operator maszyn lesnych 833[02] z4 01 u

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

MINISTERSTWO EDUKACJI

NARODOWEJ

Marek Krzemiński

Rozpoznawanie szkodliwych owadów i chorób drzew
leśnych 833[02].Z4.01

Poradnik dla ucznia

Wydawca

Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2007

„

Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Recenzenci:

mgr inż. Leszek Sikora
mgr inż. Zbigniew Tyrała

Opracowanie redakcyjne
dr inż. Marek Krzemiński

Konsultacja
mgr inż. Teresa Jaszczyk

Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 833[02].Z4.01
Rozpoznawanie szkodliwych owadów i chorób drzew leśnych, zawartego w programie
nauczania dla zawodu operator maszyn leśnych.

Wydawca

Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2007

„

Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

SPIS TREŚCI

Wprowadzenie

Wymagania wstępne

Cele kształcenia

Materiał nauczania

4.1.

Szkodniki glebowe

4.1.1. Materiał nauczania

4.1.2. Pytania sprawdzające

4.1.3. Ćwiczenia

4.1.4. Sprawdzian postępów

4.2.

Najważniejsze szkodniki pierwotne i ich żery

4.2.1. Materiał nauczania

4.2.2. Pytania sprawdzające

4.2.3. Ćwiczenia

4.2.4. Sprawdzian postępów

4.3.

Najgroźniejsze szkodniki wtórne i ich żerowiska

4.3.1. Materiał nauczania

4.3.2. Pytania sprawdzające

4.3.3. Ćwiczenia

4.3.4. Sprawdzian postępów

4.4.

Najgroźniejsze choroby drzew leśnych

4.4.1. Materiał nauczania

4.4.2. Pytania sprawdzające

4.4.3. Ćwiczenia

4.4.4. Sprawdzian postępów

Sprawdzian osiągnięć

Literatura

„

Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

1. WPROWADZENIE

Poradnik będzie Ci pomocny w przyswajaniu wiedzy z zakresu rozpoznawania

szkodliwych owadów i chorób drzew leśnych.

W poradniku znajdziesz:

–

wymagania wstępne – wykaz umiejętności, jakie powinieneś mieć już ukształtowane,
abyś bez problemów mógł korzystać z poradnika,

–

cele kształcenia – wykaz umiejętności, jakie ukształtujesz podczas pracy z poradnikiem,

–

materiał nauczania – wiadomości teoretyczne niezbędne do opanowania treści jednostki
modułowej,

–

zestaw pytań, abyś mógł sprawdzić, czy już opanowałeś określone treści,

–

wiczenia, które pomogą Ci zweryfikować wiadomości teoretyczne oraz ukształtować

umiejętności praktyczne,

–

sprawdzian postępów,

–

sprawdzian osiągnięć, przykładowy zestaw zadań. Zaliczenie testu potwierdzi
opanowanie materiału całej jednostki modułowej,

–

literaturę uzupełniającą.

Bezpieczeństwo i higiena pracy

W czasie wykonywania ćwiczeń musisz przestrzegać regulaminów, przepisów

bezpieczeństwa i higieny pracy oraz instrukcji przeciwpożarowych, obowiązujących podczas
poszczególnych rodzajów prac.

„

Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Schemat układu jednostek modułowych w module

833[02].Z4.01

Rozpoznawanie szkodliwych

owadów

i chorób drzew le

nych

833[02].Z4.02

Wykonywanie zabiegów

zwi

zanych z ochron

lasu

833[02].Z4

Ochrona

rodowiska

nego

833[02].Z4.03

Prowadzenie prac zwi

zanych

z rekreacyjno-turystycznym

zagospodarowaniem lasu

„

Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

2. WYMAGANIA WSTĘPNE

Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:

−

posługiwać się terminologią dotyczącą środowiska leśnego,

−

rozpoznawać podstawowe cechy lasu i drzewostanów,

−

analizować zjawiska przyrodnicze w środowisku leśnym,

−

korzystać z różnych źródeł informacji,

−

selekcjonować, porządkować i przechowywać informacje,

−

wykorzystywać wiadomości i umiejętności opanowane podczas realizacji programów
innych jednostek modułowych,

−

obsługiwać komputer,

−

współpracować w grupie,

−

oceniać jakość wykonywanej pracy.

„

Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

3. CELE KSZTAŁCENIA

W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:

−

rozpoznać i scharakteryzować najgroźniejsze szkodniki glebowe,

−

rozpoznać i scharakteryzować szkodniki pierwotne leśnych drzew liściastych,

−

rozpoznać i scharakteryzować szkodniki pierwotne leśnych drzew iglastych,

−

rozpoznać i scharakteryzować szkodniki wtórne leśnych drzew iglastych,

−

rozpoznać i scharakteryzować szkodniki wtórne leśnych drzew liściastych,

−

rozpoznać żerowiska najgroźniejszych szkodliwych owadów leśnych żerujących pod
korą,

−

rozpoznać objawy żerowania szkodliwych owadów leśnych na powierzchni igieł lub liści,

−

rozpoznać i scharakteryzować najgroźniejsze choroby aparatu asymilacyjnego drzew
leśnych,

−

rozpoznać i scharakteryzować najgroźniejsze choroby siewek drzew leśnych,

−

rozpoznać i scharakteryzować najgroźniejsze choroby gałęzi i pni drzew leśnych,

−

rozpoznawać i scharakteryzować najgroźniejsze choroby korzeni drzew leśnych,

−

rozpoznawać choroby związane z przebarwieniem drewna,

−

rozpoznać typowe zgnilizny drzew leśnych.

„

Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4. MATERIAŁ NAUCZANIA

4.1. Szkodniki glebowe

4.1.1. Materiał nauczania

Wiadomości ogólne

Czynniki zagrażające trwałości lasu możemy pogrupować na:

−

abiotyczne,

−

biotyczne,

−

antropogeniczne.
Abiotyczne czynniki zagrażające lasom to huragany, okiść śnieżna, szadź, przymrozki,

pożary i powodzie.

Biotyczne zagrożenia występujące ze strony niektórych gatunków: ssaków, owadów,

grzybów.

Antropogeniczne zagrożenia związane z rozwojem przemysłu i motoryzacji, to głównie

emisje do atmosfery nadmiernych ilości związków siarki, azotu, fenoli, dwutlenku węgla,
a do gleby metali ciężkich i aluminium [13, s. 15].

Wszystkie organizmy wchodzące w skład biocenoz leśnych pełnią w nich określoną rolę

i nie są obojętne dla funkcjonowania danego ekosystemu, jak i dla gospodarki leśnej. Przyjęty
ogólnie podział na organizmy pożyteczne i szkodliwe ma charakter względny, zależny od
uznania przez człowieka – użytkownika zasobów leśnych.

Drzewa, począwszy od siewek do dorosłych osobników, mogą być uszkadzane np. przez

grzyby chorobotwórcze, żery owadów, zwierzęta łowne i gryzonie. Powodowane przez nie
uszkodzenia prowadzą do osłabienia żywotności drzew i całych drzewostanów, a w skrajnych
przypadkach nawet do ich śmierci. Rozmiar i zasięg wyrządzanych przez nie szkód może być
bardzo zróżnicowany, od zjawisk o charakterze lokalnym do rozległych połaci lasu na
powierzchni wielu tysięcy hektarów.

Główne problemy ochrony lasu związane są przede wszystkim z występowaniem

szkodliwych owadów. Szkodliwe owady leśne dzielimy zwykle na tzw. szkodniki pierwotne,
które bezpośrednio atakują zdrowe drzewa oraz szkodniki wtórne, atakujące i zasiedlające
drzewa już osłabione. Niektóre z nich co pewien czas pojawiają się w olbrzymich ilościach,
wyrządzając poważne szkody, jak np. brudnica mniszka czy kornik drukarz.

Wśród szkodników pierwotnych największe szkody wyrządzają owady, których larwy

ogryzają bądź zjadają liście (igły), stąd ich nazwa „owady liściożerne”. Uszkodzenie lub
zniszczenie aparatu asymilacyjnego drzew zakłóca procesy życiowe, sprzyja infekcji grzybów
chorobotwórczych oraz atakom ze strony owadów żerujących pod korą, co może
spowodować zamieranie drzewa.

W zależności od wieku atakowanych drzew wyróżnia się szkodliwe owady leśne szkółek,

upraw i młodników, drągowin oraz drzewostanów starszych [6, s. 10].

Ze względu na zasiedlanie różnych stref drzewa szkodniki dzielimy na ryzofagi –

uszkadzające korzenie, kambiofagi – żerujące pod korą w kambium (łyku), ksylofagi –
ż

erujące w drewnie wewnątrz pnia, foliofagi – żerujące na liściach. O kombiofagach,

foliofagach i ryzofagach mówimy, że są to szkodniki fizjologiczne , ponieważ zakłócają
procesy funkcjonowania drzew, prowadząc często do ich śmierci. Z kolei ksylofagi są
szkodnikami technicznymi, gdyż drążąc chodniki wewnątrz drewna, obniżają jego wartość
techniczno-użytkową [13, s. 15].

„

Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Szkodniki owadzie korzeni

Od wielu lat poważne straty w gospodarce leśnej powodują owady żerujące na systemach

korzeniowych drzew i krzewów. Czołowe miejsce w tej grupie zajmują owady z podrodziny
chrabąszczowatych, a wśród nich najbardziej powszechne, a jednocześnie najbardziej
szkodliwe chrabąszcze: majowy i kasztanowiec oraz gatunki towarzyszące, a mianowicie
guniak czerwczyk, wałkarz lipczyk, a także gatunki o mniejszym znaczeniu, ale również
groźne lokalnie: ogrodnica niszczylistka, listnik zmiennobarwny i jedwabik brunatny.
Szkodniki te, żerujące na systemach korzeniowych roślin w wielu wypadkach przyczyniają
się do zamierania siewek, sadzonek, a nawet starszych drzew. Skutkiem żerowania na
korzeniach roślin jest pozbawienie rośliny organu, który ją umacnia mechanicznie w ziemi,
a jednocześnie odżywia (pobierając wodę i sole mineralne z gleby), a efektem końcowym
tego procesu jest często śmierć rośliny.

Uzyskanie należytych efektów w ograniczaniu szkód od chrabąszczowatych zależy

w dużej mierze od stosowanych metod walki, ale również od właściwego i w odpowiednim
czasie ich zastosowania, a to z kolei – m.in. od znajomości biologii szkodnika w środowisku
leśnym [6, s. 67].

Największe szkody w szkółkach i uprawach drzew leśnych wyrządzają owady z rzędu

chrząszczy – Coleoptera, rodziny poświętnikowatych – Scarabaeidae. Należą tu następujące
gatunki [7, s. 3–4] (rys. 1):

−

chrabąszcz majowy (Melolontha melolontha L.),

−

chrabąszcz kasztanowiec (Melolontha hippocastani F.),

−

wałkarz lipczyk (Polyphylla fullo L.),

−

guniak czerwczyk (Amphimallon solstitiale L.),

−

jedwabik brunatny (Serica brunna L.),

−

listnik zmiennobarwny (Anomala dubia Scop.),

−

ogrodnica niszczylistka (Phyllopertha horticola L.).
Najważniejszymi

szkodnikami

erującymi

korzeniach,

równocześnie

najgroźniejszymi szkodnikami siewek są pędraki, czyli larwy żukowatych i chrabąszcza
majowego, chrabąszcza kasztanowca, wałkarza lipczyka i guniaka czerwczyk. Szkodliwość
listnika zmiennobarwnego, ogrodnicy niszczylistki, jedwabka brunatnego nie została
wyraźnie określona, jako że te gatunki odżywiają się małymi korzonkami traw i chwastów
występujących w szkółkach (rys. 2). Do mniej ważnych szkodników korzeni należy turkuć
podjadek, drutowce (żerujące zwłaszcza na najmłodszych korzonkach) i omrzel piaskowy.

Rozpoznawanie pędraków jest możliwe i łatwe, dzięki charakterystycznemu

rozmieszczeniu włosków, szczecinek i kolców na brzusznej stronie ostatniego segmentu
odwłoka, a szczególnie wokół szczeliny otworu odbytowego (rys. 3).
Otwór odbytowy ma u większości omawianych tu gatunków pędraków kształt poprzecznej,
czasem łukowatej szczeliny, a jedynie u guniaka czerwczyka otwór odbytowy ma kształt
zbliżony do trójkąta. Pędraki obu gatunków chrabąszczy charakteryzują się tym, że dwa
równoległe rzędy krótkich mocnych kolców, ustawione prostopadle w stosunku do szczeliny
otworu odbytowego, sięgają wyraźnie poza pole oszczecone pokrywające analną część
sternitu. Cechą umożliwiającą odróżnienie pędraków chrabąszczy (wśród żywych okazów)
jest to, że w przeciwieństwie do innych gatunków nie potrafią one chodzić. Odróżnienie
gatunków pędraków chrabąszczy jest trudne lub wręcz niemożliwe. U żywych osobników
można

zauważyć,

chrabąszcz

kasztanowiec

charakteryzuje

się

ciemniejszą,

czerwonobrunatną barwą puszki głowowej i tergitów tułowia, natomiast pędraki chrabąszcza
majowego są jaśniejsze, ciało dorosłych pędraków chrabąszczy osiąga długość do 65 mm,
a szerokość puszki głowowej do 6,5 mm [19, s. 102].

„

Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys. 1. Postacie doskonałe żukowatych [17, s. 20] Rys. 2. Pędraki (od lewej): chrabąszcza, guniaka,
listnika, ogrodnicy i jedwabka [17, s. 18]

Rys. 3. Brzuszna strona ostatniego segmentu odwłoka pędraków

(A–F wg Subukleva z Kapuścińskiego, 1972, G – wg Gilarova, 1964): A – chrabąszcz,

B – guniak czerwczyk, C – ogrodnica niszczylistka, D – listnik zmiennobarwny,

E – jedwabek brunatny, F – wałkarz lipczyk [19, s. 101]

Chrabąszcz majowy (Melolontha melolontha L.), chrabąszcz kasztanowiec (Melolontha
hippocastani F.)

Oba gatunki są bardzo rozpowszechnione na terenie całego kraju, z tym, że chrabąszcz

majowy najczęściej występuje na południowym zachodzie i zachodzie kraju (przeważnie na
terenach otwartych uprawach porolnych, śródleśnych i leśnych), natomiast chrabąszcz
kasztanowiec – w północno-wschodniej części kraju (charakterystyczny dla okolic lesistych).
W wielu przypadkach oba gatunki występują jednak na tym samym terenie. Gatunki te są
bardzo podobne pod względem morfologicznym, a w stadium larwy – pędraka niemożliwe do
rozróżnienia. Podobne jest też ich zwalczanie gospodarcze, a metody prognozowania
i zwalczania są takie same.

„

Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Owad doskonały chrabąszcza majowego jest długości 20–30 mm. Pokrywy i nogi są

barwy rdzawobrązowej z lekkim odcieniem żółtym i delikatnie owłosione (u chrabąszcza
kasztanowca niektóre odmiany mają nogi o zabarwieniu ciemniejszym, prawie czarnym).
Samce są zazwyczaj silniej owłosione niż samice (rys. 4).

Rys. 4. Chrabąszcz majowy (1) a – imago,

b – larwa. Chrabąszcz kasztanowiec (2) [4, t. VII]

Cechą rozróżniającą oba gatunki jest kształt tzw. pigidium (rys. 5) tj. części grzbietowej

ostatniego pierścienia odwłoka:
–

u chrabąszcza majowego pigidium zwęża się stopniowo i jest tępo zakończone,

–

u kasztanowca zwęża się raptownie, szyjkowato, a na samym końcu jest lekko
rozszerzone w postaci kulki.

Rys. 5. Pigidium chrabąszcza

majowego (a) i chrabąszcza kasztanowca (b) [6, s. 67]

Ubarwienie ciała chrabąszczy nie jest cechą stałą. Znane są liczne aberracje barwne

chrabąszczy oraz formy przejściowe, powstałe na skutek łączenia się obu tych gatunków.

Chrabąszcz majowy trzyma się przeważnie terenów otwartych, rolnych, natomiast

chrabąszcz kasztanowiec jest bardziej charakterystyczny dla okolic zalesionych.

erowanie chrabąszczy odbywa się w stadium owada doskonałego i stadium larwy –

pędraków.

Owady doskonałe dla pełnego cyklu rozwojowego prowadzą tzw. żery uzupełniające, po

wyjściu z gleby gromadnie nalatują na kępy drzew. Ich intensywne żerowanie odbywa się na
liściach różnych gatunków drzew i krzewów liściastych w lasach, sadach i zadrzewieniach
przydrożnych. Najchętniej żerują one na dębie szypułkowym (który wcześnie pokrywa się
liśćmi). Przysmakiem są również liście innych gatunków drzew, np. grabu, buka, brzozy,
kasztanowca, jarzębu, wierzby (a szczególnie iwy), osiki i niektórych gatunków topól oraz
leszczyny. Rzadziej natomiast żerują na lipie, robinii akacjowej, jesionie oraz trzmielinie,
kalinie, bzie czarnym. Chrabąszcze żerują również na drzewach owocowych, a szczególnie na
liściach czereśni i śliw oraz orzecha włoskiego. Objadane są także liście winorośli i agrestu.
Drzewa iglaste są omijane przez chrabąszcze, z wyjątkiem igieł modrzewia. Niekiedy,
częściej przez chrabąszcza kasztanowca niż przez chrabąszcza majowego, ogryzane są świeże
pędy i kwiatostany jodły, a także kwiatostany świerka i sosny. śerowanie owadów
doskonałych jest szczególnie rozrzutne, gdyż znaczna część nie zjedzonych liści spada na
ziemię. Zazwyczaj żerowanie postępuje od części wierzchołkowej drzew i stopniowo przenosi
się na niższe partie korony.

Natomiast pędraki chrabąszczy żerują wyłącznie na korzeniach oraz podziemnych

częściach różnych roślin. W najmłodszych stadiach (L-1) ogryzają cienkie i delikatne
korzonki, głównie traw, nie oszczędzając przy tym napotkanych korzonków młodych
sadzonek drzew i krzewów, zarówno iglastych, jak i liściastych. W miarę wzrostu pędraków

„

Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

rośnie apetyt i ogryzają one grubsze korzenie na różnych głębokościach. Poza korzeniami
drzew są korzonki traw (w tym zbóż), a także podziemne części roślin uprawnych.
Preferowane są przede wszystkim korzenie sosny i brzozy, natomiast omijane korzenie
karagany, dębu, robinii akacjowej, trzmieliny oraz korzenie roślin uprawowych np. gryki,
konopi, łubinu [6, s. 68].

Chrabąszcz majowy najchętniej zasiedla gleby piaszczysto-gliniaste i piaski

drobnoziarniste o wilgotności 6–7% i temperaturze 17–20

C w sezonie wegetacyjnym.

Występuje na siedliskach borów świeżych, mieszanych i liściastych. Unika olsów i borów
suchych.

Chrabąszcz kasztanowiec optimum ekologiczne znajduje w borach świeżych, a także

w najuboższych facjach, charakteryzujących się dużym udziałem wrzosu i w runie. Zasiedla
nie tylko tereny otwarte, ale i zalesione, chętniej bowiem składa jaja pod okapem
drzewostanu. Jest więc w Polsce bardziej niż chrabąszcz majowy związany z biotopami
leśnymi.

