystansu).

1. Wykrycie podstawowych praw rządzących strukturą dalekiego zasięgu - mikrogrupą społeczną

(podstawowych praw właściwych dla mikrostruktur poziomu rzeczywistości społecznej);

2. Określenie mechaniki wzajemnych oddziaływań pomiędzy strukturami dalekiego dystansu -

mikrostrukturami i makrostrukturami.

Mikrostruktura - uniwersalny układ odniesienia (rozgrywają się) podstawowe procesy społeczne, jest trójwymiarowym układem (strukturą) odniesienia złożoną z trzech wymiarów:

• dominacji - podporządkowania - (struktura przywództwa);

• przyjacielskich działań (wartości, postaw) - (socjometryczne struktury bliskiego dystansu);

• orientacji instrumentalnej (struktura statusów i ról społecznych).

Struktura komunikowania się umożliwia przepływ informacji pomiędzy poszczególnymi wymiarami

mikrostruktury.

Emergentny sposób analizy procesów społecznych - jako rezultat czy przejaw określonych sił ponadjednostkowych (struktur lub grup społecznych).

Jednostka jest traktowana jako element struktury wyższego rzędu niż jej własna (układy makrostrukturalne) - jednostka poza obrębem grupy społecznej nie ma znaczenia socjologicznego i społecznego. Jest rozpatrywana jako osoba przypisana do danej pozycji, spełniająca wymogi określonej roli, będąca obiektem nacisku określonej

struktury - przymus (strukturalnie zorganizowany, społecznie i kulturowo usankcjonowany).

MIKROSOCJOLOGIA A INNE DZIAŁY SOCJOLOGII

Różnica - dziedziną badań (jakościowo odrębny poziom integracji zjawisk społecznych) - poziom mirostruktur społecznych

Mikro a makrosocjologia (dwie odrebne typy struktur), dwie odrębne dyscypliny (ujęcie J. Szmatki - rozłączne), a według P. Rybickiego (łączne).

WIELOPOZIOMOWA TEORIA SOCJOLOGICZNA (CZTERY POZIOMY)

1. Poziom psychospołeczny (centralnym przedmiotem dociekań jest pojedyncza osoba, jej miejsce /pozycja/ i

funkcja (rola) w układzie społecznym. Jest to poziom wyjaśniający jednostkowe działania, postawy,

cechy najczęściej w oparciu o teorie psychologiczne. E k s p l a n a n d u m - człowiek jako przedmiot

wyjaśnień. Teorie psychospołeczne - odnoszą się do jednostek i procesów społecznych rozgrywających się w obrębie jednostkowych postaw, struktur osobowościowych.

2. Poziom mikrosocjologii - (wyjaśnianie działania najelementarniejszych struktur ponadjednostkowych

(układów ról, pozycji, wewnętrznych struktur małych grup - wyjaśnianie zjawisk społecznych -

ponadjednostkowych) - nie wyjaśniają zachowań i właściwości jednostek, ale procesy i strukturę

elementarnych całości społecznych.

3. Poziom makrosocjologii - (wyjaśnianie wielkich procesów i struktur - różna aparatura pojęciowa, teoretyczna

oraz sposób formułowania wyjasnień).

4. Poziom teorii wyjaśniających właściwości, działanie i strukturę świata - en bloc (szeroko), co uwidacznia się

• w sposobie stawiania pytań i zakresie udzielanych odpowiedzi - istota zjawisk społecznych, świata

• społecznego i strukturę świata (relacje między trzema poziomami.

Spór między indywidualizmem a holizmem.

PROBLEM STATUSU ONTOLOGICZNEGO (MIKROSTRUKTUR SPOŁECZNYCH)

Realizm ontologiczny - istnieją realnie tzw. całości społeczne - klasa społeczna, naród, ród, plemię - te

całości nie są sprowadzalne ani do jednostek ludzkich, ani do przedstawień zbiorowych czy nazw związanych z

wielością jednostek. Całości społeczne mają złożony charakter składają się z wielu elementów - problem jednostki? - jest nią osoba (persona), aktor (teorie ról społecznych), ego (koncepcje psychoanalityczne), osoba społeczna (F. Znaniecki) - abstrakcja taka sama jak grupa.

Konkretność i uporczywość - przyczyną nieporozumień w naukach społecznych. Czy społeczeństwo to zbiór jednostek, które tworzą grupy, społeczeństwa? Dla nominalisty - tak, dla realisty - nie. Dla realisty ważne są elementy składowe (strukturalne). Rzeczywistość, która powstaje na podłożu życia zbiorowego ma charakter nadrzędny w stosunku do bytów jednostkowych (P. Rybicki 1979, 56-57).

Mikrosocjologia (jako odrębna subdyscyplina socjologii) jest możliwa wówczas gdy dokonamy wyraźnej opcji na rzecz skrajnego realizmu ontologicznego.

Badacz procesów mikrostrukturalnych to badacz zakładający skrajny realizm ontologiczny oraz przyjmujący, że istotne ze względów poznawczych są składniki strukturalne (a nie substancjalne) małych zbiorowości społecznych. Jest to badacz, dla którego istotnymi składnikami małych struktur społecznych nie są jednostki ludzkie, lecz mniejsze od struktur substruktury - elementy tych całości.

PROBLEM STATUSU METODOLOGICZNEGO WYJAŚNIEŃ MIKROSOCJOLOGICZNYCH

Czy dychotomiczny podział świata społecznego (na całości i jednostki) jest adekwatny?

1. HOLIZM METODOLOGICZNY - (ostateczne wyjaśniane wszelkich zjawisk społecznych musi być

dokonywane przy użyciu twierdzeń i terminów odnoszących się do całości zjawisk społecznych,

społeczeństwa, a także ostatecznie wyjaśnienie, sięgające podstaw zachowania i właściwości jednostek

ludzkich muszą być dokonywane przy użyciu terminów i twierdzeń odnoszących się do cech i działania

układu społeczno-ekonomicznego całości społecznej.

1. Społeczeństwo (i inne całości społeczne) różnią się od gatunków, że ich elementy składowe znajdują się

we wzajemnej zależności i oddziaływaniu, co wywołuje pojawienie się własności systemowych (ich

wyjaśnienie i poprawne interpretowanie) jest możliwe tylko, gdy będą rozpatrywane w całości.

2. Społeczeństwo ma wewnętrzną strukturę i organizację, której cechy i sposób funkcjonowania trudno

przewidzieć na postawie analizy cech i właściwości jednostek ludzkich.

3. Społeczeństwo jest zlokalizowane w czasie i w przestrzeni (są ich uchwytne granice).

4. Społeczeństwo ma zdolność oddziaływania, wpływu, determinowania.

Strukturaliści badając wewnętrzną mechanikę struktur społecznych, reguł ich funkcjonowania zwracają uwagę na:

1. właściwości agregowanych populacji (konstrukcje zmiennej)

2. emergentnych (czysto strukturalnych) właściwościach samej organizacji - tylko na podstawie relacji (powiązań) czynność pierwotna (podstawowa).

W przypadku holizmu radykalnego podział świata na części (jednostki ludzkie) i całości społeczne (nie jest możliwy).

Rzeczywistość społeczna nie ma charakteru całościowego i jednostkowego.

PROBLEM STATUSU EPISTEMOLOGICZNEGO MIKROSOCJOLOGII

Mikrosocjologia jest tak dalece odrębną i autonomiczną dyscypliną socjologiczną, jak dalece odrębne, autonomiczne i emergentne są mikrostruktury. Jej status jako odrębnej subdyscypliny ma uzasadnienie w istnieniu w strukturze świata społecznego odrębnego i emergentnego poziomu mikrostruktur.

DYREKTYWY REDYKCJONIZMU METODOLOGICZNEGO

Proces wyjaśniania danego zjawiska rozpoczynamy od filozoficznej (ontologicznej) charakterystyki zjawiska w celu określenia jego podstawowych uwarunkowań.

Formułujemy wyjaśnienia pierwszego rzędu (wyjaśnienia jednopoziomowe) - e k s p l a n a n s i

e k s p l a n a n d u m należą do tego samego poziomu.

Formułujemy wyjaśnienia drugiego rzędu (wyjaśnienia ostateczne) odwołujemy się do praw i twierdzeń dotyczących zjawisk z poziomu innego niż e k s p l a n a n d u m.

Dążenie do wyjaśniania wielopoziomowego.

W przypadku mikrosocjologii wyjaśnienia mogą być jedynie wyjaśnieniami pierwszego rzędu.

KLUCZOWE POJĘCIA EMERGENTNEGO STRUKTURALIZMU SOCJOLOGICZNEGO

1. Pojęcie emergencji zjawisk społecznych:

EMERGENCYJNOŚĆ - czyli jakościowa różnorodność zjawisk społecznych przejawia się w istnieniu pewnych obszarów rzeczywistości społecznej (zwanych poziomami), które różnią się między sobą jakościowo. Pomiędzy tymi poziomami nie ma „płynnego przejścia”, ich własności cechuje istotna, jakościowa różnica, zasadnicza jakościowa autonomia. Właściwości poszczególnych struktur i procesów społecznych są nieciągłe na różnych poziomach integracji świata społecznego. Rzeczywistość emergentna to rzeczywistość charakteryzująca się nieciągłością własności - rzeczywistość wielopoziomowa (cecha ogólna rzeczywistości społecznej).

2. STRUKTURA EMERGENCYJNA RZECZYWISTOŚCI SPOŁECZNEJ (tylko dla rzeczywistości en bloc)

Struktura społeczna obejmuje trzy poziomy integracji zjawisk społecznych:

• poziom działających jednostek (substytut społeczeństwa);

• poziom najprostszych (najbardziej elementarnych) ponadjednostkowych struktur społeczeństwa (emergentne - jakościowo różne od zachowań i działań pojedynczego człowieka) - drugi poziom integracji zjawisk społecznych;

• poziom wielkich zbiorowości społecznych (makrostruktur) - trzeci poziom integracji zjawisk społecznych (bardzo zróżnicowane).

Właściwości i funkcjonowanie jednostek jest zdeterminowane przez właściwości mikrostruktur i makrostruktur (działanie pośrednie).

