Kultura języka polskiego [Jarosław ŁACHNIK] – Przygotowanie do testu z gramatyki szkolnej

1

ZAGADNIENIA Z GRAMATYKI
FONETYKA
1) Głoska a litera – dwuznaki, problem oznaczania miękkości – (wyrazy typu: rzeżucha, pisarz, ciastko,
zima) . Podstawowe cechy głosek. Samogłoski i spółgłoski. Podział samogłosek ze względu na udział
jamy nosowej w artykulacji (samogłoski ustne i nosowe). Dźwięczność samogłosek. Podział spółgłosek:
a)

podział spółgłosek ze względu na ruch środkowej części języka (sp. twarde i miękkie);

b)

podział ze względu na udział jamy nosowej w artykulacji (sp. ustne i ustno-nosowe);

c)

podział ze względu na udział wiązadeł głosowych w artykulacji (sp. dźwięczne i bezdźwięczne);

d)

podział ze względu na sposób artykulacji (sp. zwarto-wybuchowe, zwarto-szczelinowe,

szczelinowe);
e)

podział ze względu na miejsce artykulacji (sp. dwuwargowe, wargowo-zębowe,

przedniojęzykowo-zębowe, środkowojęzykowe, tylnojęzykowe).
2) Upodobnienia wewnątrz- i międzywyrazowe pod względem dźwięczności – wsteczne i postępowe.
SŁOWOTWÓRSTWO
1)

Wyraz podstawowy i wyraz pochodny, umiejętność podziału wyrazu pochodnego na temat

słowotwórczy i formant. Alternacje w temacie słowotwórczym (typu: stolik => stolicz-ek, k:cz). Formant
przyrostkowy i przedrostkowy. Formant fleksyjny (= paradygmatyczny = derywacja wsteczna =
derywacja ujemna) typu: zwisać => zwis-Ø ‘to, że się zwisa’, dźwigać => dźwig- Ø ‘coś, co służy do
dźwigania’.
2)

Wyrazy złożone: złożenia właściwe, zrosty, zestawienia.

FLEKSJA
1) Części mowy odmienne i nieodmienne (przysłówki, przyimki, spójniki, partykuły, wykrzyknik,
niektóre zaimki). Umiejętność określania kategorii fleksyjnych odmiennych części mowy (= rozbiór
gramatyczny zdania):
a)

czasownik: liczba, osoba, rodzaj, czas, tryb, strona, aspekt (dokonany, niedokonany);

b)

rzeczownik: liczba, przypadek, rodzaj;

c)

przymiotnik: liczba, przypadek, rodzaj, stopień;

2) Deklinacja – umiejętność podziału odmienianego wyrazu na temat fleksyjny i końcówkę. Różnica
między końcówką fleksyjną a formantem przyrostkowym. Alternacje tematyczne typu: matk-a, (o) matc-
e, k:c. Deklinacja rzeczownikowa, przymiotnikowa i liczebnikowa.
3) Liczebniki: główne, porządkowe, zbiorowe, ułamkowe.
4) Zaimki: rzeczowne, przymiotne, liczebne, przysłowne. Zaimki pytające, względne, przeczące,
wskazujące, zwrotne, dzierżawcze i osobowe.
5) Koniugacja. Czasownik i jego formy: bezokolicznik, bezosobnik (forma na -no, -to), imiesłów
przymiotnikowy (czynny i bierny) oraz imiesłów przysłówkowy (współczesny i uprzedni) – tworzenie i
odmiana imiesłowów, ograniczenia w tworzeniu imiesłowów. Rzeczownik odczasownikowy na -anie, -
enie, -cie (gerundium).

SKŁADNIA
1) Wypowiedzenie a zdanie. Związki w zdaniu: związek główny i związki poboczne. Związki zgody,
rządu i przynależności.
2) Wykres zdania pojedynczego. Rozbiór logiczny zdania. Części zdania:
a)

podmiot (mianownikowy, w dopełniaczu, szeregowy, towarzyszący, domyślny, zdanie

bezpodmiotowe);
b)

orzeczenie (czasownikowe i imienne – łącznik oraz orzecznik):

Kultura języka polskiego [Jarosław ŁACHNIK] – Przygotowanie do testu z gramatyki szkolnej

2

c)

przydawka (przymiotna, rzeczowna, dopełniaczowa, przyimkowa);

d)

dopełnienie bliższe i dalsze, umiejętność zamiany dopełnienia bliższego w podmiot;

e)

okolicznik (celu, czasu, miejsca, przyczyny, przyzwolenia, warunku, stopnia, sposobu).