Chrabąszcz majowy w Polsce występuje głównie w południowo-zachodniej i zachodniej

części kraju oraz lokalnie także w centrum i na wschodzie. Natomiast chrabąszcz
kasztanowiec występuje głównie w północno – wschodniej i wschodniej części kraju, gdzie
ma 5-letnią generację. Występuje też w części centralnej, a lokalnie także w poznańskim,
gdzie ma generację w zasadzie 4 – letnią [19, s. 102, 104].

W sprzyjających warunkach atmosferycznych (średnie temperatury dobowe około

16–20

C) największe nasilenie lotu chrabąszczy obserwuje się przeważnie w połowie maja.

Podczas ciepłej wiosny rójka jest skoncentrowana w czasie i nie trwa długo. Natomiast
podczas chłodnej i dżdżystej pogody rójka się przewleka i trwa niekiedy aż do lipca,
a pojedyncze owady chrabąszczy można spotkać nawet w sierpniu. Chrabąszcz kasztanowiec
pojawia się zwykle kilka dni (około 10) wcześniej niż chrabąszcz majowy. U obu gatunków
samce pojawiają się wcześniej niż samice.

Owady żerują zarówno w dzień jak i w nocy, przy czym żer nocny jest zazwyczaj prawie

dwukrotnie intensywniejszy, niż prowadzony w dzień. Samice pobierają prawie dwa razy
więcej pokarmu niż samce.

Chrabąszcze wychodzą najpierw z gleby w miejscach odkrytych, a dopiero w dalszej

kolejności z gleb ocienionych. Wychodzące z gleby chrabąszcze pozostawiają po sobie ślad
na powierzchni w postaci okrągłych otworów szerokości około 15 mm. Owady doskonałe po
wyjściu z ziemi dopiero wieczorem (po zachodzie słońca) nalatują na pobliskie gatunki
ulistnionych drzew liściastych. Lot odbywa się wyłącznie w dni pogodne po zachodzie słońca
i jest tym intensywniejszy, im cieplejszy jest wieczór. W dni pochmurne latają przeważnie
samice (także w ciągu dnia, lecz raczej na krótkie odległości). Chrabąszcz kasztanowiec
rozpoczyna lot nieco wcześniej niż chrabąszcz majowy.

Chrabąszcz majowy składa jaja głównie na terenach otwartych, a więc także w szkółkach

i uprawach, przy czym wybór miejsc jest tu potęgowany ciepłą pogodą. Gdy maj jest chłodny,
to znaczna część jaj może być składana także pod okapem drzewostanów.

Wylęg pędraków następuje po 4 – 6 tygodniach. Przebywają one wówczas wspólnie

w wierzchniej warstwie gleby i odżywiają się martwymi, drobnymi szczątkami roślin oraz
najcieńszymi korzonkami różnych roślin zielonych. W pierwszym roku nie wyrządzają szkód
w szkółkach i uprawach. Zimują w głębszych warstwach gleby. Zasięg pionowej migracji
zależy od temperatur zimowych, zwykle sięga 60–80 cm. Na wiosnę po odmarznięciu gleby,
gdy jej temperatura osiągnie +7

C, pędraki wędrują ku powierzchniowej warstwie gleby

i kontynuują żer pobierając pokarm jak poprzednio, ze wzrastającym udziałem żywych
drobnych korzeni. Na przełomie czerwca i lipca następuje pierwsze linienie. Pędrak w drugim
stadium larwalnym odżywia się korzonkami drzewek ogryzając na nich delikatną korę.
Szkody powiększają się po drugim zimowaniu, a dokładnie po drugim linieniu, które

„

Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

następuje późną wiosną w trzecim roku życia larwy. W tym czasie obgryzane są grubsze
korzenie, a zjadane w całości małe korzonki siewek i sadzonek (rys. 6).

Wreszcie następuje trzecie zimowanie, potem bardzo intensywny żer pędraków i ostatnie

linienie, które ma miejsce na przełomie czerwca i lipca. Bezpośrednio po nim pędraki
przemieszczają się na głębokość 20–50 cm i przepoczwarzają w kolebce poczwarkowej
uformowanej w glebie. Po 6 tygodniach w kolebkach pojawiają się postacie
dorosłe chrabąszczy, które pozostają aż do wiosny w glebie. Przypadki wylotu
chrabąszczy na jesieni są wyjątkowe i wiążą się z okresem niezwykle ciepłej
pogody o tej porze roku. Owady chronią się następnie do gleby i zimują.

Głównymi

czynnikami

biotycznymi

ograniczającymi

populację

chrabąszcza majowego są choroby bakteryjne i grzybowe (biała i różowa
muskardyna) i choroba z Lorch. Choroby te rozwijają się jednak przy wysokim
zagęszczeniu

populacji

chrabąszcza

sprzyjających

warunkach

meteorologicznych. W latach rójkowych chrabąszcze są zjadane przez szpaki,
drozdy, lelka kozodoja, pustułki, sójki i inne ptaki owadożerne średniej i dużej
wielkości, a także przez nietoperze. Tępicielami pędraków są ryjówki, krety,
dziki, borsuki i inne kręgowce. Pasożyty pędraków w naszych warunkach są
rzadkie.

Pędraki chrabąszcza majowego podobnie jak i chrabąszcza kasztanowca są

niezwykle groźnymi szkodnikami szkółek i upraw. Szczególnie duże szkody
wyrządzają w terenach o specyficznej konfiguracji krajobrazu, gdzie bory
sosnowe z domieszką dębu sąsiadują z dużymi obszarami wylesionymi –
zrębami, haliznami i płazowinami. Przy masowych pojawach zagrożone mogą
być nie tylko szkółki i uprawy leśne, lecz nawet młodniki, w których żer
pędraków prowadzi do silnego osłabienia drzew i ich zaatakowania przez
szkodniki wtórne. śer dorosłych postaci na liściach ma mniejsze znaczenie,
choć chrabąszcz może okazać się także liczącym się szkodnikiem młodników dębowych [19,
s. 103 – 104].
Guniak czerwczyk – Amphimallon (=Rhizotrogus solstialis L.)

Owad doskonały guniaka czerwczyka pod względem wyglądu zewnętrznego jest

podobny do chrabąszcza (rys. 7).

Jest on nieco mniejszy, o długości 14–20 mm, barwy jasno-żółto-brązowej, pokryty

długimi zmierzwionymi włoskami. Na pokrywach są widoczne ciągnące się wypukłe żyłki.
Czułki niewielkie, 9-członowe. Zakończenie odwłoka
zaokrąglone, u samców jest nieco dłuższe niż u samic.

Owady doskonałe żerują na gatunkach drzew

liściastych i iglastych, chętniej na iglastych.
Szczególnie w młodnikach sosnowych. Według
Retzeburga i innych autorów chrząszcze nie zjadają
igieł ani liści, lecz nadgryzają wierzchołki igieł
i wysysają je. Uszkadzane są także pędy, co powoduje
ich deformację (skrzywienie). Na drzewach liściastych
ogryzane są przeważnie pędy świętojańskie. Samice
poza żerowaniem na drzewach, częściej żerują na
roślinach zielonych.

Rys. 6. śer

pędraków

chrabąszczy

na korzeniach

sadzonek

[19, s. 104]

Rys. 7. Guniak czerwczyk [7, s. 9]

„

Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Pędraki czerwczyka guniaka są mało wybredne i żerują na prawie wszystkich

napotkanych korzeniach, a szczególnie na systemach korzeniowych młodych sadzonek sosny
i brzozy. Sygnalizowane były również szkody na młodych topolach. Pędraki żerują również
często na korzeniach traw i upraw zbożowych. W uprawach mieszanych zniszczeniu ulegają
zarówno korzenie drzew iglastych, jak i liściastych. Pędraki chętnie żerują na soczystych
korzeniach perzu, nie przepadają natomiast za korzeniami bylicy, piołunu i krwawnika
[6, s. 73].

Rójka przypada na przełom czerwca i lipca. Odbywa się ona o zmierzchu, przy czym

samice przebywają w tym czasie wśród traw na otwartych powierzchniach zrębów i obrzeży
lasów, a latają głównie samice. Rójka trwa około 2 tygodni. Samica składa około 50 jaj,
z których po 1–2 tygodniach wylęgają się pędraki. Początkowo odżywiają się one próchnicą
i cienkimi korzonkami trwa. Po 3–4 tygodniach następuje pierwsze linienie, a po
przezimowaniu i intensywnym żerowaniu na korzonkach siewek i sadzonek drugie linienie
w lipcu. Po drugim przezimowaniu następuje krótki okres żerowania i w maju
przepoczwarczenie w kolebce poczwarkowej w glebie. Stadium poczwarkowe trwa 2–4
tygodnie (rys. 8). Generacja jest więc 2-letnia, a w północno-wschodnich rejonach kraju może
być 3-letnia. Liczebność guniaka czerwczyka jest regulowana przez podobne czynniki, co
i populacje chrabąszczy. Skala tolerancji guniaka czerwczyka wobec warunków
ekologicznych jest szeroka, w związku z czym występuje w najróżniejszych warunkach.
Larwy przebywają w sezonie wegetacyjnym płytko pod powierzchnią gleby i mogą też
zimować w strefie zamarzania będąc znacznie odporniejsze na niskie temperatury i zmiany
wilgotności gleby niż pędraki chrabąszczy [19, s. 106].

Guniak

czerwczyk

jest

groźnym

szkodnikiem szkółek i upraw leśnych.
Największe

szkody

powodują

pędraki

erujące na korzeniach różnych roślin, m.in.

siewek oraz sadzonek drzew, a szczególnie
w uprawach sosny pospolitej. Szczególną
ż

arłocznością odznaczają się pędraki po

drugiej wylince. Najbardziej zagrożone są
uprawy zakładane na gruntach porolnych,
gdzie

owad

ten

występuje

zazwyczaj

w największym nasileniu, przyczyniając się
w znacznym

stopniu

obumierania

sadzonek.

Natomiast owad doskonały żeruje na

gatunkach liściastych i iglastych, a szczególnie
w młodnikach sosnowych lub świerkowych na igłach lub korze młodych pędów, z których
wysysa soki. Nie wpływa hamująco na proces rozwoju drzewa, nie ma więc większego
znaczenia gospodarczego.

Masowy pojaw guniaka czerwczyka może powodować znaczne szkody, szczególnie

w stadium pędraka żerującego na systemach korzeniowych roślin. Najbardziej narażone na
szkody są najmłodsze sadzonki, szczególnie siewki sosny pospolitej, które najczęściej po
ż

erach pędraków giną. Natomiast starsze sadzonki o silnym systemie korzeniowym

regenerują zniszczone części. Na zranionym miejscu roślina tworzy wyciek żywicy dla
zalania rany. Jednakże wpływa to na ogólne osłabienie rośliny, która staje się bardziej
podatna na szkodniki wtórne atakujące części naziemne roślin (np. smoliki), które mogą
przyczynić się do śmierci sadzonki.

Regeneracja jest uzależniona w dużym stopniu od rozmiarów szkód spowodowanych

przez pędraki. Przy niewielkich ranach roślina może zregenerować utraconą część systemu

Rys. 8. Guniak czerwczyk – poczwarka [7, s. 9]

„

Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

korzeniowego. Przy większych uszkodzeniach funkcję zniszczonej części systemu
korzeniowego w niektórych przypadkach mogą przejąć sąsiednie, nie zniszczone części
korzenia, a przy znacznych uszkodzeniach, okaleczona roślina zamiera [6, s. 74].

Ulubionymi przez tego chrabąszcza siedliskami są zadarnione gleby piaszczyste,

południowe zbocza pagórków, tarasy rzeczne, a także gleby piaszczysto – gliniaste. W Polsce
występuje głównie w środkowej i zachodniej części kraju. Jakkolwiek szkody wyrządzone
przez guniaka czerwczyka są mniej dotkliwe niż wyrządzone przez chrabąszcze, to jednak
uważa się, że stanowią one nie mniej niż 35–40% szkód wyrządzanych przez pędraki
w szkółkach i uprawach w Polsce [19, s. 107].
Wałkarz lipczyk – Polyphylla fullo L.

Wałkarz lipczyk jest jednym z większych chrząszczy, należących do grupy szkodników

korzeni drzew i krzewów leśnych. Długość ciała wynosi 30–40 mm. Pokrywy są barwy
brązowej, nakrapiane marmurkowymi, białymi plamami. Czułki, szczególnie u samców, są
bardzo okazałe, składające się z 7 dużych, a u samic – z 5 małych wygiętych na zewnątrz
płatów. Całe ciało jest pokryte gęstymi (filcowatymi), żółtymi włoskami. Tylnia para nóg
samicy jest bardziej przystosowana do grzebania w glebie niż samca i charakteryzuje się
owalnym rozszerzeniem (rys. 9).

Owad ten pojawia się zarówno w szkółkach, jak i uprawach leśnych,

przeważnie na terenach wydmowych w pobliżu rzek i zbiorników
wodnych. Owad doskonały najchętniej żeruje na igłach sosny i modrzewia,
a także na liściach, np. dębu, buka, robinii akacjowej. Nie powoduje on
przy tym szkód o poważnym znaczeniu gospodarczym.

W przeciwieństwie do owadów doskonałych, pędraki stanowią

poważne zagrożenie. Młode pędraki w pierwszym roku życia od razu
przystępują do żerowania na młodych korzonkach traw, krzewów i drzew.
W miarę wzrostu, pędraki przenoszą się z żerowania na coraz grubsze
korzenie. Szczególnie chętnie żerują na korzeniach młodych sosen,
a z gatunków liściastych – na korzeniach brzozy, ale nie omijają również
korzeni dębu, osiki, rokitnika, robinii akacjowej. Natomiast unikają
korzeni topoli, kasztanowca, bzu czarnego i głogu, na których żerują tylko w razie braku
pożywienia. Na wydmach piaszczystych zniszczeniu ulegają również korzenie trwa
wydmowych, np. wydmuchrzycy piaskowej, trzcinnika, wilżyny i innych.

Chrząszcz pojawia się w końcu czerwca, a zasadniczo w lipcu. Rójka przypada zwykle

w lipcu – sierpniu. Po wyjściu z ziemi chrząszcze nalatują na pojedynczo rosnące sosny lub
siadają na drzewach znajdujących się na obrzeżach upraw lub młodników i pozostają tam
w pozycji prawie nieruchomej. Z nastaniem zmierzchu samce latają między drzewami
w poszukiwaniu samic. W czasie żeru uzupełnionego wałkarz lipczyk ogryza jednostronnie
tegoroczne igły (charakterystycznie strzępiąc ich brzegi) oraz pędy sosny.

Jedna samica składa w ziemi do 30 jaj na głębokości 15–30 cm. Umieszcza je

pojedynczo, w odległości 1–10 cm jedno od drugiego, a po ich złożeniu ginie nie wychodząc
już na powierzchnię gleby.

Do składania jaj samice wyszukują gleby piaszczyste, lekkie i o znacznej wilgotności.

Dla rozwoju szkodnika znacznie mniej szkodliwy jest nadmiar wilgoci w glebie, aniżeli jej
brak.

Mniej więcej po około 4 tygodniach, a więc jeszcze w lipcu lub na początku sierpnia, ze

złożonych jaj lęgną się małe pędraki (rys. 10). Pędraki świeżo wylęgłe swoim wyglądem
i sposobem żerowania przypominają pędraki chrabąszczy i często mogą być z nimi mylone.
Oba gatunki najłatwiej jest odróżnić na podstawie segmentów analnych, a mianowicie:
pędraki wałkarza lipczyka na ostatnim segmencie po stronie brzusznej mają nieregularnie

Rys. 9. Wałkarz

lipczyk [4, t. VII]

„

Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

ułożone szczecinki, które są jakby rozdzielone dwoma krótkimi, prawie naprzeciwległymi
rzędami kolców chitynowych, po 6–9 kolców w każdym rzędzie.

W pierwszym roku życia pędraki przebywają w płytkich

warstwach gleby, gdzie odżywiają się młodymi korzonkami traw,
krzewów i drzew. W miarę wzrostu pędraków i zapotrzebowania
większej ilości pokarmu żerują na coraz to grubszych korzeniach.
Z biegiem czasu mogą one zniszczyć (przegryźć) korzenie nawet
cienkich drzewek o grubości do 3 cm, a ślad żerowania pędraków
można znaleźć aż na głębokości około 100 cm. Uszkodzenia korzeni
spowodowane przez pędraki są bardzo podobne do uszkodzeń, których
sprawcami są gryzonie (mysz polna). Różni się tym, że powierzchnia
korzenia uszkodzonego przez wałkarza lipczyka jest nierówno
postrzępiona i brak na niej śladów zębów.

Całkowity rozwój wałkarza lipczyka (od jaja do postaci

doskonałej) trwa zazwyczaj w Polsce 3 lata. Jednakże przy późno
odbywających się rójkach, jak również wskutek braku pokarmu lub
niskiej temperatury gleby, w której pędraki miały niekorzystne warunki bytowania rozwój
może się przedłużyć do 4 lat [6, s. 75–76].

Wałkarz lipczyk jest gatunkiem ciepłolubnym, zasiedlającym wyłącznie gleby

piaszczyste, a zwłaszcza wydmy i tereny rzeczne o przemytych piaskach gruboziarnistych.
W glebach bardziej zwięzłych samica nie jest w stanie złożyć odpowiednio jaj. Najliczniej
występuje w Polsce na Nizinie Mazowieckiej w okolicy Włocławka, w Puszczy
Nadnoteckiej. Jest bardzo groźnym szkodnikiem upraw, a szczególnie w zalesieniach na
wydmach. Szkodliwe są larwy II i III stadium, przy czym te ostatnie mogą przegryzać grube
korzenie nawet 10 – letnich sosen. W zwartych drzewostanach nie występuje [19, s. 108].
Ogrodnica niszczylistka – Phyllopertha horticola L.

Owad o licznych odmianach ubarwienia. Najczęściej jest barwy lśniącozielonkowanej,

niebieskoczarnej lub niebieskozielonej, błyszczący. Pokrywy zwykle żółtobrunatnej, niekiedy
z ciemnym szwem. Strona brzuszna metalicznie zielona, niebieska lub czarna. Ciało lekko
spłaszczone, dość silnie owłosione, o wielkości około 10 mm (rys. 11).

Ogrodnica jest owadem szczególnie licznie występującym na gruntach silnie

zadarnionych i zachwaszczonych, na leśnych polankach, łąkach i pastwiskach, a także
gruntach porolnych, wspólnie z guniakiem czerwczykiem. Może pojawiać się również na
powierzchniach zrębowych i przestrzeniach otwartych, a także w młodych drzewostanach
sosnowych. Chętnie opanowuje także nieużytki, tereny zadarnione, silnie nasłonecznione
i osłonięte od wiatru. Jeżeli w pobliżu takich miejsc zakładane są szkółki leśne, ogrodnica
może w nich wyrządzić znaczne szkody.