Mikrostruktury poddane są działaniu zarówno jednostek jak i makrostruktur (wewnętrzna sprzeczność), makrostruktury są zdeterminowane przez czynniki ednogenne (wewnętrzne).

3. STRUKTURA SPOŁECZNA; MIKROSTRUKTURA; POZIOM RZECZYWISTOŚCI SPOŁECZNEJ

Zróżnicowana optyka spojrzenia (bliskie i dalekie dystanse)

STRUKTURA DALEKIEGO DYSTANSU - jest rodzajem geometrii i formy, pola sił i napięć łączącego w jedna całość różnorodne zjawiska pochodzące z danego poziomu rzeczywistości społecznej;

1. Struktur dalekiego zasięgu jest tyle ile poziomów rzeczywistości społecznej;

2. Struktura dalekiego zasięgu jest strukturą ukrytą (istota zjawiska);

3. Struktura dalekiego zasięgu nie jest całością społeczną w sensie przedmiotu społecznego (substancjonalnego), ale istnieje jak poszczególne formy geometryczne;

4. Strukturę dalekiego zasięgu nie można rozpatrywać jako układ relacji i zależności np. między jednostkami.

Mikrostruktura (jest strukturą) dalekiego dystansu - jest to układ odniesienia, układ sił i napięć, pewna

forma, jaką przybierają zjawiska i procesy mikrosocjologiczne.

STRUKTURA BLISKIEGO ZASIĘGU

1. rodzaj całości społeczeństwa (substancjonalnie) - rozumianym przedmiotem istniejącym w rzeczywistości społecznej;

2. stanowi rodzaj ukrytego i podstawowego wewnętrznego szkieletu danej całości społecznej;

3. całość społeczeństwa - posiada wiele struktur bliskiego zasięgu;

4. ma zdolność determinowania określonych cech i właściwości odpowiednich elementów przedmiotu społecznego (grupy społecznej).

UKŁAD STOSUNKÓW I WZAJEMNYCH ODDZIAŁYWAŃ MIĘDZY ELEMENTAMI DANEGO

PRZEDMIOTU

Mała grupa społeczna - główny przedmiot badań mikrosocjologii strukturalnej

Pięć cech różniących grupę od zbioru jednostek:

1. Członkowie grupy wchodzą we wzajemne i n t e r a k c j e.

2. Mają w s p ó l n y c e l oraz z e s p ó ł n o r m, które nadają kierunek i określone granice ich

działalności.

3. Wytwarzają z e s p ó ł r ó l oraz s i e ć a t r a k c y j n o ś c i m i ę d z y o s o b n i c z e j, które

służą do oddzielenia ich od innych grup.

• Grupa jest zrzeszeniem trwałym (w odróżnieniu od tłumu, publiczności);

• Jest zorganizowana i ustrukturalizowana;

• Pobudza interakcje i stosunki między swymi członkami;

• Tworzy ją określona liczba osób.

PRZYMUS I NACISKI STRUKTURALNE JAKO KONSTYTUTYWNE CECHY MAŁEJ GRUPY

• Grupa jest postrzegana przez jednostki jako coś wobec niej zewnętrznego a jednocześnie o pozostałych

członkach myśli w kategoriach „my”;

• Grupy są zdolne do wywierania nacisku i przymusu.

II. PREKURSORZY MIKROSOCJOLOGII WŚRÓD KLASYKÓW SOCJOLOGII (s. 57 -

1. Klasycy a emergentność mikrosocjologii,

2. Określenie roli poszczególnych klasyków na mikrosocjologiczne analizy.

FERDINAND TÖNNIES, Gemeinschaft jako prototyp mikrospołecznej sfery zjawisk

1. Więź społeczna jest przeciwieństwem wolności - oznacza ona mus, powinność, brak pozwolenia (F. Tönnies, Gemeinschaft und Gesellschaft /Wspólnota i stowarzyszenie/).

• wolność w świecie społecznym nigdy nie ma charakteru absolutnego;

• psychologizm - brak wolności ma charakter świadomościowy - intuicyjny, rozumowy; to z wiedzy o istniejących koniecznościach wypływa poczucie lub jasna świadomość musu, powinności, braku przyzwolenia oraz sprawiedliwe przeważenie wobec następstw niesłusznego, sprzecznego z zasadami, bezprawnego i w ogóle niesprawiedliwego, w końcu niemoralnego i niegodnego zachowania się i postępowania (1975, 50-51).

Teza: Człowiek może przeżywać i doświadczać w świecie społecznym wolności o różnym stopniu, ale zawsze

będzie to „wolność ograniczona”, wolność, której towarzyszyć będzie świadomość jej granic.

2. Dominacja jestestw społecznych nad jednostkowymi (wizja świata F. Tönniesa)

„Rzeczy” zrodzone z życia społecznego i tylko z życia społecznego, wytwory ludzkiego myślenia, tylko poprzez istniejące (s. 54) dominują, przytłaczają jednostkę, odbierając jej możność i zdolność wywierania na nie wpływu, zdolność bycia jednoosobowym podmiotem zmiany społecznej.

- W stowarzyszeniu jednostka z reguły nie może nic, jego istnienie utwierdza lub mu zagraża dopiero

zachowanie kilku, wielu, gromady osób - ważna jest tu różnica między większością, a wraz z tym kwestia,

czy większość chce zachować czy zmienić istniejącą całość oraz czy jest ona dość silna by zobowiązać

mniejszość do podporządkowania się swej woli jako woli całości (s. 53-54)

- Eliminacja z życia jednostkowego wolności (w sensie nieograniczonym i nieregulowanym) powoduje, że

jednostka chcąca dokonać zmiany dysponuje siłą i siłą społeczną - gdy może uruchomić mechanizmy

społeczne, których działanie obejmuje nie tylko ją samą. Ktoś, kto nie rozumie logiki działania zbiorowego

- nie będzie umiał jej zmienić, nie pozyska sił społecznych, które poparłyby go w tych działaniach.

3. Wola czynnikiem konstytutywnym jestestw społecznych

Wszystkie stosunki społeczne są zdaniem Tönniesa tworami ludzkiej woli. Istnieją dwa rodzaje woli:

1. wola płynąca z niedostępnej dla refleksji głębi jaźni ludzkiej (myśl związana z życiem);

2. wola będąca wynikiem namysłu i wyrachowania (wola ulega usamodzielnieniu)

1. typ to wola organiczna - to działanie z wewnętrznej potrzeby;

2. typ to wola arbitralna (refleksyjna) - to działanie ze względu na jakieś cele zewnętrzne, do urzeczywistnienia których ma ono doprowadzić.

Wszystkie rodzaje więzi, w których przeważa wola organiczna to wspólnoty, a kształtowane lub uwarunkowane przez wolę arbitralną (refleksyjną) to społeczeństwo.

Wola organiczna i arbitralna to typy idealne.

Zrzeszenie nigdy nie jest czymś naturalnym, nie może być rozumiane jako fakt psychiczny - jest to fakt społeczny (tzn. istnieje dlatego, że większość myśli o nim jako istniejącym).

Jestestwa społeczne (stosunki, zbiorowości i zrzeszenie wyrastając z faktu istnienia między ludźmi więzi (jako produktu ludzkiej woli) mają charakter wyobrażeniowy, a nie psychiczny albowiem muszą zaistnieć w wielu ludzkich głowach naraz, by można było stwierdzić ich istnienie.

4. Status ontologiczny wspólnoty i społeczeństwa

Wspólnota i społeczeństwa nie są typami zbiorowości czy grup społecznych. Zbiorowość społeczna może być oparta na wspólnocie lub społeczeństwie.

Idea wspólnoty może się zmaterializować w obrębie więzi społecznych lub w obrębie stosunków społecznych, zbiorowości czy zrzeszeń (w sferze jestestw).

5. Treść idei wspólnoty (prototyp mikrospołecznej sfery zjawisk)

Wspólnota występuje tam, gdzie mamy do czynienia ze stycznościami (opartymi na potrzebach). Podobnie dotyczy to relacji społecznych opartych na stosunkach ludzi (działających zgodnie z pragnieniami, skłonnościami, braterstwie, przyjaźni).

(cecha pierwsza) => miłość, czułość, godność ojcowska jako prototyp autorytetu opartego na wspólnocie;

miłość i łatwość wzajemnego przystosowania się polegająca na podobieństwie mowy i myśli =>

(druga cecha) wzajemne zrozumienie jestestw opartych na idei wspólnoty;

(cecha trzecia) zdolność do tworzenia wspólnego życia => pochodna dwóch pierwszych (tzw. duch

rodzinny - zrozumienie i zgoda)

Urzeczywistnienie idei wspólnoty charakteryzuje się dominacją więzów pokrewieństwa, braterstwie i

sąsiedztwie (czynnikami kontroli jest zwyczaj i tradycja), w postępowaniu ludzi dominuje wiara, a typem

własności zbiorowej (gospodarcza podstawa ugrupowania) jest jej własność zbiorowa.

EMILE DURKHEIM - GRUPA PIERWOTNA JAKO CZYNNIK PODTRZYMUJĄCY STABILNOŚĆ

LUDZKIEJ OSOBOWOŚCI

Teoretyczne i filozoficzne podstawy socjologii Durkheima - krytyka i obrona

T: Fakty społeczne - winny być traktowane jak „rzeczy”. Fakt społeczny to wszelki sposób robienia, utrwalony

lub nie, zdolny do wywierania na jednostkę zewnętrznego przymusu, albo inaczej: taki, który jest w danym

społeczeństwie powszechny, mając jednak własną egzystencję, niezależną od jego jednostkowych

manifestacji (E. Durkheim 1986, 42)

Fakty społeczne są przeciwstawne faktom psychicznym, dlatego, że wszelkie próby redukowania

społeczeństwa (zjawisk społecznych) do sfery zjawisk psychicznych, fizjologicznych, czy biologicznych nie

mają żadnego uzasadnienia.

