Małgorzata Kłósek Myszków 18.08.2004
Ul. Leśna 72
42-300 Myszków

TEMAT:

„Dziecko niepełnosprawne

w rodzinie-

jego wychowanie i edukacja.”

1

Plan pracy

1. Terminologia zaburzenia rozwoju psychoruchowego.
2. Formy zaburzeń rozwoju ruchowego

a. Opóźnienie rozwoju ruchowego
b. Proces lateralizacji.

3. Ograniczenie umysłowe dzieci.
4. Postawy rodziców.
5. Rola nauczyciela.
6. Nauczanie i wychowanie dziecka niepełnosprawnego

a. Szkoła „zwyczajna”
b. Nauczanie w domu.

2

Termin „zaburzenia rozwoju psychoruchowego”, wprowadzony
przez Spionek, ujmuje zagadnienie objawów zarówno od strony
struktury, jak i funkcji. Wyjaśnienie autorki jest następujące:
„Mianem zaburzeń rozwoju można objąć wszelkie niekorzystne
odchylenia zarówno w budowie organizmu, jak i w sposobie
jego funkcjonowania, niezależnie od stopnia, zakresu oraz
przyczyn, które je wywołały. Zarówno wrodzone defekty
organów zmysłowych i układu nerwowego, jak i przebyte
schorzenia uszkadzające wtórnie strukturę i funkcje układu
nerwowego oraz innych układów organizmu – mogą
spowodować trwałe bądź przemijające zakłócenia rozwoju
dziecka. Uszkodzenia trwałe, a zarazem rozległe lub głębokie
pod względem stopnia nasilenia bywają określane mianem
kalectwa, defektów oraz upośledzeń. Rodzaj zaburzeń, których
stopień i zakres nie uniemożliwia dziecku podjęcia nauki
szkolnej, ale utrudnia mu jej opanowanie, określa Spionek jako
mikrozaburzenia lub mikrodefekty. 1).
„Zaburzeń rozwoju ruchowego dziecka jest bardzo wiele. Duża
część z nich wiąże się z organicznymi uszkodzeniami
ośrodkowego bądź obwodowego układu nerwowego. Do form
zaburzeń rozwoju ruchowego, pozostających w ścisłym związku
z rozwojem psychicznym należy opóźnienie rozwoju
ruchowego, oraz niektóre zaburzenia procesu lateralizacji”. 2)


1). Spionek H. „Zaburzenia rozwoju uczniów a niepowodzenia
szkolne”. PWN, Warszawa 1973, s. 30.
2). Pod red. M. Żebrowskiej „Psychologia rozwojowa...” PWN,
Warszawa 1986.

3

Opóźnienie rozwoju ruchowego może mieć dwojaki przebieg:
może wyrównywać się w ciągu kilku, kilkunastu lat życia
dziecka, może jednak przetrwać do wieku dojrzałego,
pozostawiając ślady na całe życie. Decyduje o tym stopień
opóźnienia rozwoju ruchowego, jak i rodzaj wychowawczego
oddziaływania na dziecko.
Jednym z aspektów rozwoju ruchowego dziecka jest postępujący
proces lateralizacji, czyli stronnej przewagi jego ruchowych
czynności. Dzieci o lateralizacji opóźnionej i osłabionej
wykazują częściej od innych zaburzania w zakresie orientacji
przestrzennej. Długo nie mogą się nauczyć, która strona jest
prawa, a która lewa, mają trudności w odwzorowywaniu
kształtów geometrycznych, itp. Mają trudności w nauce czytania
i pisania dlatego też zarówno rodzice, jak i nauczyciele powinni
odnosić się do ucznia leworęcznego; szczególnie
pierwszoklasisty z dużą wyrozumiałością i życzliwością.
Dziecku należy stworzyć w domu i w klasie pozytywną
atmosferę, przeciwdziałać wszelkim drwinom, przezwiskom.
Dzieci ograniczone umysłowo na ogół myślą w tempie
zwolnionym; specjalną trudność sprawia im porównywanie; nie
umieją wskazywać cech istotnych – mieszają je z
przypadkowymi. Szczególnie trudne jest dla nich przyswojenie
pojęć abstrakcyjnych. Trudnym zadaniem jest wykrywanie
związków przyczynowo – skutkowych.
Zbliżając się do wieku szkolnego dzieci ograniczone umysłowo
nie ujawniają na ogół zainteresowania nauką. Często jednak
trafiają do szkół normalnych. W klasie nie interesują się
wówczas przebiegiem lekcji, nie nadążają w czynnościach
zlecanych przez nauczyciela, lub nie wykonują ich wcale,
zniechęcają się szybko do nauki, w której nie czynią prawie
żadnych postępów. Nie są zdolne do pobierania nauki w
szkołach normalnych.