Masowy lot rozpoczyna mniej więcej w 10–12

dni po wyjściu z ziemi pierwszych chrząszczy, przy
czym najwięcej ich lata w ciepłe i słoneczne dni
(w

godzinach

–16

Rójka

ogrodnicy

niszczylistki odbywa się zasadniczo w lipcu, ale
pierwsze owady można spotkać już w trzeciej
dekadzie czerwca, a ostatnie – jeszcze w pierwszej
dekadzie sierpnia. Samce ukazują się o kilka dni
wcześniej przed samicami. Latają one przeważnie
nisko, tuż nad ziemią, nad trawami, na których
chętnie siadają. Po kilkugodzinnym locie znaczna
część chrząszczy wchodzi powtórnie do ziemi tak,
ż

e w godzinach wieczornych nocą na powierzchni pozostają tylko nieliczne egzemplarze.

Rys. 10. Pędrak

wałkarza lipczyka

[17, s. 19]

Rys. 11. Ogrodnica niszczylistka [7, s. 9]

„

Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Samica składa jaja w ziemi na głębokości 8–15 cm. Po około 3 tygodniach ze złożonych

jaj lęgną się pędraki, które początkowo odżywiają się próchnicą, później zaś korzonkami
roślin. Pędrak wykluwa się w lipcu. Najintensywniejszy żer pędraków jest w okresie jesieni.
Na wiosnę następnego roku przeważnie nie żerują i przebywają płytko pod powierzchnią
ziemi. W końcu marca rozpoczyna się przekształcanie w poczwarkę.

Całkowity rozwój ogrodnicy niszczylistki (od jaja do postaci doskonałej) trwa zazwyczaj

w Polsce 1 rok. Jednak jest rzeczą możliwą, że w misjach nie sprzyjających rozwojowi oraz
w przypadku długo trwających chłodów, a także deszczy, rozwój ogrodnicy może się
przedłużyć do dwóch lat.

Przy zagęszczaniu populacja tego szkodnika (pędraków) może wyrządzać znaczne

szkody w szkółkach i odnowieniach.

Pędraki ogrodnicy żywią się korzonkami różnych roślin, a przede wszystkim traw, żerują

również na korzeniach roślin iglastych i liściastych, np. sosny, świerka, modrzewia, a także
w plantacjach topolowych oraz uprawach rolnych, np. różnych zbóż, a także na roślinach
bulwiastych.

Owad doskonały chętnie ogryza i szkieletyzuje liście, np. dębu, wierzby, a szczególnie

osiki, maliny, jeżyny, szakłaka, róż, nad morzem także rokitnika, a w sadach – kwiaty
i związki owoców.

W większości wypadków, przy niewielkim zagęszczeniu populacji, uszkodzenia

spowodowane przez ogrodnicę na sadzonkach mogą być przez rośliny zaleczone, np. przez
zalewanie ich żywicą, a nawet mogą się pojawiać nowe korzonki w bliskości miejsc
uszkodzonych.

Uszkodzenia aparatu asymilacyjnego przez owady doskonałe ogrodnicy roślina

najczęściej regeneruje. śer owadów doskonałych na ulistnieniu drzew i krzewów w leśnictwie
nie ma większego znaczenia gospodarczego [6, s. 77–78].

Gatunek występuje na terenie prawie całego kraju, najliczniej w części północnej

zasiedlając gleby silnie zadarnione i zachwaszczone.
Listnik zmiennobarwny – Anomala dubia Scop.

Owad doskonały ma długość 12–15 mm, ciało kulisto-wypukłe, słabo owłosione.

Ubarwienie ciał dość zmienne. Cały chrząszcz może być metalicznie zielony lub niebieski,
nierzadko, zdarzają się też okazy o pokrywach jasnych, brunatnawych z zielonym lub
spiżowym, metalicznym połyskiem. Czułki czerwonożółte z ciemnymi buławkami (rys. 12).

Szkodnik ten pojawia się na liściach różnych gatunków

drzew i krzewów liściastych, zwłaszcza na wierzbach,
brzozach, robiniach akacjowych, a także na winoroślach.
Przypuszczalnie chrząszcze żerują także na sośnie
pospolitej, ogryzając igły z jednej lub z obu jej stron.

Pędraki żerują przeważnie na korzeniach traw

i różnych gatunkach siewek i sadzonek.

Chrząszcz pojawia się w czerwcu lub na początku

lipca, a pojedyncze okazy można jeszcze spotkać nawet
w sierpniu. Lot owadów doskonałych odbywa się podczas
ciepłych, słonecznych dni, w czasie których następuje
kopulacja, po której samice przystępują do składania jaj.
Najczęściej składają je w porośniętej glebie tuż pod
powierzchnią.

Po około 3–4 tygodniach od złożenia jaj, tj. pod koniec lipca, lęgną się z nich pierwsze

pędraki. Cechą odróżniającą pędraki listnika od innych gatunków pędraków jest układ
zesklerotyzowanych włosków na segmencie końcowym, analnym. Są to dwa równoległe
rzędy kolców krzyżujących się wśród otaczających je szczecinek.

Rys. 12. Listnik zmiennobarwny

[7, s. 9]

„

Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Pędraki żerują na drobnych korzonkach traw, siewek, a także sadzonek drzew leśnych.

Znacznie wyższe zagęszczenie populacji szkodnika spotyka się zazwyczaj na obrzeżach lasu,
na gruntach porolnych i nieużytkach przeznaczonych do zalesień oraz w uprawach
wymagających wykonania w nich poprawek i uzupełnień.

Poczwarka jest zbliżona wielkością do wielkości owada doskonałego, barwy lekko

ółtawej. Znajduje się ona w glebie na głębokości około 20 cm.

Przebieg biologii listnika jest bardzo zbliżony do biologii ogrodnicy.
Całkowity rozwój listnika zmiennobarwnego (od jaja do postaci doskonałej) trwa

w Polsce zazwyczaj 1 rok.

Pędraki listnika przyczyniają się do powstawania szkód, zwłaszcza w szkółkach

i uprawach 1 – rocznych, w postaci płatowego zamierania gatunków iglastych i liściastych
(np. sosny, świerka, brzozy) na powierzchniach.

Listnik nie wykazuje wyraźnych tendencji do występowania w większych ilościach. Jako

szkodnik pojawia się od jedynie lokalnie i stanowi pewne zagrożenie w leśnictwie, a także
w rolnictwie i sadownictwie, kiedy zjawia się w gniazdach o wysokim zagęszczeniu
populacji.

Oceny stopnia zagrożenia terenów leśnych bezpośrednio przez listnika nie są

prowadzone. Jedynie w czasie badań zapędraczenia gleby dla podstawowych szkodników
„glebowych”, np. chrabąszczy, guniaka czerwczyka, zbiera się również pędraki listnika
i innych gatunków z rodziny żukowatych [6, s. 78–79].
Jedwabek brunatny – Serica brunnea L.

Chrząszcz jest długości 8–10 mm, barwy jasno-brązowo-czerwonej. Ciało kształtu

jajowatego, silnie sklepione, owłosione. Głowa wypukła. Czułki 9-członowe, przy czym
u samców są one prawie 2-krotnie większe niż u samic (rys. 13).

Chrząszcze żerują na liściach różnych gatunków

roślin, przede wszystkim liściastych. Przygodnie
spotykane są i na gatunkach iglastych. Owady doskonałe
przypuszczalnie nie żerują na liściach, lecz nadgryzając
je zlizują sok wypływający z uszkodzonych liści.
Pędraki żerują na korzeniach prawie wszystkich
napotykanych gatunków roślin i to zarówno siewek,
sadzonek, jak i starszych drzew.

Lot chrząszczy zasadniczo rozpoczyna się w lipcu

i trwa prawie do trzeciej dekady sierpnia. Wylęg i lot
odbywają się w nocy. W czasie dnia większość
chrząszczy przebywa w ziemi, a rozpoczęcie lotu
następuje o zmierzchu w pobliżu miejsc wylęgu. Owady doskonałe trzymają się zwykle
powierzchni odkrytych z trawiastą roślinnością. Kopulacja odbywa się na roślinności
przyziemnej, najczęściej na pojedynczych, wysokich trawach.

Po kopulacji samica składa kilkakrotnie jaja w glebie, kupkami po około 10 sztuk wśród

korzeni traw i innych roślin. Jaja są barwy białej, kształtu owalnego, o wymiarach
1,6x2,0 mm. Stadium embrionalne trwa około 3 tygodnie.

Pędraki jedwabka są barwy mleka z żółtobrunatn głową. W późniejszych stadiach

rozwojowych biel ciała uzyskuje żółtawy odcień. Cechą odróżniającą pędraki jedwabka od
innych pędraków jest charakterystyczne ułożenie zesklerotyzowanych włosków na ostatnim
segmencie analnym, na którym twarzą regularny łuk wśród licznych szczecinek.

erują wśród korzeni na głębokości nie przekraczającej 15–20 cm. Często występują

licznie na łąkach i polankach, lukach śródleśnych, w sadach oraz parkach i alejach. Odgryzają
one końcowe, cienkie części korzonków, a na grubszych korzonkach ogryzają korę. Pędraki
ż

erują do późnej jesieni. W okresie tym można znaleźć pędraki w różnych stadiach. Zimują

Rys. 13. Jedwabek brunatny [7, s. 9]

„

Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

w glebie na głębokości 30–40 cm. Wiosną po przezimowaniu przystępują do dalszego
intensywnego żerowania, wskutek czego gwałtownie powiększają wymiary ciała.

Przed przepoczwarczeniem pędraki zaprzestają żerowania, a ciało ich przybiera żółte

ubarwienie. Przepoczwarczenie odbywa się płytko pod pokrywą darni, pomiędzy korzeniami
drzew.

Pierwsze poczwarki spotyka się już w końcu maja. Poczwarka jest barwy żółtawej

i znajduje się płytko pod powierzchnią ziemi. Całkowity rozwój jedwabka brunatnego (od jaja
do postaci doskonałej) trwa zazwyczaj w Polsce 1 rok. Jednakże w zależności od miejsca
występowania i układu warunków atmosferycznych może być generacja 2-letnia, a nawet
3-letnia (szczególnie na północy Europy).

Jedwabek brunatny jest typowym szkodnikiem upraw. Przy dużym zagęszczeniu

populacji pędraków jedwabka w jednym miejscu dochodzi do płatowego występowania szkód
i zniszczenia wszystkich rosnących w pobliżu siewek i sadzonek.

Dogodne warunki rozwoju znajduje również w szkółkach lub w ich pobliżu, szczególnie

na powierzchniach porośniętych trawą [6, s. 79–80].
Turkuć podjadek – Gryllotalpa gryllotalpa L (=vulgaris L)

Owad o krótkich i miękkich skrzydełkach przednich oraz szerokich, przejrzystych

skrzydełkach tylnych, wystających poza koniec odwłoka opatrzonego dwoma szczeciniastymi
wyrostkami podobnymi do rożków (rys. 14). Ciało aksamitne. Omszone, silnie zbudowane,
barwy brunatnej. Postać doskonała osiąga długość 35–50 mm. Mała głowa zaopatrzona jest w
aparat gryzący, przednie odnóża z szerokimi goleniami dobrze przystosowanymi do grzebania
chodników w ziemi [15, s. 170].

Roi się w czerwcu, w godzinach nocnych. Samce przywabiają

wówczas samicę fletowatymi dźwiękami. Samice po rójce budują
w glebie na głębokości 10–20 cm gniazdo o średnicy do 10 cm. Tam
składają od 250 do 600 jaj. Wylęg larw następuje po 2–3 tygodniach.
Początkowo przebywają one w gnieździe, następnie rozchodzą się
w różne strony, wygrzebują korytarze biegnące tuż pod powierzchnią
gleby. W tym samym roku przechodzą trzy linienia i zimują w glebie.
Na wiosnę linieją jeszcze dwa razy i osiągają dojrzałość, larwy i postacie
dorosłe turkucia odżywiają się różnorodnym pokarmem, który
wyszukują w glebie. Na pokarm turkucia składają się więc zarówno
drobne bezkręgowce glebowe, jak i korzonki roślin. Główne szkody
polegają na ryciu chodników pod powierzchnia gleby (na powierzchni
widoczne jest często wałeczkowate wzniesienie biegnące nad chodnikiem) i przegryzanie
znajdujących się tam podziemnych części drzewek, co prowadzi do wywracania się
i więdnięcia siewek i małych sadzonek [19, s. 109].

Kopiąc chodnik owad nie tylko podgryza napotkane korzenie, ale także mechanicznie

podrywa rośliny, w wyniku czego następuje ich więdnięcie, a następnie zamieranie. Turkuć
podjadek jest owadem coraz rzadszym na terenie naszego kraju i dlatego lokalnie może
wyrządzać pewne szkody w szkółkach i (rzadziej) w uprawach jednorocznych [15, s. 171].

Określanie zagrożenia przez szkodniki glebowe

Kontrole stopnia zagrożenia lasu przez pędraki chrabąszcza majowego i kasztanowca

guniaka czerwczyka, wałkarza lipczyka i innych szkodników korzeni drzew i krzewów
leśnych przeprowadza się w celu ustalenia liczby, rodzaju i wieku szkodników żerujących na
korzeniach, lat rójek chrabąszczy i innych gatunków, obszarów stałych pędraczysk oraz
zaplanowania odpowiednich zabiegów ochronnych.

Rys. 14. Turkuć

podjadek

„

Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Na podstawie wieloletnich doświadczeń przyjęto orientacyjne liczby krytyczne pędraków

oraz poczwarek i chrząszczy w zależności od typu siedliskowego lasu (tabela 1). Są to liczby,
wskazujące na konieczność podjęcia odpowiednich zabiegów ochronnych w celu
niedopuszczenia do zniszczenia uprawy przez szkodniki korzeni. Dla gruntów porolnych
przyjęto również orientacyjne typy siedlisk w zależności od klas gleby: dla klasy VI – Bśw, –
dla klasy V – BM i Lm, dla klasy IV i wyższych – siedliska lasowe [7, s. 7].

Tabela 1 Orientacyjne liczby krytyczne szkodników korzeni w szkółkach i uprawach leśnych, wskazujące na

konieczność ograniczania liczebności ich populacji [7, s. 7]

Liczba pędraków, gąsienic i larw na 0,5 m

powierzchni kontrolnej

Chrabąszcz majowy i kasztanowiec

Guniak

czerwczyk

Wałkarz lipczyk

Pędrak

Jedwabek,

listnik,

ogrodnica

rolnice

koziółkowate

Lp.

Rodzaj

powierzchni i

typ

siedliskowy

lasu

roczny

letni

Poczwarki,

chrząszcze

roczny

letni

roczny

letni

Pędrak1-

roczny

gąsienice

larwy

Powierzchnie przeznaczone pod szkółki i szkółki w produkcji

Powierzchnie przeznaczone pod uprawy

Siedliska

borów i

lasów

mieszanych

(BM, LM)

Siedliska

borów

wieżych

(Bśw)

Siedliska

borów

suchych (Bs)

4.1.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

Jakie czynniki zaliczamy do biotycznych zagrożeń lasu?

Jaki jest podział szkodników owadzich ze względu na zasiedlanie różnych stref drewna?

Jakie są cechy charakterystyczne pędraków szkodników glebowych?

Jakie cechy morfologiczne odróżniają chrabąszcza majowego od chrabąszcza
kasztanowca?

Jaka jest biologia chrabąszcza majowego?

Jakie są cechy charakterystyczne guniaka czerwczyka?

Dla jakich gatunków drzew wałkarz lipczyk stanowi największe zagrożenie?

Jakie są cechy rozwojowe pędraków wałkarza lipczyka?

Jakie są stadia morfologiczne i występowanie ogrodnicy niszczylistki?

10.

Jakie jest znaczenie gospodarcze listnika zmiennobarwnego?

11.

Jakie są główne cechy morfologiczne turkucia podjadka?

12.

Co wskazują liczby krytyczne pędraków oraz poczwarek i chrząszczy?

„

Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.1.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Rozpoznaj i scharakteryzuj przedstawionego na rysunku

chrząszcza.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać informacje, które będą pomocne przy wykonywaniu
ć

wiczenia,

rozpoznać przedstawionego na rysunku owada,

określić główne cechy morfologiczne owada,

wskazać cechy charakterystyczne owada doskonałego,

określić wpływ temperatury i pogody na terminy rójki,

określić żery owada doskonałego,

wskazać tereny występowania w Polsce,

dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

atlas owadów lub gablota z owadami,

−

lupa,

−

notatnik,

−

ołówek/długopis,

−

literatura z rozdziału 6 Poradnika dla ucznia.

Ćwiczenie 2

Rozpoznaj przedstawione na rysunku pędraki i scharakteryzuj ich stadia rozwojowe oraz

ery.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać

informacje,

które

będą

pomocne

przy

wykonywaniu ćwiczenia,

rozpoznać przedstawione na rysunku pędraki,

określić wiek pędraków,

podać cechy charakterystyczne pędraków,

określić terminy kolejnych linień,

określić rodzaj pokarmu i szkodliwość żerów,

dokonać oceny poprawności wykonania ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

atlas owadów,

−

lupa,

−

notatnik,

−

ołówek/długopis,

−

literatura z rozdziału 6 Poradnika dla ucznia.

Rysunek do ćwiczenia 1

[7, s. 9]

Rysunek do ćwiczenia 2

[16, s. 19]

„

Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Ćwiczenie 3

Rozpoznaj przedstawionego na rysunku owada i określ rodzaj szkodliwości żerów.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać informacje, które będą pomocne przy wykonywaniu
ć

wiczenia,

rozpoznać przedstawionego na rysunku owada,

określić główne cechy morfologiczne,

określić szkodliwość żerów owadów doskonałych,

określić szkodliwość żerów pędraków,

wskazać tereny występowania w Polsce,

dokonać oceny poprawności wykonania ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

atlas owadów,

−

lupa,

−

notatnik,

−

ołówek/długopis,

−

literatura z rozdziału 6 Poradnika dla ucznia.

Ćwiczenie 4

Wymień inne szkodniki glebowe, które poznałeś i określ ich cechy morfologiczne oraz

szkodliwość.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać informacje, które będą pomocne przy wykonywaniu ćwiczenia,

wymienić gatunki innych znanych Ci szkodników glebowych,

wskazać cechy charakterystyczne tych owadów,

określić szkodliwość żerów owadów doskonałych,

określić szkodliwość żerów pędraków,

wskazać tereny występowania w Polsce,

dokonać oceny poprawności wykonania ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

gablota z owadami,

−

lupa,

−

notatnik,

−

ołówek/długopis,

−

literatura z rozdziału 6 Poradnika dla ucznia.

Rysunek do ćwiczenia 3

[4, t. VII]

„

Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Ćwiczenie 5

Wyjaśnij sposób określania stopnia zagrożenia lasu przez szkodniki glebowe.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać informacje, które będą pomocne przy wykonywaniu ćwiczenia,

wymienić gatunki owadów dla których przeprowadza się kontrolę zagrożenia przez
pędraki,

określić cel kontroli stopnia zagrożenia przez pędraki,

zdefiniować pojęcie liczba krytycznych pędraków, poczwarek i chrząszczy,

wymienić przykłady liczb krytycznych w zależności od typu siedliskowego lasu,

wskazać cel podejmowanych działań w wyniku przekroczenia liczb krytycznych,

dokonać oceny poprawności wykonania ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

notatnik,

−

ołówek/długopis,

−

literatura z rozdziału 6 Poradnika dla ucznia.