1. Połączenie czy też synteza jednostek ludzkich, jaka jest społeczeństwo wytwarza zupełnie nową dziedzinę rzeczywistości - sui generis (wyłania nowe zjawiska, odmienne od tych, które zachodzą w świadomościach samotnych - fakty tkwią w wytwarzającym go społeczeństwie, nie zaś w jego częściach.

1. Grupa myśli, czuje i działa zupełnie inaczej, niż gdyby robili to jej członkowie gdyby znajdowali się

w izolacji.

2. rzeczywistość społeczna jest dla jednostki rzeczywistością zastana (człowiek nie tworzy języka lecz

uczy się od swojej grupy, nie tworzy nowych metod pracy, religii, lecz przyjmuje je od otoczenia. Musi się dostosować do otoczenia, w innym wypadku spotka się z różną reakcją: od sankcji po przyganę opinii publicznej.

Tym właśnie „zewnętrznym” i „przymusowym” charakterem różnią się fakty społeczne od indywidualnych - to jest rzeczywistość sui generis - są to fakty społeczne, które nie są sprowadzalne do faktów życia jednostkowego, należy je badać z zewnątrz, ponieważ są zewnętrzne w stosunku do jednostek.

Czy owe „rzeczy” są niematerialne? Problem „substancjonalizacji” faktów społecznych.

Realizm relacjonistyczny E. Durkheima - społeczeństwo jest „zewnętrzne” wobec człowieka rozumianego jako abstrakcyjna jednostka biologiczna. W miarę postępów procesu uspołecznienia jednostki społeczeństwo staje się wobec niej w coraz mniejszym stopniu zewnętrzne, ponieważ jest coraz silniej obecne w jednostce. Rozwój solidarności społecznej polega na stopniowym zaniku świadomości zbiorowej jako czegoś zewnętrznego wobec jednostki.

Zjawiska społeczne należy badać „tak jak rzeczy” (jako coś zewnętrznego wobec bodźca), co nie oznacza, że fakty społeczne są rzeczami w sensie ontologicznym.

R e l a c j a: r z e c z i d e a

(to, co poznaje się z zewnątrz) (to, co poznaje się z wewnątrz)

Mikrostrukturalne implikacje studium o samobójstwie ( Le suicide)

Samobójstwo nie jest aktem o charakterze indywidualnym, psychologicznym lecz faktem społecznym. Zdarzenia z życia prywatnego w rzeczywistości są przyczynami okazjonalnymi, załamanie jednostki świadczy o tym, że stan społeczeństwa przygotował ja do samobójstwa.

Samobójstwo jest aktem społecznym (wynikającym ze stanu grupy społecznej, jest aktem wymuszonym na jednostce przez grupę).

M e c h a n i z m p r z y m u s u - jednostka może uważać, że jej życie jest bezcelowe, ale nie może powiedzieć niczego, co stosowałoby się do innych. W przeciwieństwie do niej społeczeństwo może generalizować szereg różnorodnych odczuć wobec samego siebie, stanu zdrowia lub choroby. Cierpienie społeczne staje się cierpieniem jednostek. W ten sposób powstają prądy przygnębienia i rozczarowania, które (nie mają swojego źródła w żadnej jednostce z osobna wziętej, lecz wyrażają stan degradacji, w jakim znajduje się społeczeństwo). Odbijają one rozluźnienie więzi społecznej, rodzaj zbiorowej a s t e n i i, społecznej depresji, jednostkowy smutek i zły stan organizmu. Pojawiają się systemy metafizyczne i religijne, które starają się dowieść, że życie nie ma sensu, a myślenie inaczej jest oszukiwaniem siebie samego. Kształtują się nowe systemy moralne, które zalecają samobójstwo lub ograniczenie działalności życiowej do minimum.

M e c h a n i z m s a m o b ó j s t w a - tkwi w poziomie wewnętrznej integracji lub spoistości grupy

(uzależnienia jednostki od grupy). Samobójstwo zmienia się w stosunku odwrotnym do stopnia integracji grupy, do której należy jednostka.

Sytuacje społeczne determinujące samobójstwa:

S a m o b ó j s t w a e g o i s t y c z n e - wynik rozpadu grupy, malejący związek jednostki z grupą, ale na tyle

silny, aby wymusić określone działania jednostki - ujednostkowienie niedostateczne.

S a m o b ó j s t w a a l t r u i s t y c z n e - wynik nadmiernego związku jednostki z grupą, nadmierne

ujednostkowienie.

Człowiek zabija się, gdy jest zbyt silnie lub zbyt słabo zintegrowany

S a m o b ó j s t w a a n o m i c z n e - występują w sytuacji pozornej wolności, braku ograniczeń -

jednostkom brakuje regulacji, co jest dla nich źródłem cierpienia.

Stopień wewnętrznego uporządkowania, poziom regulacji wewnętrznej, porządku zbiorowego

Wpływ kryzysów na liczbę samobójstw bierze się stąd, że są one zakłóceniami porządku zbiorowego (do dobrowolnej śmierci popycha naruszenie równowagi - zarówno większy dostatek, jak i podniesienie ogólnej żywotności)

Problem wolności:

• uwolnienie się jednostki od wszelkich hamulców społecznych lub ich zanik prowadzi do sytuacji, w której

wzrasta prawdopodobieństwo samobójstw.

Wolność osiąga się poprzez umiejętne podporządkowanie się społecznym, strukturalnym naciskom oraz poprzez zrównoważenie struktury - utrzymanie jej optymalnego kształtu - osiągnięcie maksimum dobrobytu, do jakiego każda klasa społeczna ma prawo aspirować.

Człowiek nie jest wolny, że nie podlega żadnemu przymusowi, przeciwnie może być wolny jedynie w warunkach istnienia takiego przymusu. Co zatem powoduje, że w jednych układach strukturalnych człowiek jest wolny, a w innych zniewolony?

Istotnym czynnikiem samobójstw jest fakt zakłócenia porządku, osłabienia wewnętrznej regulacji zachwiania struktur społecznych.

Czynniki determinujące samobójstwa (nie stan ludzkiej osobowości, ale stan grupy społecznej):

1. stopień wewnętrznej integracji grupy;

2. stopień uzależnienia jednostki od grupy;

3. stan społecznej regulacji, stan porządku zbiorowego.

GEORG SIMMEL - WPŁYW LICZEBNOŚCI GRUPY NA JEJ SPOŁECZNĄ FORMĘ I NA FORMY

INTERAKCJI

Obejmuje trzy aspekty:

1. Koncepcja treści i form uspołecznienia, koncepcja dystansów lub perspektyw poznawczych i związane z nimi teorie struktury społecznej;

2. Analizy form uspołecznienia (od najbardziej elementarnych jak diady i triady, a zwłaszcza wpływu liczebności członków danej struktury);

3. Koncepcja jednostki (jej wolności).

Formy uspołecznienia elementarnych układów strukturalnych

Tworzywo procesu uspołecznienia (wg Simmla) - poglądy, pożądanie, cele, skłonności, fizyczna obecność, ruch, motywy.

U s p o ł e c z n i e n i e (wg Simmla) - urzeczywistniająca się na niezliczone sposoby forma, w której jednostki wiedzione tymi potrzebami tworzą jedność mogącą te potrzeby zaspokoić ( s. 52)

To nie treść życia, ale f o r m a stanowi przedmiot zainteresowania socjologa. F o r m a s p o ł e c z n a - to, co wznosi się ponad wszystkie konkretne partykularne treści (coś bardzo atrakcyjnego, ogólnego i trwałego, a więc w mniejszym stopniu jednostkowego, konkretnego, czyli przemijającego).

F o r m a a t r e ś ć u s p o ł e c z n i e n i a

Wg Simmla istnieje dwustronny związek między procesami zachodzącymi w grupie (treść życia społecznego), a grupą, zabawą oraz innymi formami „uspołecznienia”

1) f o r m a z a b a w o w a - jest autonomiczna wobec zdarzeń zachodzących w grupie;

2. podstawowe kwestie z życia grupy znajdują swe bezpośrednie odpowiedniki w formach zabawowych.

Gra (zabawowe formy uspołecznienia) jest dla Simmla istotna z racji istnienia p r o g ó w z a b a w o w y c h lub p r o g ó w t o w a r z y s k o ś c i jednych z głównych praw działania małej grupy społecznej.

Dla Simmla gra (zabawa) jest kluczem do zrozumienia funkcjonowania małej grupy społecznej, która jest na tyle autonomiczna, aby odzwierciedlić rzeczywistość, sposoby działania grupy. Towarzyskość (treść) jako zabawowa (forma) uspołecznienia ma się w takiej relacji jak dzieło sztuki do rzeczywistości.

Z a b a w o w a f o r m a u s p o ł e c z n i e n i a - t o w a r z y s k o ś ć

Towarzyskość polega na abstrakcji form wzajemnych oddziaływań, którym w innych sytuacjach nadaje znaczenie treści, formy te, jak gdyby krążąc wokół własnej osi są cieniem, odbiciem zjawisk zachodzących w życiu społecznym.

Formy wzajemnego oddziaływania przez rozmowę - znaczenie polegające na zafascynowaniu grą stosunków, jakie formy te nawiązują między jednostkami (stosunków łączenia, rozłączania, zwycięstwa, ulegania, dawania, brania) - gdy dyskusja staje się rzeczowa (celem jest uzasadnienie pewnej prawdy) - traci swój towarzyski charakter, wówczas przemienia się w kłótnię.

Forma wspólnego poszukiwania słuszności, forma sprzeczki może powstać. Dlatego wg Simmla tak istotne są p r o g i t o w a r z y s k o ś c i (jeśli są zbyt niskie i bywają przekraczane, wówczas rozerwaniu ulega rozróżnienie pomiędzy rzeczywistością a grą)

• Każda grupa musi mieć swoją podstawę substancjonalną, na bazie której możliwe jest zachodzenie poszczególnych procesów społecznych.

• Grupa musi wytworzyć symboliczną, abstrakcyjną warstwę procesów w niej zachodzących (ową strukturę), która po przekroczeniu określonej fazy atomizuje się do tego stopnia, iż sama substancja tej grupy nadaje określony specyficzny kształt. Silnie rozwinięta grupa dysponuje autonomiczną strukturą, a wówczas

p r o g i t o w a r z y s k o ś c i są bardzo wysokie i ich przekraczanie jest niemożliwe.