3) Składnia zdania złożonego współrzędnie (zd. łączne, rozłączne, wynikowe i przeciwstawne).
4) Zdania złożone podrzędnie (zd. podrzędne: przydawkowe, dopełnieniowe, podmiotowe,
orzecznikowe, okolicznikowe –– czasu, miejsca, celu, przyczyny, sposobu, przyzwolenia, warunku,
zdanie rozwijające).
5) Imiesłowowy równoważnik zdania podrzędnego.
6) Umiejętność rysowania wykresów zdań złożonych i określania typów zdań składowych.

Kultura języka polskiego [Jarosław ŁACHNIK] – Przygotowanie do testu z gramatyki szkolnej

3

ĆWICZENIA GRAMATYCZNE
1) Podziel na głoski wyraz „sianko”. Opisz każdą z głosek występujących w tym wyrazie.



2) Podaj cechy spółgłosek ze względu na poniższe kryteria..

udział wiązadeł
głosowych

udział jamy nosowej Miejsce artykulacji Sposób artykulacji

m

s

b

n

3) Jakie głoski zostały opisane w tabeli. Jeżeli głoski takie nie istnieją, postaw kreskę.
OPIS

GŁOSKA/I

1. spółgłoska ustno-nosowa, dwuwargowa, dźwięczna, twarda

2. spółgłoska twarda, bezdźwięczna, szczelinowa, tylnojęzykowa

3.spółgłoska twarda, bezdźwięczna, przedniojęzykowo-zębowa, zwarto-wybuchowa
4.spółgłoska twarda, bezdźwięczna, przedniojęzykowo-dziąsłowa, szczelinowa

5. samogłoski nosowe

6. spółgłoska miękka, dźwięczna, środkowojęzykowa, zwarto-szczelinowa

7. spółgłoska twarda, bezdźwięczna, zwarto-wybuchowa, tylnojęzykowa

8. spółgłoska miękka, dźwięczna, środkowojęzykowa, szczelinowa

9. spółgłoska twarda, bezdźwięczna, przedniojęzykowo-dziąsłowa, zwarto-
wybuchowa.

10. samogłoska zmiękczająca

11. spółgłoska dźwięczna, twarda, dwuwargowa, zwarto-wybuchowa

12. spółgłoska twarda, dźwięczna, ustno-nosowa, przedniojęzykowo-zębowa

4) W poniższych wyrazach wyraźnie podkreśl sylabę akcentowaną?
z a p o m n i e n i e

o p t y k a

p o w i e d z i e l i b yś m y

s ł o i k

5) Do tabeli wpisz wyraz podstawowy, podstawę słowotwórczą (= temat słowotwórczy), formant,
typ formantu oraz ewentualne alternacje w temacie słowotwórczym poniższych wyrazów
pochodnych.

Wyraz
pochodny

Wyraz
podstawowy

Temat
słowotwórczy
(podstawa
słowotwórcza)

Formant

Typ formantu

Ewentualne
alternacje w
temacie

dopisać

palarnia

naopowiadać

samochodzik

Kultura języka polskiego [Jarosław ŁACHNIK] – Przygotowanie do testu z gramatyki szkolnej

4

6) Od jakich wyrazów podstawowych pochodzą poniższe wyrazy pochodne. Podziel je na temat
słowotwórczy (podstawę słowotwórczą) i formant oraz określ typ formantu.
a) śpiewak

b) uszyć

c) zaśpiewać

d) obozik


7) Podaj po dwa przykłady wyrazów pochodnych:
a) rzeczowników odrzeczownikowych utworzonych za pomocą dwóch różnych przyrostków:
......................................................................................................................................................
b) rzeczowników odprzymiotnikowych utworzonych za pomocą dwóch różnych technik
derywacyjnych:.............................................................................................................................
c) zrostów: ........................................................................................................................
d) czasowników odczasownikowych utworzonych za pomocą dwóch różnych przedrostków:
......................................................................................................................................................
e) rzeczowników odczasownikowych utworzonych za pomocą formantu paradygmatycznego:
......................................................................................................................................................
f) złożeń właściwych: ......................................................................................................