4.1.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

wymienić czynniki stanowiące biotyczne zagrożenia lasu ?

dokonać podziału szkodników owadzich ze względu na zasiedlenie
różnych stref drzewa?

wymienić cechy charakterystyczne pędraków szkodników glebowych?

określić różnice morfologiczne między chrabąszczem majowym
a chrabąszczem kasztanowcem?

określić biologię chrabąszcza majowego?

wymienić cechy charakterystyczne guniaka czerwczyka?

wskazać gatunki drzew najbardziej podatne na zagrożenia ze strony
wałkarza lipczyka?

określić stadia rozwojowe wałkarza lipczyka?

wskazać cechy morfologiczne i występowanie ogrodnicy niszczylistki?

10)

wyjaśnić znaczenie gospodarcze listnika zmiennobarwnego?

11)

opisać cechy morfologiczne turkucia podjadka?

12)

wyjaśnić co wskazują liczby krytyczne pędraków oraz poczwarek
i chrząszczy?

„

Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.2. Najważniejsze szkodniki pierwotne i ich żery

4.2.1. Materiał nauczania

Szkodniki pierwotne to grupa organizmów (głównie owadów), która zasiedla i uszkadza

na ogół zdrowe drzewa. Są to głównie foliofagi redukujące aparat asymilacyjny, żerujące na
liściach w koronach drzew oraz ryzofagi, żerujące na systemie korzeniowym. Groźne dla
drzew są głównie larwy tych owadów, które odżywiają się liśćmi (igłami) bądź korzonkami.

Do najgroźniejszych szkodników pierwotnych drzew iglastych należą: brudnica mniszka,

strzygonia choinówka, barczatka sosnówka, poproch cetyniak, boreczniki, niektóre
miernikowce i zwójki oraz zasnuje [13, s. 16].

W drzewostanach liściastych żery owadów nie są tak groźne w skutkach jak

w drzewostanach iglastych, ze względu na dużą zdolność regeneracji drzew i możliwość ich
powtórnego zazielenienia się w tym samym roku.

Znaczną rolę w degradacji drzew liściastych odgrywają owady należące do rzędu

łuskoskrzydłych z rodzin brudnicowatych, miernikowcowatych, zwójkowatych. Są to:
brudnica nieparka, szczotecznica szarawka, kuprówka rudnica, białka wierzbówka, zwójka
zieloneczka oraz piędziki – piędzik przedzimek, pędzik siewierak. Są to szkodniki o dużym
znaczeniu gospodarczym w lasach liściastych, w gospodarce sadowniczej, w zadrzewieniach
parkowych i przydrożnych.

Szkodniki pierwotne leśnych drzew iglastych i ich żery
Brudnica mniszka – Lymantria monacha L.

Jest motylem o rozpiętości skrzydeł 45–55 mm i długości ciała 15–20 mm. Skrzydła,

głowa i tułów są białawe z poprzecznie zygzakowatymi czarnymi plamkami. Tylne skrzydła
są brunatnoszare. Samica ma czułki nitkowate, a samiec – grzebykowate. Osobniki obydwu
płci wykazują znaczną zmienność ubarwienia. Niekiedy pojawiają się motyle ciemno
ubarwione. Wyrośnięte gąsienice mają na bokach ciała po 2 rzędy widocznych brodawek,
z których wyrastają pęki długich włosków. Przez całą długość ciała biegnie jasna linia.
Na trzecim, siódmym i ósmym segmencie znajdują się jasne plamy. Wzdłuż grzbietu biegnie
czarny pas zaczynający się sercowatym rozszerzeniem na drugim pierścieniu. Wyrośnięta
gąsienica osiąga długość około 5 cm (rys. 15).

Rójka odbywa się od połowy lipca do

końca sierpnia. W północnych rejonach kraju
motyle pojawiają się zwykle 2 tygodnie
później niż w części południowej. Lot
odbywa

się

w porze

nocnej.

Motyle,

zwłaszcza samce, chętnie zlatują do światła.
Cięższe samice mają lot krótki, ociężały.

Silny wiatr wiejący podczas rójki może

znieść duże ilości motyli na znaczne
odległości. W dzień motyle siedzą na
strzałkach drzew z daszkowato ułożonymi skrzydłami. W drzewostanach niskich większość
motyli przebywa w części odziomkowej drzew, tj. do wysokości około 2 m. w drzewostanach
wysokich motyle występują na różnych wysokościach.

Samice składają jaja wysuwanym z odwłoka pokładełkiem pod płytki kory na strzałkach

drzew lub pomiędzy porostami. Jaja brudnicy mniszki są okrągłe, z lekkim spłaszczeniem
pośrodku, średnicy około 1 mm. Początkowo są one barwy ciemnoróżowej, a po około
3 tygodniach stają się szarobrunatne z jasnymi plamkami. Zimuje gąsienica w osłonce
jajowej.

Rys. 15. Brudnica mniszka (a – samica, b – samiec,

c – larwa) [4, t. XLII]

„

Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Zwykle na przełomie kwietnia i maja gąsienice opuszczają osłonki jajowe i pozostają

w gromadzie, tworząc tzw. lusterko. Po kilku dniach wędrują po pniu drzewa w korony.
Pierwszy żer odbywają małe gąsienice na igłach, niekiedy na męskich kwiatostanach.
W miarę wzrostu gąsienice zaczynają wygryzać miękisz na starszych igłach, a żer ich staje się
coraz bardziej rozrzutny. Zjadają przeważnie tylko dolne części igieł i liści, podczas gdy ich
wierzchołki spadają na ziemię (rys. 16). Przepoczwarczenie następuje zwykle w okółkach
gałęzi lub w szparach kory. Po trzech tygodniach wylęgają się motyle. Generacja jest
jednoroczna [12, s. 388–389].

Gąsienice,

poza

uszkodzeniem

igliwia,

uszkadzają również pączki i tegoroczne pędy.
Utrudnia

w dużym

stopniu

regenerację

uszkodzonych drzew, a w wielu wypadkach
przyczynia się do zamierania drzewostanów na
znacznych powierzchniach. Zniszczenie aparatu
asymilacyjnego i późniejsza jego regeneracja
powodują

straty

przyroście

miąższości,

wysokości i pierśnicy drzew, których przyrost jest
zahamowany na ogół do czasu całkowitego
zregenerowania

aparatu

asymilacyjnego.

Drzewostany osłabione żerem brudnicy mniszki
najczęściej są atakowane przez szkodniki wtórne,
które

mogą

całkowicie

zniszczyć.

W drzewostanach

uszkodzonych

w stopniu

silnym przez szkodniki liściożerne wydziela się
prawie 5-krotnie więcej drzew posuszowych, niż
w drzewostanach nie uszkodzonych.

Duży wpływ na regenerację igliwia mają czynniki abiotyczne (opady atmosferyczne

i temperatura powietrza) szczególnie w pierwszych miesiącach po żerach szkodnika oraz
w okresie najbliższej jesieni i zimy. Przywrócenie stanu pierwotnego aparatu asymilacyjnego
zależy również od stopnia uszkodzenia koron, ich wielkości oraz stanowiska biosocjalnego
drzew w drzewostanie. U gatunków iglastych najszybciej przebiega regeneracja igliwia
u modrzewia. Drzewa te po utracie aparatu asymilacyjnego mogą jeszcze w tym samym roku,
w którym wystąpiły szkody, pokryć się nowym igliwiem. Sosna ma również znaczne
zdolności regeneracji igliwia. Wynika to z mniej szkodliwego sposobu żerowania gąsienic.
Nawet przy silnych żerach część nie zjedzonych igieł sosnowych pozostaje w pochewkach
z których mogą wyrosnąć płaskie, krótkie i sierpowato powyginane igły, względnie rozwinąć
się niewielkie pędy pochówkowe. Jeżeli w następnym sezonie wegetacyjnym ze szczytowych
pączków wyrosną nowe pędy i pojawi się w nich igliwie, to możemy mieć pewność, że
drzewostan będzie uratowany. Brudnica mniszka jest najgroźniejsza w drzewostanach
ś

wierkowych i jodłowych. Świerk i jodła uszkodzone w stopniu silnym zawsze zamierają,

a uszkodzone w stopniu średnim próbują przez kilka lat odtworzyć zniszczony aparat
asymilacyjny, jednakże w efekcie końcowym najczęściej zamierają.

Szkodnik ten występuje przeważnie na obszarach nizinnych, jakkolwiek znane były

wypadki wyrządzania przez niego większych szkód i w górach [6, s. 90–91]
Strzygonia choinówka – Panolis flammea Schiff.

Jest to motyl o rozpiętości skrzydeł 30–35 mm. Przednie skrzydła są barwy ceglastej

z dwiema charakterystycznymi białawymi plamkami, z których mniejsza ma zarys okrągły,
a większa – nerkowaty (rys. 17). Ciało jest krępe, silnie owłosione, oczy otoczone są szlarą
jak u sów. W czasie spoczynku motyle składają skrzydła daszkowato.

Rys. 16. Przerzedzenie korony na skutek

erowania gąsienic brudnicy mniszki (górna
połowa igieł odgryziona, spada na ziemię,

potem gąsienice zjadają również kikut igieł)

[2, s. 89]

„

Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Małe gąsienice brudnozielone z jaśniejszą nieco

głową poruszają się początkowo jak miernikowce, na
skutek niedorozwoju pierwszych par odnóży.
W następnych stadiach rozwojowych gąsienic na ich
ciele zaznaczają się wyraźne pasy podłużne.
Ś

rodkiem grzbietu biegnie biały pasek, a po obu

bokach dwa białe paski. Nad linią odnóży widoczny
jest żółty pasek na zielonym tle ciała. Głowa jest
lśniąca, jasnobrunatna [12, s. 385].

Strzygonia choinówka żeruje przede wszystkim

na sośnie zwyczajnej, jedynie przy masowym
pojawie, szczególnie gdy ograniczona jest baza
pokarmowa, gąsienice żerują i na innych gatunkach
sosen: m.in. na sośnie wejmutce, sośnie czarnej, sośnie górskiej. Wg literatury gąsienice
strzygoni obserwowano także na jałowcu, jodle, daglezji, modrzewiu, świerku oraz brzozie,
dębie, klonie, lipie, osice, wierzbie.

Pojaw motyli zaczyna się w pierwszych dniach kwietnia. Motyle wylęgają się najczęściej

w godzinach przedpołudniowych z krótkimi, zmarszczonymi skrzydłami. Rozprostowywanie
zmarszczonych skrzydeł odbywa się przez wpompowywanie do nich krwi. Po zakończeniu
tych czynności część wylęgłych motyli wzbija się w korony drzew, a część pozostaje np. na
pniach drzew do godzin przedwieczornych. Po zachodzie słońca strzygonia budzi się do
aktywnego życia nocnego. Kiedy staje się coraz ciemniej – rójka słabnie, a z nastaniem
ciemności prawie zanika. Obecność motyli ssących soki na kwitnących baziach wierzby
(szczególnie wierzby iwie), klonach nawet jabłoniach potwierdza tezę o pobieraniu
pożywienia przez motyle. Po zapłodnieniu samica przystępuje do składania jaj, które składa
przeważnie w drzewostanach średnich klas wieku. Drzewa rosnące na brzegach luk, przy
liniach oddziałowych i drogach leśnych są zazwyczaj silnie obłożone niż drzewa rosnące
w zwarciu. Motyle żyją średnio do 4 tygodni.

Rozwój jaja zależnie od pogody trwa 2 – 4 tygodnie. Szkodnik w stadium jaja jest bardzo

odporny na czynniki abiotyczne.

Młode gąsienice wygryzają się z jaj najczęściej w końcu kwietnia

i początku maja. Pierwszy ich pokarm stanowi często osłonka jajowa.
Następnie wędrują ku pączkom, do których wgryzają się i wyjadają
młode igły i korę przyszłego pędu. Młode gąsienice unikają żerowania
na ubiegłorocznych igłach sosny. Natomiast starsze gąsienice żerują
wyłącznie na starych igłach (rys. 18). Ogólny okres życia gąsienic
trwa 4 – 6 tygodni. Z końcem lipca dorosłe gąsienice przestają
ż

erować, schodzą po strzale lub spadają z gałązki na ściółkę i wnikają

w nią, tam sporządzają sobie kolebkę poczwarkową, w której
gąsienica przemienia się w poczwarkę.

Stadium poczwarki trwa od połowy lipca do wiosny (kwietnia)

następnego roku. Całkowity rozwój strzygoni choinówki trwa jeden
rok.
Barczatka sosnówka – Dendrolimus pini L.

Jest motylem o zmiennym ubarwieniu, od jasnoszarego do ciemnobrunatnego.

Na pierwszej parze skrzydeł widoczna jest mała, biała plamka oraz lekko załamana
przepaska. Rozpiętość skrzydeł u samicy osiąga 8 cm, a u samca – 6 cm. W pozycji siedzącej
motyl ma skrzydła ułożone daszkowato, co czyni go mało widocznym na korze sosny.
Wyrośnięte gąsienice osiągają długość 50 – 80 cm. Ubarwienie ich jest bardzo zmienne – od
jasnopopielatego poprzez szare aż do brunatnego. Na drugim i trzecim pierścieniu tułowia

Rys. 17. Strzygonia choinówka (a – imago,

b – złoże jaj, c – larwa,

d – poczwarka) [4, t. XLV]

Rys. 18. Gąsienica

strzygoni choinówki

[8, s. 505]

„

Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

znajdują się dwie grube, granatowe, poprzeczne przepaski, a grzbietem ciągnie się
ciemniejszy pas, który na ósmym pierścieniu przybiera kształt litery V, zwróconej ramionami
ku przodowi. Gąsienica jest tak silnie owłosiona, że ciało jej przypomina zamsz. Poczwarka
jest matowa barwy brunatnej [12, s. 387] (rys. 19).

Rójka przypada na lipiec i ciągnie się do połowy

sierpnia. Rójka nie ma dynamiki tak charakterystycznej
dla strzygoni choinówki i brudnicy mniszki i ciągnąć się
może nawet 40 dni. Odbywa się w godzinach
zmierzchowych i nocnych, kiedy też następuje
kopulacja owadów. Lot godowy motyli jest ociężały,
mimo to motyle mogą przelatywać na znaczne
odległości. Nie pobierają one pokarmu. Natomiast po
kopulacji przystępują do składania jaj, które trwa od

jednej do trzech dób. Samica składa do 400 jaj,
najczęściej od 150 do 200, w złożach po 20 do 100 sztuk
(średnio 50) na korze pędów i pni, na sęczkach i igłach
(rys. 20). Po kilku dniach od złożenia jaj samica ginie.

Stadium jaja trwa 15–25 dni. Wylęg gąsienic

przypada na druga połowę sierpnia i ciągnie się do końca
września. Gąsieniczki po wylęgu zjadają część chorionu, przez
krótki czas przebywają razem, następnie zaczynają ogryzać
ząbkowato brzegi tegorocznych igieł, szczególnie w ich części
wierzchołkowej. Pierwsze linienie następuje po tygodniu, po czym
gąsienice rozszerzają strefę żerowania na obydwa brzegi całej igły.
Po dalszych 10 dniach zjadają igły, aż do pochewki (rys. 21).
Szczególnie preferują igły 1 – roczne. Są bardzo ruchliwe. Drugie
linienie następuje w miesiąc po pierwszym, a między drugim
i trzecim linieniem (czasem po trzecim linieniu) gąsienice
przestają na kilka dni żerować, następnie schodzą po pniu do
ś

ciółki na zimowisko. Głównym sygnałem do zejścia jest

skracanie się dnia i spadek temperatury. Od wyjścia z jaj do
rozpoczęcia spoczynku zimowego, tj. do końca listopada,
gąsienica zjada 2–3 g igieł.

Zimowiska znajdują się między ściółką a glebą mineralną

(tylko pojedyncze osobniki znajdują się w glebie), zazwyczaj w pobliżu pnia. Gąsieniczki są
wówczas trudne do zauważenia z uwagi na ziemistą
barwę, jak i kłębkowate zwinięcie ciała, które
przypomina grudkę ziemi. Wczesną wiosną, gdy
temperatura gleby przekroczy 3

C, a następuje to

przeważnie w końcu marca, gąsienice opuszczają
ś

ciółkę i wędrują po pniach drzew w korony.

Opuszczanie ściółki przez gąsienice trwa od 2 do 4
tygodni, co zależy od przebiegu pogody. Gąsienice
są teraz bardzo żarłoczne. Zjadają nie tylko igły
(preferują igliwie 2 – letnie), ale i ogryzają korę na
pędach majowych. W optymalnych warunkach
termicznych (około 27

C) wyrośnięta gąsienica

zjada dziennie 50–60 igieł. W ciągu życia gąsienica
zjada 25–35 g igieł (około 1000 sztuk), z tego
w okresie wiosennym 18–32 g. Ponieważ wiosenny

Rys. 19. Barczatka sosnówka:

a – samica, b – samiec,

c – jaja, d – larwa,

e – oprzęd) [4, t. XLIV

Rys. 20. Złoże jaj barczatki

sosnówki

[19, s. 175]

Rys. 21. Skutki żeru barczatki sosnówki

[12, s. 388]

„

Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

er gąsienic barczatki sosnówki jest prawie 7–10-krotnie silniejszy od żeru jesiennego, to na

podstawie rozmiarów tego ostatniego można przewidywać szkody w drzewostanach w roku
następnym [19, s. 175–176].

W końcu czerwca dorosłe gąsienice sporządzają gęste, brunatne oprzędy

o wrzecionowatym kształcie, długości do 5 cm, w których następuje przepoczwarczenie.
Oprzędy są na gałązkach w koronach drzew, wśród igieł i w szparach kory.

W stadium poczwarki owad pozostaje około 4 tygodni. Barczatka sosnówka ma

zasadniczo generację jednoroczną, jednakże niektóre osobniki do swego rozwoju potrzebują
dwu lat.

Gąsienice barczatki sosnówki żerują wprawdzie na różnych gatunkach sosen, ale

największe szkody wyrządzają w drzewostanach sosny pospolitej i w domieszkach sosny
Banksa. Opanowywane są przede wszystkim jednowiekowe, lite sośniny, na słabych
siedliskach borów suchych, ze stosunkowo małą ilością opadów atmosferycznych. Ogniska
gradacyjne tego szkodnika znajdują się głównie w drzewostanach średnich i starszych klas
wieku, ale znane są także przypadki masowych pojawów w drągowinach, a nawet
w młodnikach. Przebieg regeneracji drzewostanów sosnowych uszkodzonych silnie żerami
barczatki sosnówki uzależniony jest przede wszystkim od stanu sanitarnego drzewostanów.
Znane są przypadki konieczności wycięcia przeżartych drzewostanów na skutek masowego
pojawu w nich szkodników wtórnych, a zwłaszcza cetyńca większego i tycza cieśli.
Zniszczenie przez gąsienice pączków powoduje powstawanie rozwidleń strzały
i wielopędowości. W miejscach ogryzienia kory na młodych pędach niejednokrotnie
następuje infekcja grzybów powodujących powstawanie obwaru [12, s. 388].
Poproch cetyniak – Bupalus piniarius L.