Działanie jednostki jest wówczas kontrolowane przez strukturę, utrwalony układ symboli, wartości, reguł.

Dyskrecja (w stosunku do otoczenia) jest pierwszym warunkiem stosunków towarzyskich, również w stosunku do własnego JA. Można zatem mówić o górnym i dolnym progu towarzyskości.

Jeśli podstawą współistnienia stają się treści i cele obiektywne lub gdy na plan pierwszy wysuwają się elementy osobiste i subiektywne - towarzyskość przestaje być (odgrywać) rolę czynnika formułującego i spada do rzędu formalistycznej zasady. Niski stopień autonomiczności struktury jest spowodowany słabym stopniem jej rozwoju, co powoduje jej niestabilność.

H i p o t e z y d o t y c z ą c e e f e k t u p r o g ó w t o w a r z y s k o ś c i (hipotezy Millsa)

1. Poziom progu towarzyskości jest funkcją zdolności grupy do zadowalającego spełniania zewnętrznych i

wewnętrznych wymogów; wzrost wymogów powoduje obniżenie progu

Problem efektywności (sprostania nowym wymogom) - koncepcja Millsa

1. Grupa najbardziej efektywnie w swojej formie zabawowej odtwarza cechy procesu grupowego, które były i

są podstawowym źródłem jej efektywności i dumy.

2. Grupa w swej formie zabawowej odtwarza cechy procesu grupowego, które stanowią główne źródła napięć.

3. Grupa w swej formie zabawowej przyjmuje właściwości, które stoją w sprzeczności z jej normatywnymi cechami, np. niejasność norm zostaje zastąpiona przez rygorystyczne określenie reguły gry.

4. Grupa w swej formie zabawowej neguje problematyczne procesy i życie grupowe. Napięcia pomiędzy statusami, jakie istnieją w grupie, zostają w jej formie zabawowej zaprzeczone i zastąpione przez zasadę równości lub systematyczna rotację. Gra nie jest uważana za zrealizowaną jeśli wszyscy gracze nie zajmą wszystkich możliwych pozycji (Mills 1958, 645).

2. Gdy grupy tracą zdolność radzenia sobie z zewnętrznymi i wewnętrznymi wymogami oraz gdy próg

oddzielenia życia grupowego od gry staje się niski wówczas pojawia się tendencja do przechodzenia od (1) do (4) mechanizmu. Podobne tendencje pojawią się, gdy wymogi wzrastają proporcjonalnie do zdolności grupy do ich realizowania.

W n i o s k i:

1. Forma zabawowa odzwierciedla nie tylko istnienie w grupie określonych problemów wewnętrznych - istnieje

możliwość określenia ważności tych problemów (bilans sił wewnątrzgrupowych)

2. Pełniejsze zrozumienie symbolicznych powiązań (istniejących między formą zabawową, fantazją a procesem

grupowym - przydatne dla przywódców w grupach terapeutycznych)

Różnice strukturalne między diadami i triadami (problem wielkości grupy)

Aspekt ilościowy ma dwojakie znaczenie - n e g a t y w n e - pewne formy rozwoju (konieczne lub możliwe w danych warunkach wewnętrznych) mogą się urzeczywistnić wyłącznie poniżej lub powyżej pewnej granicy liczebności; p o z y t y w n e - pojawienie się pewnych form rozwoju jest wynikiem ilościowych modyfikacji.

Podstawowe prawa charakteryzujące różnice między diadami i triadami (wg Millsa)

1. W diadzie istnieje przemożne poczucie zagrożenia jej wewnętrznych stosunków np. przez śmierć, natomiast w triadzie to zjawisko nie występuje;

2. Triada stanowi dla swych członków rodzaj zewnętrznej całości, zbiorowości, natomiast w diadzie to zjawisko nie występuje;

3. W diadzie możliwe jest pojawienie się intymności, jako cechy tej struktury podczas, gdy w triadzie intymność zostaje poddana kontroli lub ograniczona do części grupy;

4. W triadzie pojawia się zjawisko delegowania obowiązków i odpowiedzialności, które w diadzie jest nieobecne;

5. Pojawienie się kozła ofiarnego dezintegruje diadę, podczas gdy w triadzie może ono czasowo pełnić funkcję środka przebudowy strukturalnej;

6. Obecność „trzeciego” elementu pozwala przezwyciężać rozbieżności lub je zasymilować w obrębie całości, co nie jest możliwe na terenie diady.

D y n a m i k a m a ł y c h i d u ż y c h s y s t e m ó w s p o ł e c z n y c h

1. Małe scentralizowane grupy powołują zazwyczaj i rzucają do akcji całą siłę jaką dysponują, w dużych zaś

rezerwa sił jest większa nie tylko w sensie bezwzględnym, ale także i względnym;

2. Mała grupa organizując w znacznej mierze osobowość członków narzuca zdecydowane postawy wobec

poszczególnych osób, zadań rzeczowych oraz innych grup;

3. W małych grupach (normy obejmują szerszą gamę zachowań i cechują się mniejszym stopniem tolerancji);

4. Małe niezróżnicowane grupy nie zawierają podgrup, które stanowiłyby pośrednik między jednostką a zbiorowością;

5. Pojawienie się napięcia w małej grupie prowadzi albo do wzrostu jej wewnętrznej integracji, albo do rozpadu, podczas gdy w większych grupach wewnętrzne napięcie wywołuje tendencję do rozłamu na systemy dwuelementowe;

6. Małe grupy dysponują środkami, dzięki którymi mogą manipulować złożonymi konfliktami pomiędzy

jednostkami, podczas gdy duże grupy, nie mając tej zdolności, są bardziej przygotowane do kontrolowania

konfliktów pomiędzy zorganizowanymi podgrupami;

7. W małych grupach mechanizmy przywracania integracji ograniczają się głównie albo do podtrzymywania

napięcia, aż do momentu, kiedy nie pojawią się ponownie siły pozytywne, albo do zmiany norm podczas

gdy większe systemy mogą się tak zreorganizować, by minimalizować konflikt, a równocześnie utrzymać

stałe granice wobec środowiska zewnętrznego;

8. W małych grupach właściwości jednej ze stron (atrybuty emocjonalne i małomówność lub samochwalstwo,

waleczność lub jej brak, wdzięczność lub niewdzięczność, szczerość lub fałszywość) w dużym stopniu

determinują naturę niezróżnicowanego systemu podczas, gdy w systemach zróżnicowanych przeciwstawne

stosunki emocjonalne mogą nie tylko współistnieć, lecz także mogą być składnikiem wspólnej koncepcji tej

zbiorowości;

9. Proces grupowy w większych systemach jest w minimalnym stopniu zdeterminowany przez potrzeby jednej

ze stron niż w małej, niezróżnicowanej grupie.

Teza Millsa: W rozmaitych sytuacjach oraz w warunkach wzrastającej presji ze strony wymogów

zewnętrznych diady będą wykazywać tendencje do ponownego uporządkowania struktury na

niższym poziomie integracji wewnętrznej niż triady.

Do podobnych ustaleń doszedł R. Bales - w grupach zadaniowych ścierają się dwie tendencje (dwie siły) - jedna zmierzająca do realizacji celu grupy, druga do zapewnienia maksymalnej integracji wewnętrznej - są to tendencje przeciwstawne.

Simmel twierdzi, że diada nie mając mechanizmów reintegracyjnych łatwiej ulega rozpadowi w odpowiedzi na rosnące wymogi zewnętrzne niż triada.

diady

Poziom integracji

wewnątrzgrupowej (wg T. Millsa 1958, 648)

triady

Wymogi zewnętrzne

CHARLES H. COOLEY - FUNKCJE GRUPY PIERWOTNEJ

W 1909 r. - „Przez grupy pierwotne rozumiem takie, które charakteryzują się ścisłym zespoleniem jednostek przez stosunki osobiste (face-to-face) oraz współpracę. Psychologiczną konsekwencją tych bezpośrednich powiązań między jednostkami jest swoiste stopienie się ich indywidualności we wspólną całość, tak, iż jaźnią danej jednostki (z kilku powodów) staje się wspólne życie i cel grupy - pojęcie „my” - pociąga za sobą pewien rodzaj sympatii i wzajemnej identyfikacji.

STATUS TEORETYCZNY POJĘCIA GRUPY PIERWOTNEJ

Czy istnieje w świecie społecznym specyficzny (osobny) rodzaj grupy społecznej określony mianem pierwotnej?

- NIE - (Dexter Dumphy 1972, 4) - słowo „pierwotny” odnosi się do fundamentalnego efektu jakie te grupy mogą wywołać w procesie tworzenia się indywidualnych osobowości członków tych grup.

Wg Ch. H. Cooleya mała grupa społeczna musi spełniać pięć warunków wstępnych, aby można było określić, czy jest ona pierwotna, czy też nie?

1. Związki pomiędzy członkami grupy muszą być bezpośrednie (face-to-face), nie mogą istnieć bariery

uniemożliwiające bezpośredni kontakt;

2. Związki między członkami grupy nie mogą mieć charakteru celowego i wyspecjalizowanego (nie mogą

mieć charakteru totalnego), struktura wzajemnych powiązań powinna być elastyczna (umożliwiająca łatwe

zmienianie funkcji pełnionych przez członków - stosunki między członkami nie mogą być jednoznaczne i

sztywne);

3. Muszą charakteryzować się względną trwałością (nie mogą być tymczasowe);

4. Nie mogą być zbyt liczne (mogą liczyć do kilkudziesięciu członków);

5. Musi występować pewien rodzaj intymności, które powinny dominować. Poziom intymności ogranicza liczebność grupy.

Podstawowa teza koncepcji Cooleya:

„PIERWOTNOŚĆ” grupy polega na tym, że:

1. jest ona najwcześniejszym typem zbiorowości społecznej z jakim styka się dorastająca jednostka;

2. przekazuje jej najbardziej podstawowe, typowe (pierwotne) właściwości społeczne, dzięki czemu jednostka może uczestniczyć w życiu społecznym (rozpoznawać elementarne symbole społeczne i nabywać umiejętności uczestnictwa w życiu zbiorowym)

D. Dumphy => wpływ na osobowość jednostki (internalizacja) - identyfikacja członków z grupą (silne emocjonalne zaangażowanie w sprawy grupy) - brak internalizacji wywołuje np. u małych dzieci chorobę sierocą - zaburzenie spowodowane brakiem pozytywnych więzów emocjonalnych tzn. witaminy M (miłości) co powoduje, że osobowość ulega wypaczeniu.