4

Akceptacja dziecka przez rodziców, jego cech psychicznych,
fizycznych i możliwości, okazywanie dziecku tego, że jest
lubiane, stają się warunkiem podejmowania przez dziecko
wysiłków w przezwyciężaniu trudności, jakie niesie za sobą
schorzenie. Dziecko lubiane w domu łatwiej nawiązuje kontakty
emocjonalne z rówieśnikami, szybciej uczy się współżycia
społecznego.
„Podstawowym czynnikiem, mającym korzystny wpływ na
przebieg procesu leczenia, są postawy rodziców rozumiane jako
stosunek do jakiejś sprawy i gotowość do zachowania się w
stosunku do tej sprawy w pewien z góry ustalony sposób. W
postawie można wyróżnić trzy komponenty: poznawczy,
emocjonalny i zachowanie. Wiedza i przekonania dotyczące
sprawy Wywołują dodatnie lub ujemne nastawienia uczuciowe,
co w rezultacie wyznacza kierunek i siłę działania”. 2).
Stwierdzona u dziecka nieprawidłowość rozwoju prowadzi
często u rodziców do dezorganizacji ich dotychczasowych
postaw wobec dziecka. Powstaje pewien nowy model
zachowania, który kształtuje się w zależności od ich poglądu na
sprawę choroby i przykrych przeżyć z nią związanych. Rodzice,
którzy pozostają pod wpływem lęku i niepokoju o przyszłość
dziecka, nie są zdolni do wytworzenia odpowiednich warunków
pobudzających rozwój i zaspokajających potrzeby psychiczne
dziecka. Pozbycie się niepotrzebnego i nieuzasadnionego
poczucia winy u ojca lub matki pozwoli wytworzyć w nich
energię do przeciwdziałania skutkom choroby u dziecka.


2). J. Ślenzak, Uczeń z odchyleniami w stanie zdrowia i
rozwoju, WSiP, Warszawa 1984, s. 173.

5

Opieka rodzicielska staje się niewystarczająca od chwili, kiedy
dziecko zaczyna pełnić rolę ucznia. W sytuacjach szkolnych
główną osobą jest nauczyciel, a jego oceny stają się dla dziecka
najważniejsze. Dlatego też od postawy nauczyciela w stosunku
do dziecka zależy jego stosunek do rówieśników, dorosłych oraz
postępy. Nauczyciel powinien być przygotowany do trudnej roli
pełnienia opieki nad dziećmi niepełnosprawnymi. Znajomość
przyczyn, objawów, leczenia warunkuje pełnienie opieki w
sposób zadowalający. Tymczasem często nauczyciel nie
uzyskuje wyczerpujących informacji o poszczególnych
dzieciach. Może nie posiadać rzetelnych informacji o
konkretnym schorzeniu i może reprezentować poglądy oparte na
obiegowej opinii, która nie pozostaje w żadnym związku z
osiągnięciami medycyny.
Przychodzi czas, kiedy dziecko niepełnosprawne osiąga wiek
szkolny. Programy dla tych dzieci są odpowiednio opracowane,
a nauczyciele specjalnie przygotowani do pracy. Każde dziecko
umieszcza się w klasie lub szkole dla niego najodpowiedniejszej.
Program nauki i ćwiczeń fizycznych jest specjalnie
dostosowany. Wyposażenie szkoły i pomieszczenia są
zmodyfikowane zależnie od specjalnych potrzeb dzieci, a więc
zależnie od tego, czy są to dzieci upośledzone w zakresie
narządu ruchu, czy niewidome, niedowidzące, głuche, źle
słyszące, opóźnione w rozwoju umysłowym, czy też
emocjonalnie lub społecznie nieprzystosowane.
„Rozwiązanie problemu nauczania dziecka niepełnosprawnego
obejmuje trzy stadia. Pierwsze polega zorientowaniu się rodzica
w zdolnościach dziecka do nauki, w umiejętności pokonywania
przeszkód i zrozumieniu potrzeb fizycznych umysłowych i
emocjonalnych. Drugie stadium to wyszukanie odpowiedniej
szkoły. Trzecie stadium polega na ułożeniu długoterminowego
praktycznego planu, opartego na realnych przesłankach
pierwszych dwóch punktów. 6