U paprocha cetyniaka zaznacza się bardzo wyraźnie dymorfizm płciowy. U samców

górna strona pierwszej pary skrzydeł ma tło barwy czekoladowej, na którym w okolicach
nasady znajduje się trójkątna, jasnożółta plama poprzecinana ciemnymi żyłkami. Druga para
skrzydeł jest podobnie zabarwiona. Samica jest prawie jednolicie brązowoszara, z dwiema
przepaskami (rys. 22).

W Polsce owad ten był obserwowany na

terenie prawie całego kraju. Jednakże strefa
największego i najczęstszego zagrożenia obejmuje
przeważnie tereny północne i zachodnie Polski.

Poproch cetyniak jest typowym monofagiem

i żeruje przede wszystkim na sośnie zwyczajnej.
Rzadko, ale można go spotkać i na innych
gatunkach sosny np. sośnie wejmutce. W razie
masowych

pojawów

gąsienica

nie

gardzi

znajdującym się w domieszce świerkiem lub
jałowcem. Znane są fakty żerowania gąsienic
również i na jodle.

W naszych warunkach klimatycznych motyle

poprocha cetyniaka pojawiają się pod koniec maja i trwają do końca lipca. Wylęg motyli
odbywa się przeważnie we wczesnych godzinach rannych. Lot motyli odbywa się w czasie
dnia i jest on bardzo uzależniony od warunków atmosferycznych. Najintensywniejszy lot
odbywa się w czasie pełnego nasłonecznienia w dni ciepłe i bezwietrzne, głównie wewnątrz
drzewostanów bardziej zwartych, mniej na obrzeżu. Lot motyli jest bardzo oryginalny, nie
przebiega w linii prostej, ale jest jakby unikowy, w kierunek lotu zmienia się bardzo szybko.
Po zapłodnieniu samica przystępuje do składania jaj. Umieszcza je przeważnie na
zeszłorocznych igłach sosny. Przeciętnie samica składa około 120–150 jaj.

Rys. 22. Poproch cetyniak: a–samica,

b –samiec, c – jaja, d – larwa,

e – poczwarka [4, t. XLVIII]

„

Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Okres wylęgania się z jaj gąsienic poprocha rozpoczyna się pod koniec czerwca i trwa do

połowy sierpnia. Po wylęgu przystępuje ona zaraz do żerowania na starych igłach sosny
(rys. 23). W czasie żerowania gąsienica najczęściej nie
uszkadzają pączków ani kory młodych pędów. Umożliwia to
drzewu łatwiejsze przetrzymanie krytycznego okresu i stwarza
większą szansę pokrycia się nowymi igłami w roku przyszłym.
Gąsienice poprocha są tak doskonale przystosowane barwą
i kształtem do otoczenia, że tkwią prawie niewidoczne, jakby
przylepione do igieł sosnowych. Rozwój gąsienic poprocha
odbywa się bardzo powoli i trwa najczęściej trzy miesiące.
Gąsienica po zakończeniu bardzo późna jesienią żerowania,
opuszcza się na przędzonej nitce na ziemię albo wędruje w dół
po strzale na dno lasu. Po dostaniu się na ziemię wciska się
w mech lub ściółkę na głębokość 3–7 cm i tam przepoczwarcza
się.

Czas trwania stadium poczwarki wynosi 6–7 miesięcy.

Wiosną wewnątrz poczwarki wykształca się motyl.
Całkowity rozwój poprocha trwa jeden rok.
Jednorazowy

er,

nawet

całkowity,

rzadko

powoduje

obumieranie drzewostanów, jednakże wyraźnie wpływa na
zmniejszenie przyrostów masy drewna, a ponadto odbija się na jakości drzewostanów
i wywołuje zwiększone wydzielanie się posuszu. Powtórny silny żer w roku następnym jest
już bardzo niebezpieczny m.in. może dojść do przerwania zwarcia, a przy niesprzyjających
warunkach atmosferycznych może doprowadzić do całkowitej zagłady drzewostanów.

Większość znanych masowych pojawów poprocha odbywało się na terenach o niskich

opadach rocznych. Faworyzowane były przede wszystkim drzewostany w wieku 30–60 lat na
słabszych siedliskach. Najczęściej zniszczenie aparatu asymilacyjnego drzew przez gąsienice
paprocha obserwowano wewnątrz drzewostanów, rzadziej natomiast na obrzeżach.

Po żerowaniu poprocha cetyniaka drzewostany sosnowe mogą zadowalająco

zregenerować utracony aparat asymilacyjny. Jednak muszą mieć w tym czasie zapewnioną
intensywną ochronę przed szkodnikami wtórnymi. Przy żerach częściowych, w których nie
uległo zniszczeniu całe igliwie, proces regeneracyjny przebiega na ogół dość dobrze.
Po żerach całkowitych proces ten trwa kilka lat. Na siedliskach słabych i suchych procesy
regeneracji przebiegają korzystniej niż na glebach zwięźlejszych i bardziej wilgotnych.
Na przebieg regeneracji utraconych igieł duży wpływ mają warunki atmosferyczne,
szczególnie w pierwszych miesiącach po żerach szkodnika. Ponadto regeneracja aparatu
asymilacyjnego uzależniona jest w dużej mierze od stopnia uszkodzenia koron, ich wielkości
oraz stanowiska socjalnego w drzewostanie. Sosna wykazuje większą zdolność regeneracji
igieł niż np. świerk lub jodła [6, s. 94].
Zawisak borowiec (=siwiotek) – Hyloicus
pinastri L .

Rozpiętość skrzydeł motyla dochodzi do 80

mm,

ubarwienie

ciała

popielatobrunatne,

przypominające barwę kory sosnowej (rys. 24).

Występuje

terenie

całej

Polski,

najczęściej w zachodniej i środkowej części
kraju, a szczególnie w Borach Tucholskich.
Motyl pojawia się na przełomie czerwca i lipca.
W dzień motyle przebywają na pniach drzew
i dopiero o zmroku są bardziej aktywne. Lot ich

Rys. 23. śerujące gąsienice

poprocha cetyniaka [17, s. 52]

Rys. 24. Zawisak borowiec: a – imago,

b –larwa, c – poczwarka [4, t. XL]

„

Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

jest zwinny, szybki i wytrwały. Motyle żywią się nektarem kwiatów. Często nawet
odwiedzają ogródki kwiatowe w osadach leżących w pobliżu lasu. Po zapłodnieniu samice
przystępują do składania jaj, po kilka sztuk na igłach. Po około 2 tygodniach wylęgają się
gąsienice. Młode gąsienice żerują w charakterystyczny sposób, a mianowicie ogryzają brzeg
igieł w sposób schodkowy. Natomiast starsze gąsienice zjadają je prawie całkowicie
(rys. 25).

Na przełomie września i października

gąsienice kończą żerowanie i schodzą po
pniu

dno

lasu.

wyszukaniu

odpowiedniego miejsca przeciskają się przez
ś

ciółkę i przeważnie w warstwie próchniczej

przepoczwarczają się.

Stadium poczwarki trwa do maja

następnego roku. Zdarza się, że poczwarka
przeleży druga zimę, aż do następnego maja.
Zawisak borowiec posiada zasadniczo pokolenie
jednoroczne.

Terenem jego występowania są drzewostany sosnowe różnych klas wieku, przeważnie

lite, bez podszytów i domieszek, na ubogich siedliskach. Owad ten mimo, że występuje
prawie w każdym drzewostanie sosnowym, a poczwarki jego są dość licznie zbierane przy
jesiennych poszukiwaniach szkodników sosny, nie wyrządza jednak większych szkód
gospodarczych.

Regeneracja aparatu asymilacyjnego po żerach zawisaka przebiega bez większych

przeszkód, o ile nie staną na przeszkodzie żery innego foliofaga (np. strzygoni choinówki,
barczatki sosnówki, brudnicy mniszki). Duża rolę przy odnawianiu utraconego igliwia
odgrywają warunki atmosferyczne (opady i wahania temperatury), szczególnie w pierwszych
miesiącach po żerach szkodnika oraz w okresie najbliższej jesieni i zimy.

Dotychczas zawisaka borowca bezpośrednio nie zwalczano. Jedynie gdy były

podejmowane zabiegi ratownicze przeciw zasadniczemu szkodnikowi (np. strzygoni,
mniszce, barczatce i in.) równocześnie był zwalczany zawisak borowiec, jako szkodnik
towarzyszący [6, s. 95].
Borecznik sosnowiec – Diprion pini L.

Rozpiętość skrzydeł tej błonkówki wynosi 15–20 mm. Samiczka jest zazwyczaj barwy

słomkowożółtej i ma czarną głowę oraz 3 plamy na tułowiu i jedną na odwłoku, czułki
również czarne, szczeciniaste. Samczyk ma czułki podwójnie grzebykowate i jest cały czarny
z wyjątkiem brunatno zabarwionego końca odwłoka. Dorosłe larwy osiągają długość 25 mm.
Ciało ich jest barwy żółtozielonej z szeregiem czarnych plamek ułożonych wzdłuż grzbietu
i boków oraz plamek w postaci kropki i kreski nad nogami. Nogi tułowiowe (3 pary) są
czarne, pozostałe 8 par nóg ma barwę taką samą jak całe ciało (rys. 26).

Lot przypada zwykle na połowę maja. Samice umieszczają jaja w ubiegłorocznych igłach

w wyciętych pokładełkiem jamkach podobnych do kieszeni. Na jednej igle znajduje się 3–20
ż

ółtych jaj, przylegających jedno do drugiego. Całe złoże pokryte jest piankowatą, zieloną

wydzieliną, która po kilku dniach brunatnieje. Po 3–4 tygodniach z jaj lęgną się larwy, które
zwykle pozostają początkowo w gromadzie i ogryzają brzegi igieł, pozostawiając jedynie
ś

rodkowe żeberko. Starsze larwy zjadają szpilki aż do pochewki, a nawet ogryzają korę na

pędach (rys. 27).

Larwy podrażnione przyjmują charakterystyczną postawę odstraszającą, podnosząc do

góry głowę i tułów. Po kilku tygodniach żeru larwy sporządzają kokony, które są
przyczepione do szpilek, gałązek lub do kory drzew. W kokonie następuje rozpoczwarczenie.

Rys. 25. śerują ca gąsienica [16, s. 51]

„

Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys. 26. Borecznik sosnowiec: a – samica,

b – samiec) [4, t. XXVII]

Rys. 27. Pęd sosny z igłami uszkodzonymi przez

larwy borecznika [19, s. 191]

Zwykle w lipcu lub sierpniu tego samego roku pojawiają się owady doskonałe nowej

generacji. Młode samice składają jaja na tegorocznych igłach, a wylęgłe larwy żerują na nich
do późnej jesieni. Wyrośnięte larwy schodzą po pierwszych przymrozkach pod ściółkę, gdzie
sporządzają kokony. Liczne kokony znajdują się niejednokrotnie w odziomkowych częściach
pni drzew i na nabiegach korzeniowych. Owad ten ma zazwyczaj 2 generacje w roku, część
populacji może jednak przelegiwać w kokonie przez rok, dwa, a nawet więcej lat, co
w znacznym stopniu utrudnia prognozowanie i zwalczanie.

Borecznik sosnowiec jest szkodnikiem sosny pospolitej. Jego ogniska gradacyjne

znajdują się przeważnie w lukowatych ubogich drzewostanach średnich i starszych klas
wieku, na obrzeżach i przy drogach. Niekiedy gradacje obejmują rozległe obszary sośnin.
Większe szkody powoduje zazwyczaj druga gradacja, której larwy są w stanie doszczętnie
ogołocić drzewostany z igieł. Następstwem żeru jest zwykle zahamowanie przyrostu masy
drewna w kilku następnych latach oraz zamieranie najbardziej osłabionych drzew. Przebieg
regeneracji drzewostanów uzależniony jest w znacznym stopniu od układu warunków
atmosferycznych

oraz

stopnia

nasilenia

występowania

szkodników

wtórnych.

W drzewostanach zaniedbanych pod względem sanitarnym szkodniki wtórne, a zwłaszcza
cetyniec większy, kózki i smolik drągowinowiec, są w stanie dobić liczne drzewa
i spowodować

powstanie

silnych

przerzedzeń,

nawet

luk

drzewostanach

[12, s. 393– 394].
Zasnuja (osnuja) świerkowa – Cephalcia abietis L.

Długość ciała zasnui świerkowej wynosi 11–14 mm. Tułów jest barwy czarnej

z charakterystycznym rysunkiem, odwłok czerwonożółty (rys. 28).

Wzmożone

występowanie

zasnuj

obserwowano w drzewostanach starszych
klas wieku (III, IV) przeważnie na terenach
górskich.

Rójka owadów doskonałych trwa od

połowy

kwietnia

końca

czerwca

i odbywa się w ciepłe i słoneczne dni.
Ociężałe po wylęgu samice najczęściej
wędrują pieszo po pniu w korony drzew.
W czasie tej wędrówki przeważnie następuje
zapłodnienie. Po dotarciu w korony drzew
samice przystępują do składania jaj, które są
lokowane przeważnie na zeszłorocznych igłach świerka w nieregularnych złożach od kilku do

Rys. 28. Zasnuja świerkowa: a – samica,

b: samiec) [4, t. XXVI]

„

Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

kilkunastu jaj. Jaja są częściowo wciśnięte w rynienkowate nacięcia w igle i powleczone
wydzieliną kleistą (rys. 29).

Po 2 – 4 tygodniach lęgną się larwy i wędrują do

najbliższego rozwidlenia pędów, gdzie zakładają wspólny oprzęd.
W oprzędzie gromadzi się niekiedy 40 do 50 gąsienic. Oprzędy są
silnie zanieczyszczone brunatnymi eksperymentami larw (rys.
30). śer trwa około dwóch miesięcy i odbywa się wyłącznie na
pędach starszych. Larwy nie uszkadzają pędu ostatniego roku,
podobnie

nie

naruszają

również

pączków.

Po zakończeniu żerowania wyrośnięte gąsienice tracą zdolność
przędzenia i spełzają lub spadają bezpośrednio na dno lasu. Po
wyszukaniu odpowiedniego miejsca przeciskają się przez ściółkę
i w glebie na znacznej głębokości (do około 20–30 cm) formułują
owalne jamki, gdzie przylegają do drugiej lub trzeciej wiosny, a nawet dłużej.
Przepoczwarczenie następuje wiosną. Stadium poczwarki trwa 2–3 tygodnie. Po tym czasie
następuje wylot owada doskonałego.

W Polsce poza zasnują (osnują) świerkową występują również

dwa pokrewne gatunki: zasnuja wysokogórska i zasnuja północna.

Gradacje zasnui ujawniają się głównie w górskich

drzewostanach świerkowych w wieku 60–90 lat. Rozwijają się one
powoli, ale utrzymują bardzo długo. Szkody ograniczają się
przeważnie do zmniejszenia się przyrostu masy drewna
i wydzielania się znacznych ilości drzew posuszowych.

Ponieważ zasnuje w czasie żerowania najczęściej nie

uszkadzają pączków oraz tegorocznych pędów, uszkodzone
ś

wierki mają dużą szansę na odrodzenie utraconego aparatu

asymilacyjnego. Jednakże przy powtarzających się silnych
ż

erach sytuacja staje się tragiczna, tym bardziej, że drzewa

takie są bardzo chętnie atakowane przez szkodniki wtórne,
które przyczyniają się do wzmożonego wydzielania się drzew posuszowych, a nawet
zamierania drzewostanów. Ponieważ świerk nie wykazuje zdolności regeneracyjnej igieł
(w przeciwieństwie do sosny), pozbawiony igliwia w wyniku masowego pojawu zasnui jest
skazany na zagładę [6, s. 99].
Zwójka sosnóweczka – Rhyacionia buoliana Den. et Schaff.

Roi się w drugiej połowie czerwca i w lipcu o zmierzchu. Jaja są składane pojedynczo

lub po kilka na zielonej korze pędów i pochewkach igieł, ale najczęściej na pączkach młodych
pędów w wierzchołkowej części drzewa. Jaja mają kształt ziaren soczewicy (przekrój około
1 mm) i są składane pojedynczo lub po 2–3 sztuki, rzadziej w większej liczbie. Razem samica
składa około 80 jaj. Wylęg gąsienic następuje po 10–15 dniach. Wgryzają się one początkowo
w nasadową część igły, a następnie w pączki okółkowe, przy czym między pączkami
sporządzają niewielki wątły, biały oprzęd. Nadgryzione igły wysychają. Gąsienice kończą żer
w listopadzie i w miejscu żeru zimują. Na wiosnę już w końcu marca i kwietnia gąsienice
kontynuują żer, przechodząc najczęściej na pączki szczytowe, które uszkadzają od części
nasadowej. Wgryzają się wówczas w rdzeń rozwijającego się pędu tworząc chodniki długości
do 10 cm. Niekiedy wgryzają rowkowaty chodnik na powierzchni pędu. śer postępuje od
nasady pędu ku szczytowie. Gąsienica w ciągu żeru wiosennego może kilkakrotnie zmieniać
pączki, co wzmaga jej szkodliwość. Przepoczwarczenie następuje w końcu maja i w czerwcu
wewnątrz nasady uszkodzonego pędu. W Polsce generacja jednoroczna.

er gąsienic zwójki sosnóweczki powoduje szereg następstw. Uszkodzone pączki nie

rozwijają się. Uszkodzone pędy, które nie uschną ulegają skrzywieniu, a na ich powierzchni

Rys. 29. Osnuja świerkowa

– złoże jaj

[15, s. 208]

Rys. 30. Osnuja świerkowa –

oprzęd z ekskrementami w

miejscu żerowania

[15, s. 208]

„

Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

widoczny jest zabliźniony chodnik boczny. Jeżeli uszkodzone są dwa pędy tworzy się korona
w kształcie liry, gdy trzy – to korona przybiera formę kandelabru. W przypadku zniszczenia
pączka głównego jego funkcje przejmuje pączek boczny dając początek pędowi o trwałym,
kolankowatym skrzywieniu strzały. Uszkodzenia pączków powodują ponadto rozwój
nadmiernie długich igieł, miotlaste zniekształcenie pędów (czarne miotły), rozdwojenie strzał
i inne deformacje (np. „ptasie gniazda”). Największe szkody powoduje w uprawach
i młodnikach –12 letnich [19, s. 126].

Szkodniki pierwotne leśnych drzew liściastych i ich żery
Zwójka zieloneczka – Tortrix viridana

Jest to seledynowozielony motyl o rozpiętości skrzydeł 18–23 mm. Wyrośnięte gąsienice

są barwy zielonej z czarnobrunatną głową i tarczką pozagłowową. Osiągają one długość do
18 mm (rys. 31).

Roi się w czerwcu i lipcu. Jaja składa zwykle

po 2–3 sztuki na gałązkach, gdzie też zimują.
Gąsienice lęgnące się w końcu kwietnia i w maju
najpierw niszczą pączki, następnie żerują na
młodych liściach, które zwijają się w rurkę. Tam też
następuje przepoczwarczenie. Zwójka zieloneczka
ma licznych wrogów naturalnych, zwłaszcza
spośród ptaków owadożernych oraz owadów
pasożytniczych.