Teza Dumphy'ego by traktować grupę pierwotna jako zmienną niż jako kategorię wydaje się uzasadnione.

SIGMUND FREUD - HIPOTEZA O LIBIDONARNEJ STRUKTURZE ZBIOROWOŚCI

Totem i tabu (1913); Psychologiczne zbiorowości a analiza ego (1920)

1. Co zespala i utrzymuje na pewnym poziomie spoistości różnorodne grupy ludzkie?

2. Co powoduje, że jednostki w tłumie (zbiorowości) tracą swój indywidualny charakter (Gustaw Le Bon - Psychologia tłumu) i zostają przez tę zbiorowość niekiedy nawet totalnie zniewolone (pozbywając się równocześnie wszelkich indywidualnych zahamowań) - proces deindywiduacji?

Mechanizm deindywiduacji jednostek w zbiorowości

Wg G. Le Bona - zbiorowość, zbiór osób, których łączy chwilowe wspólne zainteresowanie

Zbiorowości krótkotrwałe (utrata indywidualności)

Wg S. Freuda

Grupy trwałe (o pewnej trwałości i wewnętrznej strukturalizacji)

Człowiek będąc członkiem zbiorowości (sam mając pewną kulturę) staje się dzikim, niewolnikiem swoich instynktów (Freud 1975, 278).

Mechanizm przemiany: W zbiorowości ludzie zyskują poczucie niezwyciężonej potęgi wzmacnianej przez anonimowość członków (w rezultacie prowadzi to do zaniku indywidualnych hamulców, do odrzucenia, stłumienia nieświadomych popędów i znacznego zaniku poczucia odpowiedzialności); odrzucenie interesów osobistych na rzecz wspólnych interesów zbiorowości. Popada w stan hipnozy (co powoduje powstanie pewnych cech swoistych - zanika świadomość JA - staje się zniewolonym, zdeindywidualizowanym narzędziem zbiorowości - świadectwem upadku cywilizacji - poczucie utraty indywidualnej odrębności staje się wręcz rozkosznym doznaniem (McDougall 1920, 25); (Freud 1975, 87).

Mechanizmy procesów grupowych:

Libido (z teorii afektów) - energia popędów związanych z miłością (powiązania uczuciowe), wg Freuda

• nasze oczekiwania opieramy przede wszystkim na dwóch przelotnych pomysłach:

1. o spoistości masy decyduje jakaś siła (Eros - instynkt życia);

2. rezygnacja z odrębności w grupie jest wynikiem potrzeby by być z grupą w zgodzie niż w konflikcie (ku jej zadowoleniu)

LIBIDARNA STRUKTURA OSOBOWOŚCI

Koncepcja McDougalla (pięciu warunków), których spełnienie jest konieczne do podniesienia psychicznego życia masy na wyższy poziom:

1. pewna trwałość jej składu;

2. jednostki powinny mieć wyobrażenie o naturze, funkcji, osiągnięciach i zadaniach grupy;

3. grupa powinna znajdować się w relacjach z innymi podobnymi jej grupami;

4. powinna mieć tradycje, zwyczaje, obyczaje i organizację oraz

5. powinna posiadać wewnętrzne zróżnicowanie zadań (ról i pozycji)

Wg Freuda - najistotniejszym rodzajem powiązań uczuciowych w grupie to relacje między członkami a przywódcą (libidarna struktura grupy):

• relacje między członkami grupy;

• związki członków grupy z przywódcą

Zbiorowość dysponująca pewnym stopniem wewnętrznej organizacji to zbiorowość, w której istnieje

przywódca (trwała władza wynikająca z wewnętrznych reguł organizacji grupy). Więzi afektywne (analogia do Chrystusa i chrześcijan oraz wodza i żołnierzy) lidera z członkami stanowią czynnik konstytuujący grupę (są one wtórne wobec ich powiązań z przywódcą).

Poziomy powiązań afektywnych:

• identyfikacja (pierwszy objaw więzi uczuciowej) nie tylko proste naśladownictwo (poczucie wspólnej relacji do przywódcy, jego idealizacja - pewna wolność od krytyki);

• indywidualny, jednostkowy ideał ego

Teza : dążenia seksualne zahamowane ze względu na cel prowadzą do bardzo trwałych więzi międzyludzkich.

Taka pierwotna zbiorowość wg Freuda składa się z pewnych ilości jednostek, które na miejsce swego ideału ego postawiły ten sam obiekt i wskutek tego w swoich ego utożsamiły się nawzajem

ego

Ideał ego * * * obiekt

* * * * obiekt zewnętrzny

* * *

Libidarna struktura zbiorowości wg Freuda (Freud 1975, 324)

Każda zbiorowość składa się z szeregu jednostek ego. Każda grupa ma określone zasady organizacji wewnętrznej jej struktury. Ego wytwarza swój ideał, który musi zostać ucieleśniony w jakimś zewnętrznym obiekcie (czyli przywódcy). Jest on wspólny dla wszystkich ego z danej grupy. Następuje powtórne wzmocnienie identyfikacji poprzez osobę przywódcy.

FLORIAN ZNANIECKI - GRUPY JAKO PRODUKT UCZESTNICZĄCYCH W NICH

JEDNOSTEK

KONCEPCJA WSPÓŁCZYNNIKA HUMANISTYCZNEGO

Socjologia - zdaniem F. Znanieckiego - jest systemem hipotez dotyczących faktów doświadczanych przez ludzi. Doświadczać czegoś, to być tego świadomym (postrzegać, odczuwać, dotykać, pamiętać, antycypować, wyobrażać, marzyć, myśleć) - np. może to być ból organizmu, słowa, zdarzenia, radość, smutek z powodu działania itp.

Zdarzenia mogą być doświadczane w sposób p i e r w o t n y (rzeczywisty), gdy odczuwamy ból, radość, smutek z naszego działania. Drugi typ to doświadczenie r e k o n s t r u k t y w n e (odtwórcze). Dowiadujemy się o nich na podstawie relacji innych osób.

Inaczej mówiąc wartości i działanie stanowią nie tylko doświadczenia pierwotne , ale i wtórne.

Przedmiotem socjologii nie są grupy jako takie, lecz grupy rozumiane tak, jak są one doświadczane przez ludzi. Mogą one zaistnieć jedynie jako elementy świata cudzej „świadomości”.

Na świat społeczny składają się jednostki-dane-w-ich-własnym-doświadczeniu-i-w-doświadczeniu-innych-jednostek oraz grupy-dane-w-doświadczeniu-ich-uczestników-i-outsiderów.

Wszystkie obiekty świata społecznego istnieją w nim ze współczynnikiem humanistycznym, to jest obiektywizują się poprzez ludzi, którzy ich doświadczają - są one takie, jakie są w doświadczeniach ludzi.

Grupa społeczna jest „twórczą syntezą” ról społecznych.

PODSTAWOWE (CZTERY) KOMPONENTY GRUPY SPOŁECZNEJ WG F. ZNANIECKIEGO:

1. W skład grupy wchodzi - więź pomiędzy nimi o charakterze subiektywnym tzn. iż jej funkcją jest wiązanie

członków i oddzielanie od grupy pozostałych nie-członków. Jądro grupy (wewnętrzny krąg) - np. szef,

najstarsza jednostka lub niewielki zespół ludzi (rada, senat) itp., z którymi wszyscy członkowie są jakoś

powiązani, uzależnieni;

2. Ponadindywidualna jaźń społeczna (synteza jaźni poszczególnych członków) - „zbiorowa świadomość” -

myślenie i działanie w kategoriach „my”;

3. Każda grupa społeczna dysponuje pewnymi dobrami materialnymi (terytorium, dobra ekonomiczne) oraz

duchowymi (kultury, zwyczaje, obyczaje, tradycja, język, prestiż, władza) - grupa jako „podmiot moralny”

lub „osoba moralna”;

4. Działanie spontaniczne dowolnie kooperujących osób ulegają instytucjonalizacji poczynają być

doświadczane jako instytucje tej grupy, których system tworzy dynamiczną organizację.

Każdy obiekt społeczny istnieje w grupie jedynie ze współczynnikiem humanistycznym (grupa jest tu czymś z dziedziny przedstawień zbiorowych), akcentuje wyobrażenia i doświadczenia przy równoczesnym zminimalizowaniu znaczenia tego, co podlega owym wyobrażeniom.

Grupa istnieje w ludzkich doświadczeniach, wyobrażeniach, jest czymś z dziedziny ludzkiej myśli. F. Znaniecki dążył do tego, aby zjawisk społecznych nie utożsamiać ze zjawiskami zachodzącymi w obrębie grup - istnieją niezliczone czynności społeczne, które wykonuje jednostka nie jako członek małej grupy, ale jako działające indywiduum.

STANOWISKO ONTOLOGICZNE F. ZNANIECKIEGO

Rozwiązanie problemu statusu ontologicznego różnorodnych obiektów społecznych (grup).

Wszelkie obiekty społeczne istnieją o tyle, o ile są doświadczane przez jednostki, o ile pojawią się w ludzkich doświadczeniach. Grupy społeczne są zdolne wywierać naciski na jednostki o tyle, o ile jednostki doświadczają ich jako czynnika wywierającego na nie nacisk.

TEORIE ROLI SPOŁECZNEJ F. ZNANIECKIEGO

(Zawarł w takich pracach jak: Wstęp do socjologii, Socjologia wychowania, Ludzie teraźniejsi a cywilizacja przyszłości). Jego ujęcie różni się od koncepcji Lintona => ( rola społeczna jest to całościowa suma wzorów kulturowych przypisana do statusu jednostki, co powoduje, że nie można się dopatrzeć konfliktów między tymi dwoma elementami struktury. Rola i status są wzajemne dopasowane i nie prowadzą do konfliktu).

