(R4) SPECYFIKA EGZYSTENCJALNEGO UJĘCIA CZŁOWIEKA W PSYCHOLOGII

4.1. Koncepcja człowieka w ujęciu R. Maya

4.1.1. Istota człowieka
Cechą szczególną kondycji człowieka we współczesnym świecie jest utrata poczucia znaczenia.

 pustka bycia - stan samotności będącej skutkiem utraty indywidualności, rozmycia w tłumie

o zanik komunikacji - niemożność poznania i rozumienia siebie samego, spłycenie kontaktów

międzyludzkich, również w najszerszym znaczeniu kontaktu z tradycją.

May uznaje, że różnica między człowiekiem a innymi bytami jest natury jakościowej, nie ilościowej.
 dylemat ludzki jest dylematem, który wyłania się z ludzkiej zdolności jednoczesnego

doświadczania siebie jako podmiotu, jak też jako przedmiotu; doświadczania zarówno swojej
wolności, jak i bycia przedmiotem oddziaływań zewnętrznych.

Świat ludzki jest skomplikowaną strukturą znaczących związków, w których osoba istnieje i w których
tworzeniu uczestniczy. Odwołując się do Heideggera p. egzystencjalna wyróżnia trzy aspekty świata:

1) umwelt - świat zewnętrzny, biologiczny, rządzony prawami determinizmu
2) mitwelt - świat relacji międzyludzkich, gdzie główną zasadą organizującą są relacje
3) eigenwelt - wewnętrzny świat osoby, jej samoświadomości, relacji do siebie samej (<-właściwy

tylko człowiekowi)

Aspekty są ze sobą wzajemnie powiązane i nie można ich osobno interpretować.

4.1.2 Wyznaczniki bytu ludzkiego
Człowiek jest ujęty bardziej jako egzystencja niż jako esencja. Świadomość siebie i świadomość
posiadania swego świata, swego "tu-oto", pozwala człowiekowi na rozwój, na twórcze kształtowanie
swojej egzystencji. Bycie samoświadomym to stawanie się odpowiedzialnym za własną egzystencję.
 zmysł ontologiczny - niesprowadzalny do superego, pozwalający na obiektywne wartościowanie;

świadomość bycia podmiotem i przedmiotem, jednostką działającą w świecie przedmiotów.

o człowiek współczesny - brak poczucia znaczenia  niepokój neurotyczny prowadzący do apatii i

depersonalizacji

o jeśli w obronie przed niepokojem wartości zostaną krystalizowane w dogmat, stanie się on

źródłem neurotycznego niepokoju. Im pewniejsze i plastyczniejsze są nasze wartości, tym
zdolniejsi będziemy do konstruktywnego przeciwstawienia się niepokojowi.

Zasadniczą zasługą koncepcji Maya jest zdefiniowanie człowieka jako bycia, jako pewnej
potencjalności.

Wartości nie są tworzone przez człowieka, lecz raczej "odczytywane, pojmowane"; pojmowanie
podlega rozwojowi - od wartości równowagi biologicznej, wartości społecznych aż po religijne i
etyczne. Wartości wyższe nie są prostym przedłużeniem wartości niższych i nie wolno ich sprowadzać
do potrzeb biologicznych, emocjonalnych itp.

 Niepokój jest swego rodzaju ostrzeżeniem przed zmarnowaniem stojącej przed człowiekiem

szansy rozwoju.

o gdy jednostka neguje szansę rozwoju, jej kondycje określamy mianem winy (wina wobec natury,

przeciw samemu sobie i wobec innych)

Wolność, świadomość, możliwość podjęcia decyzji o byciu i niebyciu - taki opis człowieka zakłada, że
człowiek ma zdolność do wykraczania poza konkretną, zastaną sytuację, zdolność antycypowania,
tworzenia abstrakcji. Wszystko to zasadza się na możliwości transcendowania, która jest według
Maya jednym z zasadniczych rysów osoby ludzkiej. Możliwość transcendowania dotyczy niemal
wszystkich aspektów ludzkiego życia, wszystkich wymiarów świata. Właściwa człowiekowi zdolność
tworzenia symboli, w tym również języka, jest fundamentem zdolności transcendowania.