Zwójka

zieloneczka

jest

pospolitym

szkodnikiem

dębów,

zwłaszcza

wcześniej

rozwijającego się dębu szypułkowego, zarówno
w drzewostanach,

jak

parkach

oraz

zadrzewieniach alejowych. W niektórych okolicach
kraju, zwłaszcza na południu Polski, owad ten
wykazuje tendencje do masowego występowania samodzielnie lub z innymi gatunkami
szkodników, a gradacja jego może się przedłużyć nawet do 10 lat. Wprawdzie drzewa
ogołocone z liści wkrótce się ponownie zazieleniają, niemniej jednak w przypadku
powtarzających się żerów pełnych następuje znaczne osłabienie drzew, zahamowanie
przyrostów, przerwa w owocowaniu, a nawet powstają suchoczuby. Nasilenie występowania
zwójki zieloneczki kontroluje się w miejscach prześwietlenia koron wskutek żeru gąsienic
[12, s. 399].
Brudnica nieparka – Lymantria dispar

U motyla tego występuje wyraźny dymorfizm

płciowy. Samica jest ociężała (niechętnie lata),
o krępym i grubym odwłoku. Czułki samic są nitkowate,
skrzydła pierwszej pary brunatnobiałe z kilkoma
brunatnymi, zygzakowatymi liniami. Tylna para
skrzydeł jest ciemniejszej barwy. Rozpiętość skrzydeł

wynosi 55–65 mm (rys. 32). Samce są smukłe, chętnie
latają. Czułki mają grzebykowate, skrzydła pierwszej
pary szarobrunatne, z ciemniejszym, zygzakowatym
rysunkiem. Skrzydła drugiej pary są jednolicie szaro
ubarwione. Wyrośnięte gąsienice osiągają długość 60–70 mm. Na stronie grzbietowej
znajduje się 11 par dużych brodawek, z których pierwszych pięć jest barwy niebieskiej,
pozostałe zaś – czerwonej. Z każdej brodawki wyrastają długie włoski.

Rys. 31. Zwójka zieloneczka: A – gąsienica,

B – obraz żerowania gąsienic,

C – motyl)

[18, s. 41]

Rys. 32. Brudnica nieparka

(a – samica, b – samiec, c – larwa)

[4, t. XLII]

„

Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Lot godowy odbywają samce wieczorem i nocą w lipcu i sierpniu. Samice składają jaja

na pniach drzew, niekiedy także na najniższych koronach
i w wyjątkowych wypadkach – na ściółce, w liczbie
400–800 sztuk w jednym złożu przykrytym warstwą
brunatnych włosków pochodzących z odwłoka samicy.
Zimują gąsienice wewnątrz osłonek jajowych. Wyląg ich
następuje w kwietniu i maju. Początkowo żerują one
gromadnie, a następnie pojedynczo, ogryzając liście
(rys. 33).

gąsienic

trwa

przez

10–13

tygodni.

Przepoczwarczenie

następuje

najczęściej

w bardzo

luźnych oprzędach w spękaniach kory i rozwidleniach
konarów oraz gałęzi, generacja jednoroczna.

Brudnica nieparka jest gatunkiem polifagicznym. Gąsienice jej żerują na różnych

gatunkach drzew liściastych w lesie, parkach, zadrzewieniach oraz sadach. Najczęściej
atakuje dąb, grab, lipę, topolę i buk. Niekiedy pojawia się także drzewostanach sosnowych,
gdzie doszczętnie niszczy roślinność runa i liście krzewów, powodując powstawanie
gołożerów. Gradacja trwa zwykle nie dłużej niż 3 lata. Następstwem żerów brudnicy nieparki
jest zahamowanie przyrostu masy drzewa, fizjologiczne osłabienie drzew, przerwy
w owocowaniu, powstawanie suchoczubów [12, s. 398].
Piędzik przedzimek – Operophthera brumata

Motyl ten odznacza się wyraźnym dymorfizmem płciowym. Rozpiętość skrzydeł samców

wynosi około 25 mm. Pierwsza para skrzydeł jest
szara z ciemniejszymi przepaskami, druga para zaś
jaśniejsza. Samice mają tylko skrzydła szczątkowate,
nie sięgające końca odwłoka (rys. 34).

Wyrośnięte

gąsienice,

jasnozielone

z ciemniejszym grzbietem i białymi paskami po
bokach oraz zielona głową, osiągają długość do
25 mm.

Rójka odbywa się w okresie od późnej jesieni do

pierwszych dni grudnia. Pozbawione zdolności lotu
samice wędrują po pniach drzew w korony. Jaja
składają pojedynczo lub po kilka na gałązkach
i pączkach, zimują jaja. Gąsienice lęgną się
w kwietniu i zjadają liście, uszkadzają pączki oraz
związki owoców. W czerwcu schodzą po pniach
drzew lub opuszczają się na nitkach snutej przez
siebie

przędzy

ciółki,

gdzie

następuje

przepoczwarczenie.

Piędzik

przedzimek

odznacza

się

dużym

polifagizmem. Jego gąsienice żerują na różnych
gatunkach drzew i krzewów liściastych. Szczególnie
chętnie opanowuje dąb, brzozę i graby (rys. 35), ale
występuje także na topolach, wierzbach i na drzewach owocowych w sadach.

Największe szkody wyrządza w szkółkach i w uprawach, zwłaszcza w przypadku

występowania wczesnych przymrozków powodujących zamieranie pędów jeszcze nie
zdrewniałych, wskutek opóźnionego rozwoju w wyniku zniszczenia liści przez gąsienice
[12, s, 399].

Rys. 33. śerujące gąsienice na liściach

dębu [18, s. 49]

Rys. 34. Piędzik przedzimek: a – samica,

b – samiec) [15, s. 214]

Rys. 35. Liść grabu uszkodzony przez

piędzika przedzimka

[15, s. 214]

„

Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Kuprówka rudnica – Euproctis chrysorrhoea

Jest to biały motyl o rozpiętości skrzydeł 30–35 mm (rys. 36). Odwłok u samicy

zakończony jest pękiem rudych włosków. Wyrośnięte
gąsienice barwy ciemnobrunatnej lub szarej z rzędami
szaro owłosionych brodawek oraz charakterystycznym
rysunkiem na grzbiecie osiągają długość do 30 mm. Włoski
znajdujące się na ciele gąsienic wykazują właściwości
parzące i mogą spowodować ostre stany zapalne skóry
u człowieka i zwierząt kręgowych.

Rójka odbywa się od końca czerwca do połowy lipca.

Jaja składa samica w wydłużonym złożu na dolnej stronie
liścia, w liczbie około 300. są one okryte włoskami
z odwłoka samicy. Lęgnące się w lipcu gąsienice żerują
gromadnie, szkieletyzując liście. Na jesieni gąsienice
splatają ze sobą po kilka liści na końcach pędów, tworząc
maczugowate gniazda, w których zimują. Wiosną ogryzają
młode rozwijające się liście (rys. 37), a niekiedy także
pączki, powodując doszczętne ogołocenie drzew.
Przepoczwarczenie następuje w brunatnym, przejrzystym
kokonie sporządzonym wśród liści lub na pniach drzew,
generacja jednoroczna.

Kuprówka rudnica znana jest w Polsce przede

wszystkim jako szkodnik sadów. Ogołaca ona także chętnie
ś

ródpolne grusze, głóg oraz inne drzewa i krzewy w lasach,

parkach, nasadzeniach przyrożnych i na skwerach. Gąsienice jej żerują wówczas także na
dębach oraz grabie. Zniszczenie liści powoduje osłabienie drzew i może przyczynić się do
zahamowania owocowania [15, s. 216–217].
Szczotecznica szarawka – Dasychira pudibunda

Motyl, skrzydła pierwszej pary osiągają

rozpiętość 35–60 mm, są barwy jasnoszarej, mają
dwie przepaski poprzeczne, a skrzydła drugiej
pary są jednolicie szarobrunatne. Samiec jest
mniejszy od samicy. Gąsienice szarożółte,
owłosione, o 8 parach nóg, wyróżniają się
pędzlem czerwonych włosków na końcu odwłoka
oraz żółtymi pączkami włosków na pierścieniach
4–7. pomiędzy nimi znajdują się czarne plamy,
dobrze widoczne podczas zginania się ciała
gąsienicy (rys. 38).

Rójka odbywa się w maju i czerwcu. Samice

składają jaja na korze pni w złożach po kilkaset
sztuk. Od lipca do sierpnia gąsienice żerują na
liściach różnych gatunków drzew i krzewów
leśnych, najchętniej na buku i dębie, przy czym
pod drzewami można znaleźć liście minimalnie
uszkodzone (rys. 39). Wyrośnięte gąsienice
schodzą

ciółki,

gdzie

następuje

przepoczwarczenie się w żółtoszarym kokonie.
Zimują poczwarki. Generacja jednoroczna.

Rys. 36. Kuprówka rudnica

[14, t. XLIV]

Rys. 37. Gąsienica kuprówki

rudnicy [18, s. 50]

Rys. 38. Szczotecznica szarawka: a – imago,

b – larwa [4, t. XLIII]

Rys. 39. Liście grabu uszkodzone na

skutek żerowania gąsienic szczotecznicy

szarawki

[18, s. 184]

„

Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Gradacje na ogół nie trwają długo. Zazwyczaj załamują się na skutek działania

pasożytów oraz gwałtownych chorób powodowanych przez mikroorganizmy, a zwłaszcza
przez wirusy.

ery nie są zbyt groźne dla drzewostanów, gdyż regeneracja odbywa się stosunkowo

szybko. Jedynie gołożery powtarzające się przez kilka kolejnych lat mogą spowodować
uaktywnienie się szkodników wtórnych i przyczynić się do zamierania poszczególnych drzew
[12, s. 400].
Białka wierzbówka – Leukoma salicis

Atłasowobiały motyl o rozpiętości skrzydeł 40–50 mm. Wyrośnięte brunatne gąsienice są

silnie owłosione i charakteryzują się istnieniem żółtych lub białych, czarno obrzeżonych plam
wzdłuż grzbietu (rys. 40).
Lata w czerwcu i lipcu w godzinach wieczornych. Samice
składają jaja przeważnie na pniach drzew, w złożach
pokrytych białą, piankowatą wydzieliną. Zimują jaja lub
młode

gąsienice.

Wiosną

początkowo

gąsienice

szkieletyzują liście, z czasem żer ich staje się coraz
bardziej intensywny i na drzewach niejednokrotnie
pozostają tylko resztki blaszki liściowej w pobliżu
ogonka liściowego (rys. 41). Gąsienice przepoczwarczają
się w luźnych oprzędach na pniach drzew, na gałązkach
i w ich rozwidleniu, generacja jednoroczna.
Białka wierzbówka jest często spotykanym szkodnikiem
przydrożnych zadrzewień topolowych i wierzbowych.
Niekiedy ogołoca z liści drzewa na plantacjach
topolowych oraz na plantacjach wierzb koszykarskich,
przyczyniając się do osłabiania roślin żywicielskich oraz
zmniejszenia przyrostu masy drzewnej [12, s. 401].
Szkodniki upraw
Szeliniak sosnowiec – Hylobius abietis L.

Ze względu na duże znaczenie gospodarcze warto

wspomnieć o szeliniaku sosnowcu zaliczanym do
szkodników strzałek w uprawach sosnowych.

Chrząszcz jest owalnego kształtu, silnie zbudowany,

o długości 8–15 mm. Ubarwienie ma cimnobrunatne,
matowe. Głowa wyciągnięta w dość długi ryjek
zakończony kolankowato załamanymi buławkowatymi
czułkami. Postać doskonała pojawia się w kwietniu i maju. Na żer uzupełniający udaje się
zwykle pieszo. Ze skrzydeł korzysta na ogół rzadko. Chrząszcze żerują na młodych
drzewkach, ogryzając na strzałkach i bocznych pędach korę płatami aż do bielu. W miejscu
zranień pojawia się obficie żywica, która z czasem bieleje. Siewki mogą zostać całkowicie
zniszczone w skutek przegryzienia strzałek.

Po dokonaniu żeru uzupełniającego samice zagrzebują się w ziemi i składają jaja na

korzeniach drzew iglastych, głównie sosen i świerków. Po złożeniu jaj chrząszcze nie giną,
lecz prowadzą dalej żer uzupełniający i składają jaja przez 2 m – 3 lata. W jednym roku
obserwuje się zazwyczaj dwukrotnie liczny pojaw szkodnika; pierwszy w maju, drugi
w końcu lata, kiedy lęgną się młode chrząszcze [15, s. 171].

Szeliniak sosnowiec jest jednym z najgroźniejszych szkodliwych owadów w lesie. Jego

występowaniu sprzyja system zrębów zupełnych. Szeliniak jest zwabiany na zręby zapachem
niektórych monoterpenów oraz esterów kwasów tłuszczowych zawartych w żywicy.
Na korzeniach pniaków składa jaja, natomiast doskonałe warunki żeru uzupełniającego

Rys. 40. Białka wierzbówka (a-imago,

b-złoże jaj, c-larwa)

[4, t. XLIII]

Rys. 41. śerujące starsze gąsienice

białki wierzbówki [18, s.
225]

„

Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

i regenerującego znajduje na sośnie którą odnawia się zręby, a także w sąsiadujących z nimi
uprawach. Wielkie szkody może też wyrządzić w szkółkach iglastych [19, s. 136].

4.2.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

Które owady zaliczamy do szkodników pierwotnych drzew iglastych?

Które owady zaliczamy do szkodników pierwotnych drzew liściastych?

Jakie są cechy morfologiczne brudnicy mniszki?

Jak wygląda żer strzygoni choinówki?

Jakie są skutki żerów barczatki sosnówki?

Jakie są główne cechy morfologiczne poprocha cetyniaka?

Jak wygląda gąsienica zawisaka borowca?

Jakie są cechy morfologiczne borecznika sosnowca?

Jak wygląda oprzęd larw zasnui świerkowej?

10.

Jakie jest znaczenie gospodarcze zwójki zieloneczki?

11.

Które szkodniki pierwotne najchętniej żerują na dębach?

4.2.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Dokonaj ogólnej charakterystyki szkodników pierwotnych drzew iglastych i określ ich

znaczenie gospodarcze.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać informacje, które będą pomocne przy wykonywaniu ćwiczenia,

obejrzeć prezentację multimedialną dotyczącą szkodników pierwotnych drzew leśnych,

zdefiniować określenie szkodniki pierwotne,

określić gatunki owadów zaliczanych do szkodników pierwotnych drzew iglastych,

określić stadia rozwojowe szkodników pierwotnych drzew iglastych,

określić miejsca i sposób żerowania,

określić znaczenie gospodarcze i występowanie,

dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

atlas owadów,

−

ołówek/długopis,

−

notatnik,

−

literatura z rozdziału 6 Poradnika dla ucznia.

„

Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Ćwiczenie 2

Scharakteryzuj owada, którego samicę i samca przedstawia rysunek.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

odszukać

informacje,

które

będą

pomocne

przy

wykonywaniu ćwiczenia,

obejrzeć owady w gablocie,

określić gatunek owada przedstawionego na rysunku,

wskazać charakterystyczne cechy morfologiczne,

określić miejsce i sposób żerowania,

określić znaczenie gospodarcze,

dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

gablota z owadami,

−

lupa,

−

notatnik,

−

ołówek/długopis,

−

literatura z rozdziału 6 Poradnika dla ucznia.

Ćwiczenie 3

Rozpoznaj gatunek owada przedstawionego na rysunku i określ jego morfologię, biologię
i znaczenie gospodarcze.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

odszukać informacje, które będą pomocne przy
wykonywaniu ćwiczenia,

rozpoznać gatunki owada,

określić jego morfologię,

określić jego biologię,

określić wygląd żerów,

scharakteryzować znaczenie gospodarcze,

dokonać oceny poprawności wykonanego
ć

wiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

gablota z owadami,

−

atlas owadów,

−

lupa,

−

notatnik,

−

ołówek/długopis,

−

literatura z rozdziału 6 Poradnika dla ucznia.

Rysunek do ćwiczenia 2

[17, s. 48]

Rysunek do ćwiczenia 3

[15, s. 206]

„

Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Ćwiczenie 4

Dokonaj charakterystyki szkodników pierwotnych drzew liściastych i określ ich

znaczenie gospodarcze.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

odszukać informacje, które będą pomocne przy wykonywaniu ćwiczenia,

obejrzeć prezentację multimedialną dotyczącą szkodników pierwotnych drzew leśnych,

określić gatunki owadów zaliczanych do szkodników pierwotnych drzew liściastych,

określić stadia rozwojowe szkodników pierwotnych drzew liściastych,

określić miejsca i sposób żerowania,

określić znaczenie gospodarcze i występowanie,

dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

atlas owadów,

−

notatnik,

−

ołówek/długopis,

−

literatura z rozdziału 6 Poradnika dla ucznia.

Ćwiczenie 5

Scharakteryzuj gatunek szkodnika, którego gąsienica i jej żer przedstawione są na

rysunku.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

odszukać informacje, które będą pomocne przy wykonywaniu
ć

wiczenia,

wskazać gatunek szkodnika pierwotnego drzew liściastych,

określić morfologię rozpoznanego owada,

określić biologię rozpoznanego owada,

wskazać sposób i skutki żerowania,

określić występowanie rozpoznanego owada,

ocenić poprawność wykonanego ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

atlas owadów,

−

notatnik,

−

ołówek/długopis,

−

literatura z rozdziału 6 Poradnika dla ucznia.

Rysunek do ćwiczenia 5

[18, s. 49]

„

Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.2.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

wskazać owady zaliczane do szkodników pierwotnych drzew
iglastych?

wskazać owady zaliczane do szkodników pierwotnych drzew
liściastych?

określić cechy morfologiczne brudnicy mniszki?

określić wygląd żeru strzygoni choinówki?

scharakteryzować skutki żerów barczatki sosnówki?

wskazać główne cechy morfologiczne poprocha cetyniaka?

określić wygląd gąsienicy zawisaka borowca?

wskazać cechy morfologiczne borecznika sosnowca?

określić wygląd oprzędu larw osnui świerkowej?

10)

wyjaśnić znaczenie gospodarcze zwójki zieloneczki?

11)

wskazać szkodniki pierwotne najczęściej żerujące na dębach?

„

Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.3. Najgroźniejsze szkodniki wtórne i ich żerowiska

4.3.1. Materiał nauczania

Okoliczności sprzyjające rozmnażaniu szkodników wtórnych

Szkodniki wtórne – w odróżnieniu od szkodników pierwotnych występujących na

drzewach zdrowych – opanowują drzewa osłabione bądź obumierające. Niektóre z nich
opadają nawet drzewa martwe. Stąd pochodzi ich nazwa. Rozmnożeniu szkodników wtórnych
sprzyjają więc te okoliczności, które powodują osłabienie funkcji życiowych drzewa
i pogorszenie jego stanu zdrowotnego. Ściśle wiąże się z tym zmniejszenie odporności
drzewa i jego zdolności przeciwstawienia się atakom szkodników wtórnych, co powoduje
nagromadzenie się dogodnego materiału lęgowego dla tych szkodników.