F. Znaniecki: Jednostka pełni swoją rolę w określonym kręgu innych osób (zespołu nadawców, partnerów, którzy akceptują daną jednostkę i współpracują z nią. Każda rola zakłada, że między odgrywającym ją człowiekiem (osobą społeczną) a mniejszym lub większym gronem osób uczestniczących w jej odgrywaniu (krąg społeczny) istnieje więź tworzona przez zespół wartości pozytywnie ocenianych przez wszystkich.

Krąg społeczny, czy to poprzedzający osobę społeczną, czy też współtworzony przez nią obejmuje każdego, wobec kogo ma obowiązki wynikające z roli, oraz każdego, kto przyznaje jej prawa ułatwiajace wykonanie funkcji.

F. Znaniecki nie traktuje roli społecznej jako zbioru oczekiwań albo pozycji, lecz jako dynamiczny układ funkcjonalnie współzależnych stosunków.

• koncepcja ról R. Mertona jest niemal dokładnym powtórzeniem jego tez. Rola jako cząstka ponadjednostkowych konstalacji strukturalnych.

T R E N D Y R O Z W O J O W E W H I S T O R I I M I K R O S O C J O L O G I I

1. Pierwszy okres rozwoju badań mikrostrukturalnych 1898-1905

1. Próba odpowiedzi - czy mała grupa społeczna wywiera istotny wpływ na jednostkę wówczas, gdy ma ona do rozwiązania jakieś zadanie oraz jakie typy problemów są rozwiązywane przez jednostki pracujące osobno, a kiedy w grupie? - Badania F. W. Taylora

2. Badania zbiorowości przestępców i gangów (problematyka przywództwa i działania grup przestępczych)

J.A. Puffer

3. Małe zbiorowości młodzieży szkolnej (badania eksperymentalne Termana 1904)

W latach 1905-1920 nastąpiło zahamowanie badań nad małymi grupami społecznymi m.in. z powodu

wojny.

2. Okres krystalizacji badawczej mikrosocjologii 1920-1930

Problem emergencyjności małych grup społecznych (wpływ poszczególnych elementów grupy na wybrane właściwości zachowania lub cechy osobowościowe jednostki) - badania F. H. Allporta => wpływ grupy na skojarzenia i myślenie jednostek - zjawisko „ułatwienia społecznego” (social facilitation).

Badanie młodzieży szkolnej i grup dziecięcych (badanie Termana i J. Piageta) ustalenie typowych wzorów interakcji: f a z a z a b a w y w o d o s o b i e n i u (egocentryczne zabarwienie); f a z a

z a b a w y r ó w n o l e g ł e j (wykonywanie tych samych czynności co partner), f a z a z a b a w y

k o o p e r a t y w n e j i w s p ó ł z a w o d n i c z ą c e j => wraz ze wzrostem (dojrzewaniem) rośnie zdolność dzieci do uczestnictwa w większych grupach. Badania Dorothy S. Thomas, Wiliama I. Thomasa, T.M. Newcomba, W. Reckless nurt połączony z psychiatrią (S. Freud i Burrow).

Badania nad sposobami rozwiązań problemów danego typu przez grupy o określonym składzie i cechach strukturalnych (praca H. Munsterbergera), wpływ składu grupy na jej efektywność (E. South) np. kobiety są bardziej efektywne od mężczyzn w rozwiązywaniu spraw personalnych, a mężczyźni - spraw abstrakcyjnych.

Badanie małych grup (holistyczne i strukturalistyczne ujęcie) - badania nad gangami Puffera oraz F.M. Trashera (ról społecznych w gangu -„mózg”, „błazen”, pozer”, „kozioł ofiarny” oraz wielkości gangu, którego liczebność była uzależniona od relacji face-to-face) i Balesa oraz social work (pracowników służb cywilnych) - działanie różnorodnych naturalnych grup społecznych.

3. Krystalizacja instytucjonalna mikrosocjologii; stabilizacja badawcza, klasyka mikrosocjologiczna

1930-1945

znaczący wzrost badań - utworzenie przez K. Lewina zakładu Child Welfare Research Station at Iwoa);

Massachusetts Institute of Technology (MIT) => Group Dynamics Center - po 1945 grupa Lewina rozpadła się.

KLASYCZNE TEORIE I STUDIA EMPIRYCZNE W MIKROSOCJOLOGII

Początki szkoły human relations (E. Mayo, C.E. Turner, Th. Whitehead, F.J. Roethlisterger, W. J. Dickson) - obok analiz funkcjonowania organizacji przemysłowej powstały oryginalne analizy sposobu funkcjonowania i struktury małej grupy roboczej.

Wstępne rezultaty eksperymentów - efekt Hawthorne

(stała tendencja do wzrostu wydajności pracy bez względu na zmiany w fizycznym środowisku pracy)

1. odkrycie fundamentalnego znaczenia grup pierwotnych

- zmienne => „kontekst społeczny” (grupy społeczne powstające na poszczególnych wydziałach były zdolne

do sprawowania bardzo silnej kontroli nad zachowaniami członków podczas pracy)

- w grupach formalnych istnieje wewnętrzna organizacja grupy (autonomiczna, nieformalna, która ma

istotny wpływ na przebieg interakcji i pracy poszczególnych jednostek)

2. odkrycie roli systemu wartości w grupie:

- nie rób zbyt wiele (bo inaczej śrubujesz normy) zostaniesz rate-buster lub stachanowcem,

- nie rób zbyt mało (bo inaczej jesteś oszustem) (chiseler),

- nie mów przełozonym nic, co mogłoby przynieść szkodę koledze (inaczej jesteś donosicielem),

- nie powinieneś próbować utrzymywać dystansu lub zachowywać się oficjalnie.

3. odkrycie funkcji organizacji społecznej grupy:

- ochrona grupy przed wewnętrzną niedyskrecją,

- ochrona grupy przed zewnętrznymi ingerencjami,

Kontrola społeczna grupy - sarkazm, związanie członków z grupą i ośmieszanie

4. Kwestia racjonalności działań ludzkich

Postawy pracowników są kontrolowane i regulowane przez system zapatrywań grupowych, który

wyraża organizację społeczną grupy, każda właściwość, fakt są przedmiotami zapatrywań:

• 
  zapatrywania grupy wyrażające organizację grupy,

• zachowanie polegające na organizowaniu wydajności, są ze sobą powiązane

• racje grupy leżące u podstaw takiego zachowania.

S O C J O M E T R I A JACOBA L. M O R E N A

Prekursorzy socjometrii ( Simmel, Cooley, Mead, Znaniecki, L. von Wiese, E. Burgess, G. Gurvitch)

Początki socjometrii (1923) Viennese Stegreif Laboratory Jacob Moreno „Das Stegreiftheater”; w 1931 r. ukazała się książka G. Murphy'ego „Experimental Social Psychology”; w 1937 r. pismo „Sociometry. A Journal of Interpersonal Relations” - S. Chapin, L. Cottrell, E. Hortley, P. Lazarsfeld, K. Lewin, S. Lundberg, T. Newcomb, w 1942 r. powstaje Instytut Socjometryczny.

Filozofia socjometrii (jako teoria społeczna) - holizm ontologiczny

Rzeczywistość ma charakter socjometryczny J. Moreno, Sociometry and Marxism. U podstaw społeczeństwa tkwi rzeczywista dynamiczna struktura (socjometryczna) tj. struktura atrakcyjności - odpychania (struktura o charakterze emocjonalnym). Jej „uruchomienie” zależy od jednostek (od tego, czy pozostaną one pasywne, czy też będą się cechować aktywnością o specyficznym charakterze). W przeszłości jak długo jednostki były pasywne, struktury socjometryczne nie mogły być dostrzeżone, nie mogły się w pełni ujawnić. Katalizatorem ich powstania i pełnego włączenia się w proces funkcjonowania społeczeństwa jest spontaniczność wszystkich jednostek w tym społeczeństwie.

T e z a 1: Wskazuje na strukturalny charakter rzeczywistości społecznej oraz emocjonalny

charakter najistotniejszych dla istnienia świata społecznych struktur.

Problem powszechności i niezbędności struktur socjometrycznych w społeczeństwie?

Jego badania dotyczą grup małych (nie ma podstaw, aby wypowiadać tezy o całym spektrum zjawisk

społecznych).

Socjometria zajmuje się konfiguracjami społecznymi (agregatami jednostek) podziela stanowisko gestaltystów (struktury socjometryczne są całościowe) w tym znaczeniu, że stanowią pewien rodzaj konfiguracji, każdy element jest powiązany z każdym innym elementem. Zmiana pozycji jednej jednostki może wpłynąć na całą strukturę. Istnieje wzajemna determinacja cech i działań poszczególnych elementów struktury przez strukturę, ale są one „zdeterminowane analitycznie”.

Zdeterminowanie analitycznie (badacz sam jest twórcą czegoś danego, gestaltu, pomysłodawcą układu). Struktury socjometryczne są analogiczne do układów czasoprzestrzennych w rozumieniu Kanta. Myślenie pojęciowe stosuje je w celu porządkowania zjawisk.

Sugestia - umownego, formalnego, apriorycznego charakteru struktur socjometrycznych.

K O N C E P C J A G R U P Y S P O Ł E C Z N E J

W 1949 r. G. Gurvitch stwierdził, że stanowisko Moreno nie jest jednoznaczne. Grupa jako całość - tylko założenie, brak precyzji języka (redukowanie rzeczywistości społecznej) do interpersonalnych i integrujących stosunków preferencji lub odrzucania. Status ontologiczny grupy społecznej (małej grupy) jest zbliżony lub tożsamy ze statusem ontologicznym struktur socjometrycznych (cechy ontologiczne zbliżone do układów czasoprzestrzennych I. Kanta)

Koncepcja grupy J. Moreno nie pozwala zrealizować jego celów teoretycznych tj. skonstruować teorii rzeczywistości społecznej, której istotnym składnikiem są walczące przeciwko sobie grupy mające struktury społeczne)

ATOM SPOŁECZNY - (kluczowe pojęcie koncepcji Moreno) - jako najmniejsza jednostka strukturalna społeczeństwa (grupy społecznej);

• pierwsza rzeczywista struktura dostrzegalna w budowie społeczeństwa ludzkiego;

• atom społeczny nie jest identyczny z formalną pozycją jednostki w grupie.