8) Na wybranym przykładzie wyjaśnij na czym polega różnica między końcówką fleksyjną a
formantem przyrostkowym (przyrostkiem).

9) Określ typy podkreślonych zdań składowych.
Zdanie złożone

Typ podkreślonego zdania składowego

Drżał z zimna, mimo że na dworze było ciepło.
Był dla mnie tym, kim jest starszy brat dla
siostry.

Człowiek sam nie wie, dokąd zmierza.

Dziecko dostało słabą ocenę, co bardzo
zdenerwowało matkę.

Oddał mi książkę, którą pożyczyłem mu cztery
dni temu.

Naród żyje, dopóki jego język żyje.

Idąc przez miasto, oglądał się za dziewczynami.
Nie mieliśmy pieniędzy, więc nie poszliśmy do
restauracji.

Pójdę do kina lub wybiorę się na spacer.

Wszystko, co potępiamy u innych, znajdziemy
we własnej duszy.

Kultura języka polskiego [Jarosław ŁACHNIK] – Przygotowanie do testu z gramatyki szkolnej

5

10) Znajdź imiesłowy w poniższych zdaniach, podkreśl je i nazwij.
Zwróciłem uwagę dziewczynie palącej papierosa na korytarzu, a ona na mnie nakrzyczała. =>
........................................................
Zamknąwszy drzwi, przysłuchiwał się rozmowie sąsiadów. => ........................................................
Śpiewał i śmiał się naprzemian i właśnie ta jego wesołość, to jego ciągłe podskakiwanie, tak mnie
wkurzyło.=> ........................................................
Nie uda ci się mnie przekonać, dając mi walizkę pełną pieniędzy.. => ........................................................
Tancerka nadepnęła na zgięty gwóźdź, który leżał na scenie, i przebiła sobie stopę. =>
........................................................

11) Od podanych czasowników utwórz formy odpowiednich imiesłowów i rzeczownika
odczasownikowego. Jeśli jakaś forma nie istnieje, postaw kreskę.
bezokolicznik Imiesłów

przymiotnikowy
czynny

Imiesłów
przymiotnikowy
bierny

Imiesłów
przysłówkowy
współczesny

Imiesłów
przysłówkowy
uprzedni

Rzeczownik
odczasownikowy

zasuwać

oberwać

zapomnieć

12) Jakimi częściami mowy są podkreślone w zdaniu wyrazy. Określ wszystkie kategorie fleksyjne,
które można im przypisać.
Poczucie bezpieczeństwa napełniało niewysłowioną rozkoszą jego duszę
bezpieczeństwa ................................................................................................................
napełniało ................................................................................................................
niewysłowioną ................................................................................................................

13) Odmień przez przypadki w liczbie pojedynczej i mnogiej wyraz ręka. Za każdym razem
oddzielaj temat fleksyjny i końcówkę fleksyjną. Wypisz ewentualne alternacje tematyczne.





14) Podaj po dwa przykłady:
a) liczebników porządkowych: ....................................................................................................
b) zaimków nieokreślonych: ........................................................................................................
c) partykuł: ................................................................................................................
d) spójników wynikowych: ..........................................................................................................
e) zaimków przymiotnych: ..........................................................................................................
f) imiesłowów przymiotnikowych biernych: ...............................................................................
g) imiesłowów przysłówkowych uprzednich: .............................................................................
h) przyimków: .............................................................................................................................
i) liczebników zbiorowych: ........................................................................................................
j) zaimków dzierżawczych: ........................................................................................................

Kultura języka polskiego [Jarosław ŁACHNIK] – Przygotowanie do testu z gramatyki szkolnej

6

k) wykrzykników: ........................................................................................................................
l) spójników rozłącznych: ..........................................................................................................
m) zaimków przysłownych: ..........................................................................................................
n) imiesłowów przymiotnikowych czynnych: ..............................................................................
o) imiesłowów przysłówkowych współczesnych: .......................................................................
p) przyimków: ................................................................................................................