Szkodniki wtórne, przyspieszające lub powodujące obumieranie drzew, nazywamy

szkodnikami fizjologicznymi. Jeśli natomiast uszkadzają one drewno, powodując tzw.
czerwliwość drewna i zmniejszając przez to jego wartość techniczną, nazywamy je
szkodnikami technicznymi. Bardzo często szkodnik wtórny jest równocześnie szkodnikiem
fizjologicznym i technicznym. Jeśli w korzystnych warunkach szkodnik wtórny rozmnoży się
w tak dużej ilości, że nie znajduje dla swego wyżywienia dostatecznej liczby drzew
osłabionych i obumierających, to opada także drzewa zdrowe, stając się tym samym
szkodnikiem pierwotnym.

Przyczynami i okolicznościami wywołującymi osłabienie drzew i drzewostanów,

a w następstwie tego pojaw szkodników wtórnych, są uszkodzenia spowodowane przez
czynniki opisane niżej [1, s. 7–8].
1)

Szkodliwe owady, jak strzygonia choinówka, brudnica mniszka, barczatka sosnówka,
osnuja gwiaździsta i inne, całkowicie lub częściowo objadają igliwie, czego następstwem
są zaburzenia w organizmie drzewa i jego osłabienie lub nawet śmierć.

Pasożytnicze grzyby, jak opieńka miodowa, huba korzeniowa, obwar sosnowy i inne,
wywołują stan chorobowy i osłabienie drzewa.

Pożary często powodują obumarcie i uszkodzenie nie tylko miazgi w dolnej części
strzały, lecz i systemu korzeniowego zwłaszcza płytkiego.

Wiatry, powodują złomy, wywroty, wreszcie osłabienie drzew wskutek naderwania
systemu korzeniowego. Szczególnie wrażliwy jest na to świerk, z uwagi na jego płytki
system korzeniowy, zwłaszcza w wyższych partiach górskich, jeżeli jest wystawiony na
wiatry uderzające. W takich miejscach wiatr powoduje co roku cofanie się ściany lasu
ś

wierkowego wskutek powstających na jego skraju wywrotów i złomów, które stanowią

doskonały materiał lęgowy dla szkodników wtórnych, jeśli nie są w odpowiednim czasie
uprzątnięte i okorowane. Są to tzw. nawietrzne ściany lasu.

nieg w postaci okiści powoduje czasem wywroty, wychylenia, a przeważnie złomy

drzew, stanowiące dogodny materiał lęgowy dla szkodników wtórnych.

Przemysłowe zanieczyszczanie powietrza powoduje stopniowe zamieranie pojedynczych
drzew i całych drzewostanów. Szkodliwe działanie tych zanieczyszczeń na terenach
silniej uprzemysłowionych urosło do rozmiarów, warunkujących istnienie lasu.
Zanieczyszczenia powietrza powstają: a) od gazów, działających szkodliwie na plazmę,
tkanki roślinne i aparat asymilacyjny, b) od sadzy i pyłów, które prócz uszkodzeń
chemicznych, osadzając się na igłach, utrudniają asymilację, oddychanie i parowanie.
W wyniku działania tych zanieczyszczeń następuje przedwczesny opad igliwia,
przerzedzenie korony drzewa, osłabienie jego funkcji życiowych, powodujące stopniowe
obumarcie drzewa, co zwykle przyspieszają szkodniki wtórne, uaktywniając się na
chorym organizmie i znajdując tam dobre miejsce lęgowe. Najbardziej wrażliwymi
gatunkami na przemysłowe zanieczyszczenia powietrza są: jodła pospolita, świerk
pospolity i sosna zwyczajna.

„

Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Zmiany poziomu wody gruntowej wpływają także ujemnie na rozwój drzewostanów.
Podniesienie się poziomu wód gruntowych, stwarzając nadmierną wilgotność albo
zabagnienie terenu, jak i obniżenie się poziomu tych wód, wywołujące przesuszenie
terenów leśnych, powodują nienormalne funkcjonowanie systemu korzeniowego,
zakłócenia w krążeniu soków i zaburzenia w innych czynnościach życiowych drzew.
Wpływa to na osłabienie drzew, obniżając ich zdolność przeciwstawiania się atakom
szkodliwych owadów i grzybów. Szkodniki wtórne uaktywniają swoją działalność,
znajdując sprzyjające warunki i dobre dla siebie miejsca lęgowe. Następuje wzrost ich
populacji, pogarszając stan sanitarny lasu.

Długotrwała susza, która powstaje na skutek zbyt małych ilości opadów i dużego
nasłonecznienia przy utrzymywaniu się wysokich temperatur, powoduje obniżenie
wilgotności powietrza silne wyparowanie; wilgoci z gleby i jej wysuszenie, zwłaszcza
w górnych warstwach., oraz obniżenie poziomu wód gruntowych. W związku z tym
następuje zanik drobnych korzeni drzew, czerwienienie i opad igliwia oraz inne objawy,
wpływające na zakłócenia normalnych procesów fizjologicznych drzewa, na jego
osłabienie i na zmniejszenie odporności na ataki ze strony pasożytniczych grzybów
i owadów. W wyniku. niedoboru wody i obumarcia drobnych korzeni uaktywnia się
opieńka i huba korzeniowa, mają bowiem otwarte drogi infekcji. Osłabione drzewa nie są
w stanie przeciwstawić się skutecznie szkodnikom wtórnym; stając się dla nich miejscem
lęgowym. Świerk ze względu na płaski system korzeniowy, jest specjalnie wrażliwy na
długotrwałą suszę i na pojaw groźnych szkodników wtórnych z kornikiem drukarzem na
czele.

Spałowanie przez zwierzynę osłabia drzewo przez okaleczenie, stanowi miejsce infekcji
dla grzybów pasożytniczych i jest przyczyną rozrodu szkodników wtórnych na
osłabionym, okaleczonym drzewie. Poza tym, znacznie obniżając techniczną wartość
drewna, powstająca zgnilizna jest przyczyną śniegołomów i wiatrołomów, powodujących
zagrożenie drzewostanu przez szkodniki wtórne w wypadku nieterminowego ich
zlikwidowania.

10)

Czynniki natury gospodarczej działają w wyniku niewłaściwego wykonywania zabiegów
gospodarczych, do czynników tych zalicza się:

−

nieprzestrzeganie zasad higieny lasu,

−

hodowlę drzewostanów na nieodpowiednich dla nich siedliskach,

−

nieodpowiedni sposób prowadzenia cięć gospodarczych,

−

zaniedbanie wykonywania trzebieży lub niewłaściwe ich wykonywanie [1, s. 5–8].

Ważniejsze szkodniki wtórne drzew iglastych i ich żerowiska

Cetyniec większy – Tomicus piniperda L. Cetyniec większy (rys. 42) występuje

w drzewostanach sosnowych różnego wieku – od młodników do drzewostanów rębnych.
Sporadycznie spotykany w starszych uprawach.

Chętnie zasiedla też nieokorowane pniaki na zrębach. Rójka tego owada może rozpocząć

się już w końcu lutego, choć zwykle w środkowej Polsce przypada ona na koniec marca
i kwiecień. Zasiedla przede wszystkim część strzały o grubej korze, rzadziej spotykany jest
pod cienką korą, zarówno na drzewach stojących jak i ściętych. Otwór wejściowy znajduje się
zwykle w szparach kory i pod jej łuskami. Krzepnąca żywica tworzy wówczas wokół otworu
wejściowego charakterystyczny stożek zwany lejkiem żywicznym. Obecność lejków
ż

ywicznych świadczy o reakcjach obronnych drzewa, które pod wpływem wielokrotnych

ataków cetyńca większego stopniowo słabną i wreszcie ustają. Chodnik macierzysty wygryza
samica, a samiec usuwa z żerowiska biało-rdzawe trzcinki, które gromadząc się w szczelinach
korowiny i u podstawy pni sygnalizują obecność szkodnika. Chodnik macierzysty na

„

Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

drzewach stojących jest regularny,
równoległy do włókien, a samica
wygryza go pod kora kierując się
w górę od otworu wejściowego. Na
drzewach leżących samica początkowo
wygryza

chodnik

skośnie

wobec

obwodu drzewa, a następnie wzdłuż
jego osi. Takie fajkowate, skierowane
zgodnie

grawitacją,

wygięcie

chodnika w jego części początkowej
ułatwiają usuwanie trocinek.

Po 7–14 dniach od złożenia jaj

wylęgają się larwy, które żerują do
końca czerwca lub początku lipca.
Początkowo wygryzają one chodniki
prostopadłe do chodnika macierzystego, a następnie,
pod koniec swego rozwoju równolegle do włókien
drzewa. Chodniki larwalne osiągają długość do
20 cm, prawie nie naruszają bielu i są wypełnione
brunatną mączką. Końcowy odcinek chodników
larwalnych jest zagłębiony w korze i zakończony
kolebką poczwarkową. Stadium poczwarki trwa 10–
14 dni i już od połowy lipca następuje wylot młodych
chrząszczy. Zarówno stare chrząszcze, które składają
jaja na wiosnę, jak i chrząszcze młode, żerują
w końcowych pędach wierzchołkowej części korony
sosny (rys. 43). Chrząszcze stare udają się w korony
po zakończeniu składania jaj, tj. około połowy maja,
celem odbycia żeru regeneracyjnego. W tym celu
wgryzają się w zeszłoroczny pęd, poniżej pączka
szczytowego i żerują w rdzeniu kierując się w stronę pączka. Chrząszcze młode udają się
w korony w drugiej połowie lipca i wygryzają rdzeń w końcach pędów tegorocznych,
uzyskując w wyniku tego żeru uzupełniającego zdolności rozrodcze. Wokół otworu
wejściowego prowadzącego do pędu tworzy się lejek żywiczny, a uszkodzone pędy łamane są
przez silne wiatry jesienne i opadają na dno lasu jako tzw. cetyna (rys. 44, 45). Cetyńce
przebywają wewnątrz pędów aż do listopada, kiedy z reguły opuszczają je i udają się na
zimowiska w grubej korze szyi korzeniowej na ogół starych sosen.

Rys. 42. Cetyniec większy [5, s. 1]

Rys. 43. Przerzedzenie korony

na skutek żerowania cetyńca większego

[2, s. 90]

Rys. 44. Cetyna [2, s. 90]

Rys. 45. Opadła cetyna z widocznym

wygryzionym w rdzeniu chodnikiem

i żywicowanym otworem wejściowym

[6, s. 154]

„

Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Tam wygryzają krótki, sięgający bielu chodnik, w którym zimują. Gdy kora jest cienka,

a więc na młodych drzewach, chodniki zimowisk cetyńca przebiegają okrężnie na pograniczu
kory i drewna wpływając niekorzystnie na gospodarkę wodną drzewa i ułatwiając infekcję
opieńce miodowej. W marcu cetyńce opuszczają zimowiska i przystępują do rozmnażania.
Generacja cetyńca większego jest więc w Polsce jednoroczna. Postać dorosła żyje do lat
trzech.
Cetyniec mniejszy – Tomicus minor (Hrthg.)

Chrząszcz długości 2,6–4,5 mm. Walcowaty, czarny, błyszczący, pokrywy

czerwonobrunatne, zawsze jaśniejsze od przedplecza. Mniejszy od cetyńca większego, lecz do
niego bardzo podobny. Różni się od niego brakiem gładkich, połyskujących bruzdek
(zagłębień) na drugim międzyrzędzie ścięcia pokryw, na których, tak jak na pozostałych, są
wyraźne garbki.

erują na sośnie zwyczajnej, rzadziej na innych gatunkach sosen (kosodrzewinie, limbie,

wejmutce), czasem sporadycznie na świerku. Występuje w całej Polsce i jest gatunkiem
pospolitym, ale nie mniej licznym od cetyńca większego.

Roi się nieco później od cetyńca większego, bo od początku kwietnia do maja. Zimuje

imago w ściółce, rzadziej w cetynie. Gatunek jednożenny.

erowisko w postaci poprzecznej, dwuramiennej klamry, której jedno ramię zwykle

bywa krótsze (rys. 46). Zakładane jest pod cienka korą na strzale, konarach i gałęziach sosny.
Często nad żerowiskiem cienka kora szybko wysycha i pęka nad chodnikiem. Chodnik
macierzysty do 12 cm długości, wyraźnie narusza biel. Chodniki larwalne regularne po obu
stronach chodnika macierzystego, krótkie. Larwy żerują prostopadle do chodnika
macierzystego, nie naruszając bielu. Długość chodników larwalnych waha się od 2 do 5 cm.
Chrząszcze pojawiają się na przełomie lipca i sierpnia. śer uzupełniający i regeneracyjny
odbywa

tak

samo

jak

cetyniec

większy.

Cetyniec mniejszy jest o wiele

mniej

groźnym

szkodnikiem

cetyńca

większego

i rzadszym

komponentem

biocenoz

leśnych.

Rzadko

występuje

masowo,

nie

reaguje tak szybko na osłabienie
drzewostanu. Tłumaczyć należy to
tym,

cetyńcowi

mniejszemu

odpowiadają

drzewa

bardziej

osłabione i na nich dopiero znajduje
korzystne

warunki

lęgowe.

Dowodem tego może być fakt, że
cetyniec mniejszy wprowadza do drewna siniznę, która występuje na materiale już częściowo
przeschniętym. śerowisk cetyńca mniejszego pod cienką korą naruszają głęboko biel,
powodując duże zaburzenia fizjologiczne sosny, a w następstwie usychanie wierzchołków
i części korony drzew. Osłabione sosny atakowane są przez inne szkodniki wtórne [6, s. 155–
156].
Kornik sześciozębny – Ips sexdentatus (Börn.)

Chrząszcz długości 4,5–8,2 mm, drugi co do wielkości krajowy gatunek kornika.

Chrząszcz duży, walcowaty, kasztanowobrunatny do ciemnobrunatnego, owłosiony.
Po bokach i na głowie silniejsze owłosienie. Ścięcie pokrywy silnie wklęsłe, błyszczące.
Po obu jego stronach po sześć zębów, z których czwarty jest największy, na końcu guzowato
zgrubiały. Przedplecze łagodnie zaokrąglone, na przodzie ziarenkowate w dalszej części

Rys. 46. Cetyniec mniejszy [5, s.2]

„

Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

punktowane. Pokrywy z rzędami głębokich punktów, punkty okrągłe, międzyrzędy szerokie,
gładkie.

eruje na sośnie pospolitej i innych gatunkach sosen, rzadziej na świerku, wyjątkowo na

modrzewiu i jodle.

Roi się na przełomie kwietnia i maja oraz w lipcu i sierpniu. Zimuje imago w żerowisku,

pod korą starych sosen lub w ściółce (zimowanie imagines nie wyjaśnione dokładnie),
zimować może też larwa, czasami poczwarka.

Gatunek wielożenny. śerowisko gwiaździste (rys. 47). Od obszernej komory godowej

odchodzą podłużne, wzdłuż włókien biegnące, 2–5 chodników macierzystych (niekiedy
więcej), znacznej szerokości (4–5 mm),
z kilkoma otworami wentylacyjnymi.
Chodniki larwalne stosunkowo krótkie
(6–8

cm),

niezbyt

regularnie

rozmieszczone

obu

stronach

chodników macierzystych. Chodniki
larwalne odchodzą prostopadle, bardzo
raptownie skręcają wzdłuż włókien
i rozszerzają,

kończą

się

kolebką

poczwarkową, owalną, dużą, płaską,
umieszczoną

korze.

uzupełniający

przeprowadzany

w miejscu wylęgu w korze, czasami
przypomina żery drukarza („jelenie
rogi”). Całość żerowiska duża, wyraźna, długość może dochodzić do 1 m. przeciętnie 50–70
cm.

Jest typowym szkodnikiem wtórnym. Atakuje drzewostany starszych klas wieku,

prześwietlone, o obniżonym poziomie wód gruntowych, osłabione i obumierające. Zasiedla
sosny pod grubą korą. Niekiedy spotkać go można na żerdziach i pod cienką korą, opada
złomy, wywroty sosnowe. Spotykany często na składnicach tartacznych masowo. Niekiedy
zbagatelizowany, przy masowym występowaniu atakuje sosnę zdrową [11, s. 76].
Rytownik dwuzębny – Pityogenes bidentatus (Hrbst.)

Chrząszcze długości 1,8–2,8 mm (rys. 48). Walcowaty, lekko wysmukły,

kasztanowobrunatny do czarnobrunatnego, błyszczący. Przedplecze w przedniej części
ziarenkowate w nasadowej – grubo
punktowane z gładką smugą po
ś

rodku. Pokrywy z rzędami punktów,

międzyrzędy gładkie z pojedynczymi
punktami,

cięciu

jaśniejsze.

Samiec

grubo

punktowanym,

płaskim ścięciu posiada dwa hakowate,
duże zęby skierowane lekko ku sobie,
zmienne w formie, czasami nad nimi
dwa małe ząbki przyszwowe. Samica
o ścięciu lekko wypukłym, pokrywy
po obu stronach bruzdy, wyraźnie
szorstko ziarenkowate. W miejscu
hakowatego ząbka samca – mały,
niewyraźny ząbek (wzgórek). Ząbek
z profilu niewidoczny.

Rys. 47. Kornik sześciozębny [5, s. 4]

Rys. 48. Rytownik dwuzębny [5, s. 5]

„

Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

eruje na sośnie pospolitej i innych gatunkach sosen, rzadziej na świerku, modrzewiu,

jodle i daglezji. W Polsce pospolity przede wszystkim na sośnie.

erowisko gwiaździste o 3–7 chodnikach macierzystych, pofalowanych, czasami krętych,

nieregularnie przebiegających wzdłuż włókien, o długości do 12 cm. Komora godowa zawsze
widoczna. Nyże jajowe i odbiegające od nich chodniki larwalne usytuowane w różnych
odległościach, pofalowane, niekiedy splątane. Często chodniki larwalne wybiegają tylko
z jednej strony chodnika macierzystego. śerowisko narusza silnie biel na cienkich
sortymentach, na grubszych zaznaczone są jedynie nieznacznie chodniki macierzyste. Pod
cienką korą kolebki poczwarkowe umiejscowione są w bielu, natomiast pod grubą leżą
w miazdze. śer uzupełniający w miejscu wylęgu w formie rozszerzonych, nieregularnych
jamek. Czasem na młodych gałązkach.

Rytownik dwuzębny atakuje i może być groźny w drzewostanach I i II klasy wieku, gdzie

usadawia się na strzałach od odziomka do korony , przede wszystkim osłabionych przez
pożar, choroby systemów korzeniowych i spałowanych przez jelenie. Lokalnie może
powodować znaczne wydzielanie się posuszu nowego, żerując sam lub dobijają drzewa
starsze, atakowane przez cetyńca mniejszego, kornika ostrozębnego i smolika drągowinowca
lub przypłaszczka granatka [6, s. 158–159].
Smolik drągowinowiec – Pissodes piniphilus (Hrbst.)

Chrząszcz długości 4,0–5,0 mm. Zarys ciała wzdłużny, rdzawobrunatny. Przedplecze

posiada 4 białe kropki. Na pokrywach za ich połową wyraźna żółta plama (rys. 49).

Pospolity w całej Polsce. Atakuje

sosnę zwyczajną już od wieku 5 lat do
okresu rębnego. Najchętniej zasiedla
zaś 30–50 – letnie sosny. Pojawia się
często w drzewostanach uszkodzonych
przez emisje przemysłowe i rosnących
na gruntach porolnych. Spotykany też
na wejmutce.