Jednostka ludzka nie może być rozpatrywana w izolacji od innych jednostek, z którymi jest powiązana. Pojedyncza, izolowana jednostka ludzka de facto nie istnieje.

Świat społeczny zaczyna się tam, gdzie wchodzimy w sferę stosunków międzyludzkich. Pozycja społeczna (zakładająca istnienie szeregu relacji jednostki z innymi osobami) jest dla Moreno niewystarczającym =>

1. ponieważ zbyt słabo uwidacznia się w niej strukturalno-interpersonalny charakter rzeczywistości społecznej,

2. => podłoże oraz treść stosunków interpersonalnych składających się na atom społeczny mają specyficzny charakter, odmienny od tego, co zwykle się przypisywać stosunkom właściwym dla pozycji społecznej.

ATOM SPOŁECZNY - suma struktur interpersonalnych wynikających z relacji wyboru i odrzucania koncentrujących się wokół danej jednostki.

Jeśli jednostka jest strukturalna to powinna istnieć możliwość zademonstrowania, iż atom społeczny danej jednostki ulegając zmianie zachowuje pewną spójność między ową „wewnętrzną strukturą” w jednym momencie czasowym i w kolejnym dostatecznie odległym.

Atom społeczny jest jądrem wszystkich jednostek, z którymi dana jednostka jest emocjonalnie powiązana i które są równocześnie z nią powiązane (na pograniczu jednostki i grupy można dostrzec wzór atrakcyjności i odrzucenia zwany atomem społecznym)

Wniosek: Atomy społeczne tworzone spontanicznie (wynikają ze stosunków o podłożu psychologicznym)

wyboru lub odrzucenia, petryfikują się nie uzyskując wszakże całkowitej autonomii egzystencjalnej -

jakie przysługuje grupom społecznym. Są więc one względnie trwałymi wzorami strukturalnymi,

którym nie przysługuje własność pełnej samoistności.

R. Merton (w 1958 r.) ten kształt strukturalny określony mianem „zespołu ról” (rezultat stosunków społecznych)

przebiegających na różnorodnym podłożu) nie tylko psychologicznym;

ATOM SPOŁECZNY (1960) => rdzeń wszystkich jednostek z którymi dana jednostka jest powiązana (emocjonalnie, społecznie lub kulturowo).

TELE - każda grupa ma dwa porządki (w której występuje dwa rodzaje bytów)

• o f i c j a l n y (sztywny) porządek

• p o r z ą d e k s p o ł e c z n y a f e k t y w n y - ulega strukturalizacji całkowicie spontanicznie (struktura głęboka, ukryta, rzeczywista - jedyna szansa przetrwania struktur politycznych i organizacyjnych)

D z i a ł a n i e t e l e - socjograwitacyjny czynnik decydujący o stopniu konfiguracji społecznej przekraczającej przypadkowość. Działa między jednostkami pociągając poziom przypadkowości (stosunków społecznych - stosunków atrakcyjności /oparte na spontaniczności jednostek/) są oparte na tele - spoiwo grupowe.

T e l e - spoiwo utrzymujące razem jednostki i grupy, spójność grupowa, wzajemność relacji, komunikowania się i wspólnych doświadczeń są funkcjami tele.

SPOISTOŚĆ GRUP SPOŁECZNYCH - działanie tele - siły utrzymujące jednostki w ugrupowaniach, w których się znajdują - spójność grupowa decyduje o przekroczeniu przez grupę poziomu przypadkowości.

S T R U K T U R A S O C J O M E T R Y C Z N A

Gdy atomy społeczne ulegają petryfikacji (zeskaleniu - wzmocnieniu) tj. że cechują się pewną trwałą strukturą oraz rozwijają się wg pewnych reguł będziemy w stanie dostrzec pojawienie się dodatkowych struktur złożonych z szeregu powiązanych atomów społecznych. Dodatkowe struktury niewiele różnią się od samych elementów składowych. Za spoiwo => tele, powstałe struktury socjologiczne nie pozostają przypadkowe.

Warunkiem koniecznym przekroczenia poziomu przypadkowości jest możliwość przepływu uczuć atrakcyjności i repulsji między jednostkami.

Konsekwencją istnienia tele pomiędzy jednostkami jest powstawanie złożonych struktur socjometrycznych (są one utworzone z długich łańcuchów jednostek ludzkich, z których każde cechuje się odmiennym stopniem wrażliwości wobec partnerów uruchamianej przez tele)

Problemy - struktura socjometryczna to rozkład sympatii, obojętności i antypatii pomiędzy członkami grupy (istnienie struktur w czystej postaci) - to błąd.

Polemika Vreelanda i F. Znanieckiego - preferencje dotyczące przyjaźni członków grupy ujawniają struktury społeczne, które powstają wbrew ideałom wzajemności, np. najczęściej są wybierani członkowie z wyższych warstw grupy, podczas, gdy izolowane osoby wywodzą się spośród nowych członków lub osób ulokowanych w niższych warstwach. Istnieje duże i trwałe zróżnicowanie w preferencjach członków wywodzących się z odmiennych warstw.

Krytyka Znanieckiego - trendy wykryte przez Vreelanda nie znajdują się w konflikcie, lecz w całkowitej zgodzie z instytucjonalnym wzorem grupy. Stopień atrakcyjności jednostki nie zależy od jej cech osobowościowych.

EFEKT SOCJODYNAMICZNY - rozkład dokonywanych wyborów zawsze ulega pewnym zniekształceniom ponieważ preferowane są osoby, które i tak cieszą się już dużą popularnością; liczba osób wybieranych i izolowanych ustala się na pewnym pułapie. Gdy jednostka uzyska dużą liczbę wyborów (to w kolejnych będzie traktowana nie tylko jako jednostka, ale jako symbol).

Poziom sympatii i antypatii wywołuje rozwarstwienie struktury grupy w wyniku efektu socjodynamicznego.

• 
  PRAWO GRAWITACJI SPOŁECZNEJ (ruchliwości społecznej) - głosi, że dwie grupy ludzi (P1 i P2) wykazują skłonność do wzajemnego zbliżenia się proporcjonalnie do okazywanej (a1) lub odczuwanej (a2) atrakcyjności, odwrotnie proporcjonalnie do wielkości okazywanej (r1) lub odczuwanej (r2) niechęci oraz odwrotnie proporcjonalnie do dystansu fizycznego dzielącego miejsce X od miejsca Y, w którym są ulokowane odpowiednio P1 i P2 przy założeniu, że zdolność komunikowania się pomiędzy X i Y jest stała.

• PRAWO SOCJOGENETYCZNE (sprymitywizowana forma ewolucjonizmu H. Spencera) - najwyższe formy organizacji grupy wyłaniają się z form prostych - pomiędzy najprostszymi wzorami grup utworzonych przez dzieci, a wzorami najbardziej złożonymi - utworzonymi przez dorosłych, istnieje szereg stadiów pośrednich.

TEORIA POLA K. LEWINA - powstałe na jej gruncie koncepcje (prace psychologiczne) w części dotyczyły mikrosocjologii.

G ł ó w n a t e z a f i l o z o f i i K. L e w i n a

• holizm ontologiczny wobec pojęcia grupy społecznej (realność grupy społecznej)

Istota grupy nie polega na podobieństwie lub braku podobieństwa jej członków, ale na ich wzajemnej zależności. Grupa jak „dynamiczna całość” - zmiana jednego segmentu wywołuje zmiany pozostałych. Stopień wzajemnego powiązania członków grupy decyduje o tym, czy mamy do czynienia z „luźną” masą lub zwartą całością.

TEORIA POLA (z fizyki) - podstawa pozostałych elementów

IDEA I - założenie istnienia pola sił elektromagnetycznych jako uniwersalnego układu odniesienia, w obrębie którego „rozgrywają się” podstawowe procesy fizyczne;

IDEA II - założenie, iż istota zjawisk przyrodniczych sprowadza się do istoty pola elektromagnetycznego;

IDEA III - pole, gdzie działają siły - ma swoją historię - wiązanie co najmniej dwóch oddzielonych od siebie wydarzeń w przestrzeni, ale istniejących w tym samym czasie.

IDEA IV - zachowanie się obiektu o określonych właściwościach w przestrzeni zależy od rozkładu sił w tym polu przy uwzględnieniu właściwości tego obiektu.

W warunkach społecznych teoria pola sprowadza się do tego, że właściwości każdego zdarzenia są zdeterminowane z systemem zdarzeń, które jest ono elementem, a zmiany zachodzące teraz i tutaj są uzależnione od zmian w bezpośredniej przeszłości.

KONCEPCJE CAŁOŚCI JAKO UKŁADU DYNAMICZNEGO

Dynamiczna całość (np. mała grupa) ma cechy żywego organizmu, a także cechy systemowe, czego przejawem jest skłonność do utrzymywania dynamicznej równowagi w relacjach ze środowiskiem. Polega to na tym, że dzięki wewnętrznej organizacji całość trwa i zachowuje swoją tożsamość mimo zmian zachodzących w środowisku otaczającym tę całość.

Wg K. Lewina (ujęcie antyarystotelowskie) zdarzenia i procesy psychiczne są funkcją pola psychologicznego, na które składa się jednostka oraz wzajemnie powiązane i zdeterminowane czynniki środowiska zewnętrznego.