15) Podaj określone formy gramatyczne wyrazów:
WYRAZ

OPIS GRAMATYCZNY

FORMA

ukraść

3. os. l. poj. r. żeń. cz. przeszł, str. biernej

kula

D. l. mn.

odważny

Cel. l. mn. r. męskoosobow., st. najwyższy

drwal

Msc. l. poj.

taki

B. l. poj. r. nijakiego

zgnieść

2 os. l.mn. r. niemęskoos., str. czynnej

osiem

Narz. r. niemęskoosobowego

pisać

1. os. l. mn. cz. przyszłego złożonego, tak, żeby nie było
widać rodzaju

palić

3. os. lp. r. n. tr. przypuszczającego, str. czynnej

tamten

B. l. poj. r. nijakiego

trzy

B. r. męskoosobowy

zamknąć

3. os.l. l. mn. r. męskoos., cz. przyszłego, str. biernej.

wróbel

Narz. l. mn.

ciekawy

Msc. l. poj. r. żeń., st. wyższy

czytać

2. os. l.poj. cz. przyszłego złożonego, tak, żeby nie było
widać rodzaju

bruzda

Dop. l. mn.

16) W poniższym zdaniu podkreśl oraz opisz dopełnienie bliższe i dalsze. Przekształć dopełnienie
bliższe na podmiot. Podkreśl orzeczenie w nowym zdaniu i określ jego typ.
Dzieci z przedszkola z zapałem zaśpiewały zebranym rodzicom nową piosenkę.





17) Podkreśl podmioty w poniższych zdaniach. Nazwij je. Napisz też, jeśli zdanie zawiera podmiot
domyślny lub jest bezpodmiotowe.
Wczoraj po południu padał deszcz. => .....................................
Już po dwóch tygodniach suszy zabrakło wody dla wszystkich mieszkańców miasta. => ..........
Wkrótce Piotr z synem ukończą budowę domu. => .....................................
Oddalamy się od czasów ostatniego zajazdu na Litwie, tej wyidealizowanej przez wieszcza szlacheckiej
przeszłości. => .....................................

Kultura języka polskiego [Jarosław ŁACHNIK] – Przygotowanie do testu z gramatyki szkolnej

7

18) Narysuj wykres zdania złożonego. Nazwij wszystkie zdania składowe.
Kobieta z sąsiedztwa wyjaśniła, że leśniczy wybrał się z żoną na chrzciny do kolegi, ale na pewno wrócą
przed północą, bo teraz po drogach kręcą się różni ludzie i mogłoby stać im się coś złego, gdyby wracali
dopiero nad ranem.




19) Narysuj wykres zdania pojedynczego i nazwij wszystkie części zdania.
Przed świtem doktor Obarecki szedł samotnie po głębokich zaspach śniegu.

Kultura języka polskiego [Jarosław ŁACHNIK] – Przygotowanie do testu z gramatyki szkolnej

8

FLEKSJA

ZADANIE I*
Uzupełnij poniższe zdania, używając poprawnych form wyrazów podanych w nawiasie. Liczebniki
zapisz słowami.
1) Skarb został ukryty za ( 3 wrota)...................................................
2) Babcia była dumna ze swoich (2 wnuczęta)...............................
3) Komisja rozmawiała z (300 kandydaci)..........................................
4) Wróciliśmy do Warszawy przed ( 1,5 tydzień)..............................
5) Nad (2 drzwi )..............................................wiszą kinkiety.
6) Droga była pusta, jeśli nie liczyć suki z (5 szczenięta)............
7) Dziś na dworze będzie do (5 stopnie ) .................................mrozu.
8) Zjedliśmy obiad przed (1,5 godzina).......................................

ZADANIE II
Wpisz poprawne formy zaimków podanych w nawiasach.
1) (ON) .............. nie lubię, (TY) .................. - bardzo.
2) Komu to dali? (JA) ..............!
3) (TY)............. nie można tak traktować!
4) Może (TY) ............. tak, ale (JA)....... to nie odpowiada.
5) (ON).............. też się ona podoba.
6) (JA) .............udało się dojść do celu najszybciej.