To, co jest wychowawczo najlepsze dla normalnego dziecka,
może być, ale może i nie być najlepsze dla dziecka
upośledzonego. Jeżeli plany mają mieć wartość, muszą opierać
się na rzeczywistych zdolnościach dziecka. Można popełnić błąd
albo przez ich niedocenianie, albo przecenianie”. 1).
Dziewczynka z wadą wymowy może ukończyć studia z
zamiarem zostania aktorką, lecz, czy znajdzie zatrudnienie?
Chłopiec niewidomy był odtrącany przez rodziców, nie potrafił
nic robić. Psycholog badający chłopca stwierdził opóźnienie
umysłowe. Po umieszczeniu dziecka w internacie okazało się, że
potrafi „zadbać” o siebie.
Często rodzice sprzeciwiają się, by ich dziecko uczęszczało do
szkoły specjalnej, gdyż nie mogą pogodzić się z myślą, że ich
dziecko jest upośledzone. Inni boją się, że specjalna klasa lub
szkoła ograniczy możliwości kształcenia dziecka. Zapominają o
najważniejszym aspekcie – wychowaniu. Nauczanie różni się
bardzo od konwencjonalnego nauczania, gdyż przykłada wielką
wagę do indywidualnych potrzeb dziecka. Uwzględnia jego
braki i przyjmuje je takim, jakim ono jest. Bierze na siebie
odpowiedzialność za takie pokierowanie dzieckiem, by w miarę
możliwości potrafiło dawać sobie samo radę. Fizjoterapia, czy
terapia zajęciowa na przykład mogą podnieść sprawność i
koordynację mięśniową do takich granic, w ramach których
dziecko będzie mogło pisać. Terapia mowy i słuchu umożliwia
dziecku kontaktowanie się z kolegami i nauczycielami.


1). Dr med. B. Spock, dr fil. M. O. Lerrigo, Wychowanie
upośledzonego dziecka w warunkach domowych, PZWL,
Warszawa 1969, s. 135.

7

W naszym społeczeństwie opóźniony rozwój umysłowy jest
często najtrudniejszym dla rodziców do zaakceptowania
rodzajem upośledzenia. Dzieci z tym upośledzeniem wymagają
specjalnej szkoły. Rodzice rozumieją, że ich dziecko jest
„powolne”. Jednak, gdy dziecko nie posuwa się zbyt daleko w
zdobywaniu wiedzy szkolnej są rozgoryczeni, nie mogą tego do
końca zrozumieć. Inni rodzice łudzą się, że upośledzenie ich
dziecka jest chwilowe i nie mogą pogodzić się z tym, że może
okazać się trwałe. Niektórzy są załamani albo wydają pieniądze
wędrując do lekarzy, psychologów usiłując znaleźć specjalistę,
który spowodowałby cudowne uzdrowienie, lub uważają, że
dziecko z tego wyrośnie. Część rodziców uważa, że gdyby tylko
mogli swemu dziecku zapewnić odpowiednio długi czas na
naukę w szkole podstawowej, nie potrzebowałoby specjalnego
kształcenia. Dziecku opóźnionemu umysłowo będzie o wiele
łatwiej osiągnąć postępy, Jeżeli umieści się je od początku w
specjalnym środowisku. Nie powinno się narażać dziecka na
zawody i niemożność sprostania obowiązkom. Dziecko wraz z
przedmiotami uczy się, jak samemu dawać sobie radę, jak stać
się pożytecznym we własnym domu i otoczeniu oraz uczy się
spędzać miło i wesoło wolny czas. Zdobyta wiedza w jego życiu
spowoduje duże zmiany. Może nigdy nie przekroczy w czytaniu
poziomu np. trzeciej klasy, ale może nauczyć się pisać. Jeżeli
nauczy się używać swojej zdolności czytania, pisania,
zachowywania się w praktycznych sytuacjach, jeżeli nauczy się
dostosowywać do warunków społecznych, będzie przygotowane
lepiej do szczęśliwego i pożytecznego życia, niż gdyby większy
nacisk kładziono na przedmioty.