KLIMATY PRZYWÓDZTWA W MAŁYCH GRUPACH

STYLE PRZYWÓDZTWA

AUTORYTARYZM	DEMOKRACJA	LIBERALIZM
1	2	3
1. Tylko przywódca decyduje o prowadzonej przez grupę „polityce” 2. Techniki i poszczególne kroki związane z realizacją zadania są dyktowane przez przywódcę w	1. „Polityka” grupy jest w pełni przedmiotem dyskusji i decyzji grupowych stymulowanych przez dowódcę 2. Podczas pierwszej fazy dyskusji grupa tworzy ogólną perspektywę swych działań. Następnie równie	1. W grupie panuje całkowita wolność w podejmowaniu grupowych lub indywidualnych decyzji; przywódca nie uczestniczy w tym procesie 2. Przywódca dostarcza grupie materiałów i deklaruje gotowość dostarczenia dalszych informacji

1	2	3
danym momencie czasu, tak iż każdy następny krok jest w dużym stopniu nieznany członkom grupy 3. Przywódca zwykle przedstawia zadanie do wykonania i wskazuje osoby, które mają je wykonać 4. Przywódca osobiście chwali lub krytykuje pracę każdego członka grupy, lecz nie uczestniczy w pracach grupy. Jego stosunek do członków grupy jest raczej przyjacielski lub bezosobowy niż otwarcie wrogi	ogólnie zostają określone kroki prowadzące do osiągnięcia celu; gdy jest potrzebna rada przywódcy, przedstawia on dwie lub więcej Członkowie grupy mogą pracować z tymi osobami, które sobie sami wybiorą; podział pracy jest także zależny od grupy 4. Przywódca jest „obiektywny” i zorientowany na fakty, chwaląc lub krytykując, a także stara się być „normalnym” członkiem grupy, lecz bez nadmiernego angażowania się w jej pracę	jeśli będzie to konieczne; nie bierze natomiast żadnego udziału w dyskusji grupowej 3. Przywódca w ogóle nie uczestniczy w działaniach grupy 4. Przywódca bardzo rzadko komentuje działanie członków grupy i robi to tylko wtedy, gdy postępują one niewłaściwie; nie podejmuje żadnych prób uczestnictwa lub ingerowania w przebieg wydarzeń

Lewin, Lippit, White (1939), Patterns of Aggressive Behavior in Experimentally Created „Social Climates”, „Journal of Social Psychology” 10, s. 273.

Koncepcja pola psychologicznego - istnieją dwa rodzaje sił:

• SIŁY WŁASNE (będące składnikiem przestrzeni życiowej jednostki), oraz

• SIŁY ZEWNETRZNE (INDUKOWANE) - (np. grupa i panująca w niej atmosfera), które mogą wpływać na przestrzeń życiową jednostki (kultura, struktura grupy, klimat grupowy, rzeczywisty status jednostki i rzeczywiste plany, które są związane z grupą).

HIPOTEZY GEORGE'A HOMANSA DOTYCZĄCE FUNKCJONOWANIA MAŁEJ GRUPY

(na podstawie książki The Human Group z 1950 r.)

1. System wewnętrzny i zewnętrzny (w oparciu o pojęcia socjologiczne - działanie, interakcja i uczucia ) jako stany trzech podstawowych elementów grupy

System zewnętrzny - specyficzny układ wzajemnych zależności i powiązań między czynnościami, interakcjami i uczuciami, dzięki któremu grupa osiąga w mniejszym lub w większym stopniu zdolność przetrwania (adaptacji) w jej środowisku zewnętrznym.

System wewnętrzny - zachowanie grupowe (wynik wzajemnych uczuć kierowanych do siebie przez członków grupy) wyłaniające się z systemu zewnętrznego i będące reakcją na ów system (proces wytwarzania nowych wzorów organizacji).

Twierdzenia G. Homansa dotyczące funkcjonowania małej grupy:

1. Osoby, które często wchodzą ze sobą w interakcje mają skłonność do wzajemnej sympatii.

2. Im częściej osoby wchodzą ze sobą w interakcje, tym bardziej podobne stają się ich działania i uczucia i vice versa.

3. Działania podgrupy mogą stać się odmienne od działań innych podgrup aż do granic wyznaczonych przez system kontroli szerszej grupy, do której te podgrupy należą.

4. Im wyższa pozycja osoby w grupie, tym bardziej konformistyczne są jej zachowania wobec norm grupy.

5. Im wyższa pozycja jednostki, tym szerszy będzie zakres jej interakcji.

6. Spadek częstotliwości interakcji spowoduje spadek siły uczuć interpersonalnych.

7. Gdy zmniejsza się zakres interakcji jednostki, gdy wchodzi ona rzadziej w interakcje z przywódcami grup oraz gdy zmniejsza się pole sprawowania władzy tej jednostki, wówczas spada także jej pozycja społeczna.

CZ II. STRUKTURY QUASI-GRUPOWE

FORMOWANIE SIĘ I KRYSTALIZACJA UKŁADÓW STATUSÓW

Wyjaśnianie zachowań ludzkich powinno dokonywać się poprzez pryzmat struktur społecznych grup.

1. Pozycje i statusy społeczne jako odrębne elementy strukturalne

Podstawowym tworzywem małej grupy społecznej są normy, wartości i cele grupy jako całości (kultura grupy) i związane z nimi oczekiwania, wymogi, sankcje i żądania, które określają pozycje społeczne (ich hierarchiczność - ze względu na rozmiar posiadanej władzy, wywierania wpływu na grupę, dostępu do informacji, nierównym stosunku do sankcji grupowych, zróżnicowanym rozmiarze konformizmu przypisanego danej pozycji.

Stratyfikacja społeczna (statusy społeczne) - rozkład prestiżu, który zależy od okoliczności w danym okresie, sytuacji wewnątrzgrupowej, indywidualnych cech jednostkowych (ich wpływu) na życie grupowe (np. pozycja przywódcy jest związana z możliwością i zdolnością sprawowania władzy, wywierania wpływu na grupę).

Rola społeczna występuje na przecięciu trzech układów, pełni funkcje pośredniczące i integrujące układ.

POWSTANIE KONFIGURACJI I UKŁADÓW STATUSÓW W MAŁYCH GRUPACH

We współczesnej socjologii w dziedzinie wyjaśniania procesów powstawania układów statusów w małych grupach (od początku lat 70-tych) dominowała TEORIA POZIOMÓW OCZEKIWAŃ (Berger, Wagner, Zelditch) - złożona struktura społeczna służąca do wyjaśniania procesu powstawania struktur społecznych i stratyfikacji oraz wyjaśnianie działania tych struktur w specyficznych warunkach braku precyzyjnie określonych granic poszczególnych grup społecznych oraz nieistnienia lub nieoddziaływania na funkcjonowanie takich struktur jak (np. kultury grupowej, układów świadomości społecznej).

Jednostką procesu organizacyjnego poziom jest sytuacja (nie grupa, organizacja czy społeczeństwo), sam proces organizujący poziom zachodzi wówczas, gdy pojawią się pewne warunki - wtedy powstaje stabilna, głęboka, ukryta struktura.

DWA TYPY CZYNNIKÓW STATUSU

Czynnik statusu - charakterystyka aktora mającego dwa lub więcej poziomów, które są odmiennie oceniane ze względu na cześć, szacunek lub niezbędność (konieczność). Mogą być szczegółowe lub szerokie (zależą od powiązań z określonym poziomem oczekiwań).

Jasno zdefiniowana sytuacja określa szczegółowy poziom oczekiwań. W przypadku kiedy czynniki nie są ograniczone do określonych, zdefiniowanych sytuacji (czynnik statusu zawiera dwa lub więcej odmiennie ocenianych poziomów) mamy do czynienia z szerokim poziomem oczekiwań (np. płeć).

PROCESY UOGÓLNIANIA STATUSU

Problem powstawania zalążków struktur i stratyfikacji grupowych (ponadjednostkowych form życia społecznego).

Założenie teorii poziomów oczekiwań o nierównościach osób rozpoczynających interakcje i tworzących struktury. Nierówności istotne poza grupą są podtrzymywane także w grupie (układ prestiżu-władzy w grupie jest skorelowany z zewnętrznymi różnicami statusu).

Teza: Stratyfikacja statusów generalizuje proces uogólniania statusu (tzn. statusy aktorów zewnętrzne determinują istotne cechy interakcji - np. Murzyn jest leniwy, bo jest czarny; kobieta jest nielogiczna, bo jest kobietą; młody jest nieodpowiedzialny, bo jest młody).

Interakcja wywołana przez szerokie charakterystyki statusu ulega petryfikacji w postaci określonych wzorów tworzących układy przełożony - podwładny.

W sytuacji pełnej nieznanych, nieokreślonych elementów, a równocześnie nieustrukturalizowanej, natychmiast zaczyna się proces tworzenia, krystalizowania się struktury, którego początek na poziomie mikrostruktur społecznych stanowi uogólnianie statusu.

POJAWIENIE SIĘ POZIOMÓW OCZEKIWAŃ

Uogólnianie statusu zapoczątkowuje proces, którego drugim stadium jest powstawanie poziomów oczekiwań.

Proces przenoszenia oczekiwań z szerokich charakterystyk na aktorów będących nośnikami tych charakterystyk dokonuje się w sytuacji wykonywania zbiorowego zadania.

1. Problem stabilności poziomów oczekiwań - są funkcją definicji sytuacji zewnętrznej.

2. Brak bezpośredniego związku przyczynowo-skutkowego między interakcją a procesem organizowania tych poziomów.

3. Poziomy oczekiwań są quasi-strukturą determinującą zachowanie.

WŁADZA I DOMINACJA W UKŁADACH STATUSÓW

Natura statusu. Status jest przyznawany jednostce przez grupę na drodze powszechnego konsensusu w zamian

za różnorodne wartości (np. wiedzę, doświadczenie, umiejętności itp.).

Oczekiwania i poziomy oczekiwań odnoszą się do wyinferowanych możliwości jednostki, nie

zaś do jej rzeczywistych zdolności.

Status i stratyfikacje statusów rodzą się w wyniku kooperacji i zgody społecznej, a nie w wyniku konfliktu władzy.

Aspekt dominacji w procesie tworzenia stratyfikacji statusów.

rola

działająca jednostka

osobowość

Struktura społeczna

grupy

Stratyfikacja społeczna

grupy

status

pozycja

---