4.1.3. Poznanie człowieka - postulaty dla psychologii
 powinniśmy zajmować sie człowiekiem jako całością - holistycznie
 May krytykuje posługiwanie się językiem naukowym (i metodolatrię), który może posługiwać się

ideami w zastępstwie doświadczenia i realnego życia

 powinniśmy powrócić do tradycji poznania przez miłość (poznanie zakłada pewien rodzaj

zjednoczenia, współuczestnictwa - miłości)

4.2 Męstwo bycia - P. Tillicha koncepcja bytu ludzkiego

(koncepcja z pogranicza filozofii, teologii i psychologii; jej podstawowym problemem jest istota ludzka)

4.2.1. Podstawowe kategorie opisu osoby ludzkiej
Człowiek to bycie - jednak nie w rozumieniu dynamiki rozwoju - jest to dynamika walki o pozycje, na
których się stoi, dynamika walki bytu z niebytem; ma wymiar tajemnicy, odkrycia i zwycięstwa nad
niebytem. Zdolność do zadawania pytań jest jednym z zasadniczych rysów istoty ludzkiej
o "bycie" i "nie-bycie" to dwa bieguny, między którymi oscyluje byt ludzki w ogóle każdy byt
według Tillicha, jednym z podstawowych doświadczeń człowieka jest doświadczenie zła w sobie.

4.2.2. Lęk
 lęk rodzi się z poczucia zagrożenia niebytem w różnych jego postaciach. Bezprzedmiotowy lęk jest

straszliwy dlatego właśnie, że jest manifestacją czystego niebytu.
o miłość traktowana jako zaangażowanie jest związana z bytem, jego afirmacją, akceptacją -

dlatego też miłość umożliwia pokonanie strachu. Miłość jest zasadą bytu. Źródłem i pełnią
miłości jest Bóg.

o Przyczyną i źródłem lęku jest zagrożenie niebytem. Typ lęku zależy od typu zagrażającego

niebytu, a z kolei niebyt zależy od typu negowanego przezeń bytu.

(Niebyt nie ma żadnej jakości i

zróżnicowanych cech; nabywa ich w stosunku do bytu)

Tillich wyróżnia trzy podstawowe typy lęku odpowiednio do trzech typów samoafirmacji:

niebyt (zagraża w:)

sposób względny

sposób bezwzględny

przejawia się jako:

ontycznej samoafirmacji

człowieka

jako los

jako śmierć

lęk przed losem i

śmiercią

duchowej samoafirmacji

człowieka

jako pustka

jako bezsens

lęk przed pustką i

utrata sensu

moralnej samoafirmacji

człowieka

jako wina

jako potępienie

lęk przed winą i

potępieniem

o z neurotycznym lękiem łączy się słaba, ograniczona samoafirmacja i osłabiony kontakt z

rzeczywistością. Neurotyk cierpi bowiem nie tylko lęk, ale i izolację od wspólnego świata ludzi.

o w stanie rozpaczy człowiek w sposób niemal absolutny doświadcza bezsensu, pustki, winy

4.2.3. Męstwo bycia
 męstwo bycia stanowi odpowiedź człowieka na sytuację zagrożenia, lęku, rozpaczy.
 męstwo bycia to akt etyczny, w którym człowiek afirmuje własny byt wbrew tym elementom

swego istnienia, które sprzeciwiają się podstawowej afirmacji człowieka

 samoafirmacja w wymiarze ontycznym jest zmaganiem sie z losem i śmiercią, w wymiarze

duchowym - walka z pustką i bezsensem, w wymiarze moralnym - z winą i potępieniem.

Męstwo bycia zwycięża lęk choć go nie usuwa, nie zapewnia komfortu psychicznego, przeciwnie, jest
ciągłym napięciem, walką; pozwala zintegrować lęk, przyjąć go jako nieoddzielny od ludzkiego życia.

4.2.4. Formy męstwa bycia
Tillich opisuje dwa sposoby ludzkiego bycia:

1) nakierowany bardziej na "ja"  męstwo bycia jako część całości

o zaangażowanie w świat przez uczestnictwo (forma twórczego bycia w relacji ze światem;

wartość "bycia z innymi")

2) nakierowany bardziej na świat zewnętrzny  męstwo bycia sobą

o rozwój, afirmacja własnej indywidualności (afirmacja niepowtarzalności i wolności jednostki)

4.3. Człowiek w ujęciu logoterapii Viktora Frankla

"Analiza egzystencjalna czy logoterapia nie zajmuje się tym co człowiek może, co mu wolno, co czynić

musi, ale tylko tym co w sensie etycznym czynić powinien"

4.3.1. W kierunku nowego rozumienia człowieka
Założenia logoterapii są niezwykle silnie splecione z określoną wizją człowieka. Frankl zwraca uwagę
na możliwości i powinności człowieka. Tu podstawowymi kategoriami są: sens, wartości, wolność,
odpowiedzialność.
o inne podejścia pomijają duchowość człowieka

4.3.2. Struktura bytu ludzkiego
Całość i jedność tworzy ujmowanie człowieka w wymiarze cielesnym, psychicznym, i co tylko jemu
właściwe - duchowym. Byt ludzki ma strukturę warstwową i hierarchiczną.
 Instrumentalny i ekspresywny stosunek osoby duchowej do organizmu - człowiek "ma" ciało, ale

"jest" duchem; duchowa osoba czyni z własnego organizmy psychofizycznego swoje "narzędzie", a
to stanowi nie tylko pole do działania, ale także dziedzinę wyrazu.