8

Dzieci opóźnione w rozwoju mają bardzo mały zasób
wiadomości. Wychowanie ogranicza się na ogół do rozwinięcia
jego umiejętności w radzeniu sobie w życiu, Używaniu mowy i
współżycia z ludźmi. Nacisk kładzie się na wyrobienie dobrego
przyzwyczajenia do pracy i umiejętności cieszenia się z
wypoczynku fizycznego.
Dziecko opóźnione umysłowo będzie dobrze czuło się w szkole,
w której znajdzie wspólny język z rówieśnikami o podobnym
poziomie rozwoju w szkole, która zapewni ciepłą, serdeczną
atmosferę. Ma możliwość wykonywać różne rzeczy i może
liczyć na powodzenie. Dziecko upośledzone fizycznie będzie
również czuło się lepiej w dobrej szkole specjalnej, dziennej czy
z internatem. Dziecko upośledzone będzie odczuwało większą
satysfakcję, większą przyjemność w specjalnej szkole czy klasie,
w której gry i zabawy są dostosowane do jego możliwości, gdzie
jest miejsce do swobodnego poruszania się o kulach, na
protezach czy w wózku i gdzie specjalny program z zakresu
fizjoterapii zajęciowej pomaga mu rozwinąć sprawność
fizyczną. Kształcenie dziecka niepełnosprawnego wymaga
szczególnej ostrożności, gdyż należy dostarczyć mu
wszystkiego, co może okazać się najbardziej pożyteczne. Rodzaj
specjalisty zależeć będzie od typu upośledzenia dziecka.
Potrzebne jest także badanie psychologiczne, na podstawie
którego ustala się stopień rozwoju umysłowego i rozwoju
inteligencji. Jeżeli na przykład dziecko ma osłabiony słuch,
badanie audiologiczne ujawni naturę schorzenia, jak i stopień
upośledzenia. Powinna być zbadana mowa dziecka. Badanie
psychologiczne wykazałoby nie tylko zdolności umysłowe, ale
także zaburzenia emocjonalne czy problemy związane z
uczeniem się. Ocena lekarska ma wpływ na program
wychowania i wykształcenia.

9

Uczęszczanie dziecka niepełnosprawnego do zwyczajnej klasy w
swojej miejscowości i przebywanie z dziećmi w tym samym
wieku ma wielkie zalety. U wielu dzieci upośledzonych daje to
doskonałe efekty, jeżeli program jest dostosowany do
indywidualnych możliwości dziecka. Dziecko używające wózka
może wymagać pomocy w łazience czy przy chodzeniu po
schodach, nie potrzebuje jednak specjalnych metod nauczania.
Uczęszczanie do normalnej klasy jest nieodpowiednie na
przykład dla dziecka z zespołem Downa, które ma głębokie
upośledzenie umysłowe. Dziecko takie nie wyniesie korzyści z
uczęszczania do zwyczajnej klasy. Duże efekty natomiast
przyniesie nauczanie indywidualne i odpowiednio opracowany
program – do możliwości dziecka. Wiele systemów szkolnych
przewiduje naukę w domu dla dzieci niepełnosprawnych. Gdy
dziecku potrzebny jest jedynie krótki okres nauczania w domu,
główny wysiłek nauczyciela powinien skierować się na
przygotowanie dziecka do powrotu do szkoły. Jeżeli nauka ma
być prowadzona przez dłuższy czas, nauczyciel musi uczyć je
nie tylko przedmiotów, ale zapewnić doświadczenia: spotkania
towarzyskie z dziećmi, rozwijać talenty, hobby, zainteresowania.
Ważną rolę spełniają różnorodne zabawy ruchowe, ćwiczenia.
Należą do nich między innymi ćwiczenia stosowane w metodzie
Weroniki Sherborne: ćwiczenia prowadzące do poznania
własnego ciała, pomagające zdobyć pewność siebie i poczucie
bezpieczeństwa w otoczeniu, ułatwiające nawiązanie kontaktu i
współpracy z partnerem i grupą, ćwiczenia twórcze. Duże
wyniki dają także ćwiczenia, programy Knilla – masaż ciała,
programy rozwijające części ciała. Dziecko niepełnosprawne
trzeba zachęcać do robienia wysiłków i systematycznie, lecz
„małymi kroczkami” podnosić wymagania. Podczas zabaw dać
mu odczuć, że jest się dumnym z jego osiągnięć. Jeżeli dziecko
np. nie słyszy, najlepiej jest śmiać się i rozmawiać z nim
naturalnie. Innym należy natomiast czynności stale powtarzać.10

Bibliografia

1. Pod red. M. Żebrowskiej, Psychologia rozwojowa dzieci i

młodzieży, PWN, Warszawa 1986.

2. M. Przetacznikowa, Z. Włodarski, Psychologia

wychowawcza, PWN, Warszawa 1986.

3. E. B. Hurlock, Rozwój dziecka, PWN, Warszawa 1985.
4. Dr med. B. Spock, dr fil. M. O. Lerrigo, Wychowanie

upośledzonego dziecka w warunkach domowych, PZWL,
Warszawa 1969.

5. J. Ślenzak, Uczeń z odchyleniami w stanie zdrowia i

rozwoju, WSiP, Warszawa 1984.

6. R. Michałowicz, J. Ślenzak, Choroby układy nerwowego

dzieci i młodzieży, PWN, Warszawa 1983.

7. H. Spionek, Zaburzenia rozwoju uczniów a niepowodzenia

szkolne, PWN, Warszawa 1973.

11