ZADANIE III
Wybór formy liczby pojedynczej lub mnogiej nie zawsze uzależniony jest od względów
znaczeniowych, tzn. nie zawsze forma liczby pojedynczej oznacza jeden element (lub odnosi się do
jednego elementu), a forma liczby mnogiej - wiele elementów (lub odnosi się do wielu elementów).
Które z poniższych przykładów mogą służyć do uzasadnienia takiej wypowiedzi (zakreśl literę
poprzedzającą wybrane zdanie).
a) Ten facet ma dwa samochody.
b) Kupiłem marchew i fasolę.
c) Co, kolego, powiecie na ten temat?
d) Bardzo lubię konfiturę z agrestu.
e) Andrzej przeczytał już tę książkę.
f) Kolego, przygotujcie to, z łaski swojej, na jutro!

SKŁADNIA

ZADANIE I
W podanych wypowiedzeniach złożonych:
1) określ typy zdań podrzędnych;
2) narysuj wykresy zdań.

a) Wychowawca wyraził przekonanie, że na zimowisku będziemy się dobrze bawić.
b) Okazuje się, że w najbliższy wtorek będzie klasówka z fizyki.
c) Wieczorem zza drzwi mieszkania Marka dochodziła tak głośna muzyka, że sąsiedzi nie mogli zasnąć.
d) Rodzice Ewy zauważyli, że ostatnio dużo czasu poświęca ona lekturze książek historycznych.

Kultura języka polskiego [Jarosław ŁACHNIK] – Przygotowanie do testu z gramatyki szkolnej

9

e) W lecie rodzice Ani zamieszkali tam, gdzie już od miesiąca przebywała jej babcia.
f) Andrzej pochodził z tego regionu Polski, gdzie o krawacie mówiło się krawatka.
g) Magda przyjechała z Krakowa, gdzie odwiedzała rodzinę.
h) Nie powiedzieliśmy mamie, gdzie ostatnio widzieliśmy naszego starszego brata.

ZADANIE II
Podane zdania pojedyncze przekształć w dwa wypowiedzenie złożone, które spełniają następujące
warunki:

A. Dziś przed południem widziałem Janka. Szedł w kierunku kina. Zdziwiło mnie to. Powinien być
przecież w szkole.
a) pierwsze wypowiedzenie zawiera zdanie podrzędne rozwijające i zdanie podrzędne okolicznikowe
przyczyny;
b) drugie wypowiedzenie zawiera zdanie podrzędne podmiotowe i zdanie podrzędne okolicznikowe
przyzwolenia.

B. Wczoraj spotkałem siostrę Janka. Przywitała się ze mną przyjaźnie. Ucieszyło mnie to. Na ogół mnie
nie zauważa.
a) pierwsze wypowiedzenie zawiera zdanie podrzędne rozwijające i zdanie podrzędne okolicznikowe
przyczyny;
b) drugie wypowiedzenie zawiera zdanie podrzędne podmiotowe, w środku którego znajduje się zdanie
podrzędne innego typu.

SŁOWOTWÓRSTWO

ZADANIE I
Dane są wyrazy należące do jednej rodziny słowotwórczej:.
a)

Uporządkuj je na wykresie odzwierciedlającym kierunek pochodności.

b)

W wyrazach pochodnych wyodrębnij formanty słowotwórcze. np. kaw - ka

c)

W jaki sposób formant zmienia znaczenia derywatu pisarzyna w stosunku do podstawy?

A. pismo, pisarka, napisać, pisarzyna, pisać, pisarski, pisarz
B. nauczyć, nauczycielski, uczyć, uczenie, nauczycielka, nauczyciel, nauczycielstwo

ZADANIE II
Wyraz pager (oznaczający kieszonkowy aparat, który za pomocą sygnałów dźwiękowych przyzywa
użytkownika do odczytania informacji wyświetlających się na jego ekranie) można by zastąpić jednym
z rodzimych derywatów słowotwórczych, np. - puśćmy tu wodze językowej wyobraźni - wzywak,
znajder, wywoływacz, pikawka.
Natomiast wyraz jogging (oznaczający bieganie uprawiane dla przyjemności, zachowania zdrowia i
zgrabnej sylwetki) można by zastąpić jednym derywatów rozrusznik, przegonka, bieganko, pomykanie
Dokonaj analizy słowotwórczej tych rzeczowników przez wskazanie:
a. wyrazów, od których zostały utworzone;
b. formatów słowotwórczych.