 Istotą duchowej postawy jest to, że ma ona zdolność dystansowania człowieka do procesów

przebiegających w organizmie psychofizycznym.

o Człowiek może przeciwstawić się swojemu organizmowi psychofizycznemu (np. w chorobie). Stąd

wiara w możliwość znalezienia sensu w każdej, nawet najbardziej niekorzystnej sytuacji: gdy nie
można zmienić okoliczności, zawsze jeszcze można zmienić swoją wobec nich postawę.

Duchowość w rozumieniu Frankla nie jest identyczna ze świadomością. Frankl przyjmuje - obok
istnienia nieświadomości popędowej - także istnienie nieświadomości duchowej (osoba głęboka). Nie
poddaje się ona refleksji, nie można poddać jej analizie, przejawia się jedynie w działaniu.

*

(nieświadomość duchowa to także nieświadomość religijna)

4.3.3. Atrybuty bytu ludzkiego
W referacie dotyczącym filozoficznych podstaw logoterapii Frankl wyróżnił trzy założenia, na których
opierał swoje rozumienia człowieka: wolność woli, wolę sensu i znaczenie życia.
o poza dziedzicznością i środowiskiem człowiek uwarunkowany jest od swojej decyzji, która wynosi

go ponad zwykle uzależnienie (od czynników).

o człowieczeństwo polega na tym, że człowiek może się od swoich popędów dystansować i nie musi

się z nimi identyfikować

o charakter jest czymś, co w człowieku nie jest wolne; odpowiada on skłonnościom dziedzicznym i z

nich się wywodzi (nie jest istotne jakie skłonności ma człowiek ale co z nimi uczyni)

 Postawa fatalistyczna, utrzymująca iż coś jest raz na zawsze określone i nie może być inne, jest

właściwa osobom neurotycznym.

"Wypełnianie sensu" nie jest tożsame z samorealizacją; ponadto, woli sensu nie należy utożsamiać z
jeszcze jednym ugruntowanym biologicznie popędem; przeciwnie, jest ona w pewnym sensie
wykroczeniem poza popędowość człowieka. Wola sensu jest wg Frankla motywacją pierwotną.
o ludzka egzystencja jest autentyczna, tylko jeśli jest przeżywana w terminach samotranscendencji

Wypełnienie sensu zawsze implikuje podjęcie decyzji (człowieka, czy zechce dane wartości realizować).
Wartości, pomimo natury obiektywnej i absolutnej, są także "sytuacyjne", to znaczy mają
zastosowanie jedynie w indywidualnych i niepowtarzalnych sytuacjach. Są to:



wartości kreatywne



wartości związane z przeżywaniem



wartości postawy.

Odpowiednio - istnieją trzy główne drogi prowadzące do odkrycia znaczenia życia:



pierwsza polega na pracy i wytwarzaniu dzieł dokonania w świecie zew.



druga - na przeżywaniu czegoś (prawdy, piękna) lub spotkaniu kogoś (miłość, przyjaźń) 
bogactwo wewnętrznego świata doświadczeń



trzecia związana jest z umiejętnością znoszenia losu  nawet w sytuacji beznadziejnej
człowiek może wyrastać ponad siebie i sytuację

Wartości postawy przewyższają etycznie wartości twórcze przeżyciowe.
o tylko cierpienie konieczne może być sensowne, cierpienie niepotrzebne (związane np. z chorobą,

którą można wyleczyć) należy zwalczać.

 Nadsens (sens całości) jest czymś, co się realizuje niezależnie od konkretnych działań i intencji

człowieka.

Cierpienie, śmierć i wina stanowią dla Frankla "tragiczną triadę" ludzkiego losu. Swoje własne
stanowisko wobec nich nazywa "tragicznym optymizmem" - opiera się on na założeniu, że życie
ludzkie ma sens niezależnie od okoliczności, w jakich człowiek się znajduje.