Kultura języka polskiego [Jarosław ŁACHNIK] – Przygotowanie do testu z gramatyki szkolnej

10

Formacja

Wyraz podstawowy

Formant

wzywak

znajder

wywoływacz

pikawka

ZADANIE III
Przeanalizuj pod względem słowotwórczym przymiotniki wzorowy i wzorcowy oraz uległy i
podległy, to znaczy podaj parafrazy słowotwórcze oraz wskaż:
a) wyrazy podstawowe, od których zostały utworzone;
b) tematy słowotwórcze (w terminologii szkolnej: podstawy słowotwórcze");
c) formanty słowotwórcze.
ZADANIE IV
Odpowiednie wyrazy połącz strzałkami w taki sposób, żeby wskazać, który z nich jest podstawą
słowotwórczą, a który - wyrazem pochodnym. W każdym wyrazie pochodnym wyodrębnij temat
słowotwórczy i formant.
a) zmarszczyć, zmarszczka, marszczyć, marnować;
b) kawalerski, kawaler, kawalerka, kawał;
c) chuligański, chuliganeria, chuligan, hulaka;
d) prać, przepierka, przeprać, przeprawa;

ZADANIE V
Jakie nazwy własne - do kogo lub czego się odnoszące - stoją u podstaw następujących formacji
słowotwórczych? Objaśnij znaczenia tych formacji, uwzględniając ich związek z wyrazem
podstawowym.
hermetyczny -...............................................................................................
prometeizm - ...............................................................................................
letarg- ...........................................................................................................
satyryczny- ...................................................................................................

ZADANIE VI
Jakie rzeczowniki utworzono od następujących nazwisk postaci historycznych?
Vincenz Priessnitz (1799-1851) - twórca nowoczesnego wodolecznictwa, wynalazca urządzenia do
kąpieli natryskowej.
John Dalton (1766-1844) - chemik i fizyk brytyjski, który spostrzegł u siebie i swojego brata wadę
wzroku polegającą na nieodróżnianiu kolorów i opisał tę przypad łość w relacji dla Manchesterskiego
Towarzystwa Literackiego i Filozoficznego.

Formacja

Wyraz podstawowy

Formant

rozrusznik

przegonka

bieganko

pomykanie

Kultura języka polskiego [Jarosław ŁACHNIK] – Przygotowanie do testu z gramatyki szkolnej

11

Sylvester Graham (1794-1851) - amerykański prekursor zdrowego trybu życia, propagator diety
złożonej z chleba pieczonego w domu, surowego ziarna, owoców i jarzyn.
Antoine Joseph Sax (1814-1894) - wynalazca muzycznego instrumentu metalowego w formie rury
wygiętej na kształt fajki.

ZADANIE VII
Uzupełnij tabelę zgodnie z podanym wzorem. W ten sposób przeanalizujesz pod względem
słowotwórczym wskazane przymiotniki.

wyraz
podzielny
słowotwórczo

parafraza
słowotwórcza

wyraz
podstawowy

temat
słowotwórczy
=podstawa
słowotwórcza

formant
słowotwórczy

przykłady (2)
wyrazów należących
do tej samej
kategorii
słowotwórczej

wymienialny
(wkład)

taki, który
można
wymie-niać

wymieniać

wymień-

-alny

zmywalny
(lakier)
policzalny
(zbiór)

cierpkawy
(smak)

jajowaty
(kształt)

mnisi
(kaptur)

wyraz
podzielny
słowotwórczo

parafraza
słowotwórcza

wyraz
podstawowy

temat
słowotwórczy
=podstawa
słowotwórcza

formant
słowotwórczy

przykłady (2)
wyrazów należących
do tej samej kategorii
słowotwórczej

wymienialny
(wkład)

-

odbiorczy
(system)

piaszczysty
(trakt)

wroni
(ogon)