Rójka oraz składanie jaj odbywa

się już w drugiej połowie kwietnia
i trwa do końca sierpnia. Larwy białe,
beznogie, z brunatną głową, zgięte.
Zimują chrząszcze w ściole lub
w miejscu żerowania, a larwy w żerowisku. Po przepoczwarczeniu chrząszcze wygryzają się
okrągłym otworem na zewnątrz kory i przeprowadzają żery uzupełniające w koronach sosen.
Wygryzają w korze młodych gałązek otworki, z których obficie wypływająca żywica zdradza
wyraźny objaw zaatakowania.

erowiska pod cienką korą na strzale sosen. Chodniki larwalne między korą a drewnem,

kręte i wijące, zapchane ciemnymi trocinami, rozchodzą się gwiaździście. Długość
chodników dochodzi do 15 cm, a szerokość do 4 mm. Na końcach chodników wygryzione są
eliptyczne kolebki poczwarkowe w korze lub zagłębione w drewnie do kilku milimetrów.

Jest poważnym szkodnikiem wtórnym. Atakuje sosny lekko uszkodzone. Ze zdwojoną

siłą atakuje drzewostany osłabione żerem szkodników pierwotnych, przez grzyby
pasożytnicze, pożary i okiść, a także zasiedla błyskawicznie wierzchołki sosen po trzebieżach.
Rozmiar wyrządzonych szkód przez smolika drągowinowca zwiększa się w drzewostanach,
gdzie występuje obwar, a intensywny żer uzupełniający chrząszczy w koronach sosen
powoduje znaczący proces rozszerzania się tej choroby na sosny zdrowe [6, 166].

Rys. 49. Smolik drągowinowiec [5, s. 9]

„

Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Przypłaszczek granatek – Phaenops cyanea F.

Przypłaszczek granatek jest groźnym szkodnikiem wtórnym drzewostanów sosnowych,

a w razie dużego nasilenia gradacji może się stać szkodnikiem pierwotnym atakującym
przede wszystkim sosny o dużym dostępie światła. Owad ten jako gatunek ciepło-
i światłolubny najchętniej atakuje drzewostany silnie nasłonecznione i przerzedzone, a także
uszkodzone żerem owadów liściożernych. Chętnie pojawia się również w drzewostanach
popożarowych.

Owad doskonały przypłaszczka charakteryzuje się płaską budową ciała i osiąga długość

około 10 mm i szerokość około 5 mm (rys. 50). Jest barwy ciemnogranatowej z odcieniem
zielonkowatym

lub

niebieskawym

z metalicznym

połyskiem.

Głowa

szeroka

gęsto

punktowana.

Przedplecze

prawie

tej

samej

szerokości co nasada pokryw i również
gęsto

punktowane.

Pokrywy

są

pomarszczone, a po bokach gęsto
pokryte

punktami.

Spód

ciała

zielonkawy.

Czułki

trzeciego

członu są wyraźnie paciorkowate.
Chrząszcze chętnie latają, zwłaszcza
podczas pogody ciepłej i słonecznej.
Wylęgły chrząszcz wydostaje się
z kory na zewnątrz wygryzionym
przez siebie charakterystycznym soczewkowatym otworem o wymiarach 5x3 mm. Jeżeli
chrząszcz wylęga się w drewnie, to wydostaje się on na zewnątrz początkowo tym samym
owalnym otworem, którym wgryzała się do drewna larwa, a następnie wygryzionym w korze
owalnym otworem. Rójka owadów doskonałych trwa od maja do połowy sierpnia, ale
najintensywniejsza jest w czerwcu i lipcu.

Wylęgłe z jaj larwy są barwy białej lub białokremowej, beznogie i miękkie oraz bardzo

spłaszczone. Odznaczają się silnie rozszerzonymi pierścieniami tułowia. Głowa z potężnymi
ż

uwaczkami jest głęboko osadzona w przedtułowiu. Segmenty tułowiowe są nagie, a ostatni

z nich jest zaokrąglony. Świeżo wylęgłe larwy drążą chodniki w soczystym łyku (tj. tkance
przewodzącej substancje wyprodukowane w liściach – węglowodany i białka – do promieni
rdzeniowych drewna), gdzie spędzają pierwszą zimę. Chodniki larwalne w pierwszej jesieni
i zimie są bardzo cienkie. Na białym tle łyka wyglądają jak brunatne nitki. W następnym roku
w miarę wzrostu żerującej larwy chodniki larwalne stają się coraz szersze i osiągają około
10 mm szerokości i 20 cm długości. Są zapchane trocinkami, ugniecionymi w łukowate
faliste pasemka (czym różnią się od chodników kózek). Chodniki larwalne mają zarys
zygzakowatej linii krzywej o nieregularnym przebiegu (przeważnie poprzecznym do
pionowej osi drzewa). W okresie jesiennym, poczynając od końca sierpnia dorosłe larwy
przypłaszczka wgryzają się głęboko w korowinę, wyjątkowo w biel, celem przezimowania.
Zimują ponownie w miejscu żerowania, zwinięte w podkówkę w kolebce poczwarkowej,
która może być zlokalizowana w korze w warstwie łyka (tj. miedzy korą a drewnem), albo
(rzadko) w drewnie na różnej głębokości (maksymalnie do 16 mm).

Przypłaszczek granatek w naszym klimacie ma zasadniczo generację dwuletnią. Jednakże

w lata upalne i suche pełny cykl rozwojowy przypłaszczka może zostać skrócony do jednego
roku. Można spotkać również takie zjawiska, że w tym samym drzewostanie w partiach
nasłonecznionych generacja może być jednoroczna, a w partiach ocienionych – dwuletnia
[20, s. 3–4].

Rys. 50. Przypłaszczek granatek [5, s. 11]

„

Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Smolik sosnowiec – Pissodes pini L.

Chrząszcz długości 6,0–9,0 mm. Zarys ciała wydłużony, ciemnobrunatny lub rdzawy,

z czterema żółtymi kropkami na przedpleczu. Na pokrywach dwie ukośne, zwykle
przerywane żółte przepaski.

Pospolity w całej Polsce na sośnie, spotykany też na wejmutce i limbie, sporadycznie na

wierku i modrzewiu. Smolik sosnowiec opanowuje partie drzew o grubej korowinie i pniaki.

Rójka zaczyna się w końcu kwietnia lub na początku maja. Chrząszcze po opuszczeniu

zimowiska w ściółce lub szparach kory przystępują do intensywnego żeru uzupełniającego,
a następnie do kopulacji i składania jaj. Składanie jaj następuje kupkami w jamkach
wygryzionych w korze i trwać może cały okres wegetacyjny. Proces składania jaj
przerywany jest jedynie żerami regeneracyjnymi. Dlatego też w ciągu roku, podobnie jak
u innych smolików, spotykane są wszystkie stadia rozwojowe. Larwy białe, beznogie, lekko
zgięte z brunatną głową. Cechą charakterystyczną biologii smolika sosnowca są żery
uzupełniające i regeneracyjne, przeprowadzane w koronach i na strzałach sosen. Powodują
one znaczny wypływ żywicy i osłabienie drzew, które wyglądają jak spryskane wapnem.
Zimują wszystkie stadia rozwojowe.

Chodniki larwalne w ilości kilkunastu rozchodzą się gwiaździście, osiągając niekiedy

znaczną długość (do 40 cm), przeciętnie około 20 cm (rys. 51). Zapchane są one trocinami
barwy kory. Na końcu chodników
umieszczone są kolebki poczwarkowe
wyłożone białymi wiórkami. Niekiedy
kolebki wyraźnie naruszają biel.
ś

erowisko w końcowych stadiach

rozwojowych

konglomerat

poplątanych chodników larwalnych z
białymi kolebkami poczwarkowymi
ułożonymi nieregularnie na obrzeżach
w odległości kilku lub kilkunastu
centymetrów od centrum złoża jaj,
widocznego jako wolna, niedużą
przestrzeń bez wąskich chodników
larwalnych.

Smolik sosnowiec jest szkodnikiem wybitnie wtórnym. Spotyka się go głównie

w drzewostanach uszkodzonych przez pożar, osłabionych przez działanie przemysłowych
zanieczyszczeń powietrza, żerami szkodników pierwotnych, występowaniem grzybów
pasożytniczych itp. Szkodliwość smolika sosnowca polega głównie na dobijaniu silnie
osłabionych sosen.
śerdzianka sosnówka – Monochamus galloprovincialis Ol.

Rójka przypada na miesiące letnie. Celem uzyskania dojrzałości płciowej chrząszcze

przed kopulacją odbywają żer uzupełniający na cienkich gałązkach sosny ogryzając korę,
łyko i powierzchnię drewna. Przy masowym występowaniu żerdzianki gałązki korony stają
się białe od zakrzepłej, wysychającej żywicy, są łamane przez wiatr, a korona przerzedza się.
Następuje osłabienie drzew. Jaja składane są w górnej części strzały i na gałęziach. Samica
w cienkiej korze wygryza płytkie jamki i w nich umieszcza 2–3 jaja. Ogółem składa 30–45
jaj. Larwy wylegają się po 1–2 tygodniach i żerują w łyku. Placowate chodniki larwalne
uszkadzają powierzchnię bielu (brzegi chodnika są tu łagodnie zaokrąglone), są wypełnione
trocinkami, a później w miarę wzrostu larwy, białymi wiórkami. Od końca sierpnia larwy
zaczynają wgryzać się w drewno (otwór wejściowy jest owalny, wąski), w którym żerują aż
do końca sezonu wegetacyjnego. Chodniki są owalne w zarysie (max. 6x12 mm) i luźno

Rys. 51. Smolik sosnowiec [5, 10]

„

Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

wypełnione wiórkami. Nadmiar wiórków jest przez larwę wypychany przez otwór wejściowy
pod korę, która zwykle w tym miejscu pęka ukazując strzępiasto sterczące wiórki. Chodniki
larwalne w drewnie zwykle przebiegają łukowato wzdłuż osi drzewa, jakkolwiek, zwłaszcza
w cienkim materiale i materiale leżącym, mogą mieć mniej regularny charakter (rys. 52).

Przepoczwarczenie następuje na

wiosnę w końcu chodnika. Po 3–4
tygodniach pojawiają się chrząszcze,
które wygryzają się z drewna i kory
okrągłym otworem o średnicy 4–7 mm.
Generacja jest więc jednoroczna, choć
w niesprzyjających warunkach nie
wyklucza się możliwości wystąpienia
dwuletniej generacji.

erdzianka sosnówka występuje

w Europie i na Syberii, zasiedlając
głównie sosnę pospolitą. Rzadko
spotykana na świerku i modrzewiu.
Jest groźnym szkodnikiem wtórnym, fizjologicznym i szkodnikiem technicznym drewna,
masowo rozmnażającym się w drzewostanach osłabionych przez pożar i inne czynniki. Przy
masowych pojawach atakuje także drzewostany zupełnie zdrowe, które najpierw osłabia
ż

erem uzupełniającym, a następnie zasiedla powodując masowe wydzielanie się posuszu.

Ponadto żerdzianka jako szkodnik techniczny powoduje głębokie uszkodzenia drewna,
obniżając jakość tarcicy, niekiedy nawet do klasy opału [19, s. 207–209].
Kornik ostrozębny – Ips acuminatus (Gall.)

Chrząszcz wielkości 2,2–3,9 mm. należy do grupy średniej wielkości korników.

Walcowaty, krótki, krępy, lśniący, rdzawobrunatny do ciemnobrunatnego, słabo owłosiony.
Przedplecze prawie równie długości pokryw (nieco krótsze), przez co kornik wydaje się
krótki. Pokrywy o regularnych rzędach dużych punktów, międzyrzędy płaskie
z drobniejszymi punktami.

Dymorfizm płciowy wyraźny. Samiec posiada w ścięciu pokryw po trzy zęby, z których

dwa są stożkowate, a trzeci duży wyraźnie rozdwojony na końcu.

eruje na sośnie, wyjątkowo na świerku i modrzewiu. W Polsce pospolity na całym

obszarze, występuje raczej wyspowo.

Roi się na przełomie maja i czerwca. Zimuje imago w żerowisku.
Gatunek wielożenny. W żerowiskach spotyka się od 3 do 12 chodników macierzystych.

Typ

erowiska

gwiaździsty,

o podłużnym

układzie

chodników

macierzystych. Chodniki macierzyste
przebiegają falisto, niekiedy są ostrzej
załamane. Na większej przestrzeni
zatkane mączką trzcinek. Odbite wraz
z chodnikami larwalnymi w bielu.
Chodniki larwalne rzadko rozstawione
i

nieregularnie

krótkie,

kręte,

zakończone kolebkę

poczwarkową,

również odbitą w bielu (rys. 53).
Końcowe

fragmenty

chodników

larwalnych są nieregularnie poszerzane
przez

młode

chrząszcze,

które

pojawiają się w lipcu i przeprowadzają żer uzupełniający w miejscu wylęgu. Te fragmenty

Rys. 52. śerdzianka sosnówka [5, s. 12]

Rys. 53. Kornik ostrozębny [5, s. 3]

„

Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

również zatkane są mączką trocinek. śer uzupełniający może być
przeprowadzony przez młode chrząszcze również w świeżej
koronie, na strzale lub gałęziach sosen (rys. 54), a niekiedy także
w szyjkach korzeniowych kilkuletnich sosenek.

Znaczenie gospodarcze w ostatnich latach wzrasta.
Atakuje górne partie strzał i konary sosen w starodrzewach,

ale pojawia się także coraz częściej w drzewostanach młodych klas
wieku, zasiedlając strzały drągowin i młodników. Przy
sprzyjających warunkach atmosferycznych w okresie rozwoju
pierwszego pokolenia, młode chrząszcze mogą w początkach
sierpnia przystąpić do rójki i składania jaj. W jednym roku zatem,
mogą być więc jedna lub dwie generacje, a nie wyklucza się
występowania generacji siostrzanej [11, s. 65–66].
Kornik drukarz – Ips typographus (L.)

Chrząszcz długości 4,0–6,0 mm. Walcowaty, krępy, kolor od

ciemnobrunatnego

czarnobrunatnego,

lśniący,

rdzawo

owłosiony, najbardziej po bokach przedplecza i pokryw. Owłosione są też brzegi ścięcia
pokryw, które jest wyraźnie zagłębione i taczkowate z mydlanym połyskiem. Po obu stronach
ś

cięcia u boku płci jednakowe uzębienie liczące cztery zęby, z których trzeci jest największy

i rozszerzony, a także guzowato zgrubiały ma końcu. Przedplecze o bokach równoległych do
2/3 długości, ku przodowi skośnie ścięte po obu stronach. Przód przedplecza szorstki,
z koncentrycznie ułożonymi garbkami, w nasadowej części przedplecze gładkie, lśniące,
kropkowane. Pokrywy o rzędach zagłębionych z wyraźnymi kropkami, międzyrzędy szerokie,
gładkie.

eruje na świerku, rzadziej sośnie, modrzewiu i jodle, najczęściej pod grubszą korą.

W Polsce najpospolitszy i najgroźniejszy szkodnik świerka.

Roi się w kwietniu i maju oraz lipcu i sierpniu. Rójki siostrzane w czerwcu, niekiedy we

wrześniu. Okres rójki uzależniony jest w dużej mierze od warunków atmosferycznych
i wysokości nad poziomem morza. Kornik drukarz jako typowy szkodnik fizjologiczny należy
do tych gatunków, które błyskawicznie reagują na warunki atmosferyczne i pozostawiony
materiał lęgowy. Zimuje we wszystkich stadiach rozwojowych oprócz jaja. Imago zimuje
w żerowiskach i w ściółce. Gatunek wielożenny.

erowisko o 1–3 (rzadziej o 4) chodnikach macierzystych, regularnych, podłużnych (rys.

55).

Jeżeli w żerowisku są trzy

chodniki, to dwa wygryzione są w dół
i jeden ku górze, jeśli zaś dwa, jeden
biegnie w górę, drugi w dół.
Natomiast jeśli tylko jeden, to
wygryziony on jest zawsze w górę od
komory godowej, która ukryta jest
przeważnie w korze. śerowiska
wspomnianą regularność posiadają w
drzewie stojącym, tracą ją, jeśli
zakładane są na materiale leżącym.
ś

erowiska

słabo

naruszają

biel.

Chodniki macierzyste przebiegają zawsze wzdłuż włókien, mają kilka chodników
„zwrotnicowych” i są zawsze wolne od trocin. Usuwa je samiec na zewnątrz żerowiska.
Długość chodników macierzystych wynosi od 6–15 cm. Wylęgłe larwy drążą chodniki
larwalne początkowo prostopadle lub skośnie do chodnika macierzystego, później skręcają mniej

Rys. 54. Schemat żeru

uzupełniającego
kornika
ostrozębnego
[11, s. 66]

Rys. 55. Kornik drukarz [5, s. 16]

„

Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

więcej wzdłuż włókien. Są one stosunkowo krótkie, od 4–6 cm długości, prawie od razu
rozszerzające się i zatkane grubymi, brązowymi trocinami. Larwy rozpoczwarczają się
w owalnych kolebkach. Wylęgłe chrząszcze przeprowadzają żer uzupełniający w miejscu
wylęgu w postaci krótkich, nieregularnych chodników, przypominających poroże jeleni,
niekiedy wygryzają szerokie, zatokowate płaty, które to formy naruszają zawsze wyraźnie
biel. śer uzupełniający przeprowadzają młode chrząszcze również i na grubszych gałęziach
ś

wierków, wygryzając wyżej wspomniane chodniki. Młode osobniki drukarza opuszczają

erowisko mniej więcej w połowie lipca.

Młode, wylęgłe chrząszcze po odbyciu żeru uzupełniającego przystępują do rójki drugiej

generacji. W warunkach wybitnie sprzyjających (w miejscach ciepłych, przy dobrej pogodzie)
może się zdarzyć złożenie drugiej generacji siostrzanej. Młode chrząszcze drugiego pokolenia
i generacji siostrzanych mogą zimować w żerowiskach, bądź w ściole. Zimować mogą larwy
i poczwarki drugiego i trzeciego pokolenia. Zimowanie w różnych stadiach kornika drukarza
uzależnione jest od warunków atmosferycznych panujących w danym roku, jak również od
występowania tego gatunku w różnych szerokościach geograficznych naszego kraju.

Najgroźniejszy szkodnik wtórny świerka. Kornik drukarz zakłada żerowisko od

odziomka do dolnej części korony świerka, niekiedy i wyżej. Chrząszcz ten atakuje zwykle
drzewa osłabione żerem szkodników pierwotnych, opanowanych przez opieńkę, uszkodzone
przez okiść, wiatr czy pożar oraz czynniki antropogeniczne. Sprzyja to masowemu
rozmnożeniu kornika drukarza, który reaguje natychmiast mając odpowiednie warunki
rozwoju.

Zaatakowane świerki rozpoznaje się po brunatnych trocinkach wysypujących się

z otworów wejściowych, wygryzanych przez atakujące chrząszcze. Są to tzw. drzewa
trocinkowe. Niekiedy, z różnych przyczyn (wiar, deszcz), trzcinki na korowinie i w jej
zagłębieniu nie są widoczne. Natomiast wokół szyi korzeniowej są całe „usypiska”
brunatnych trzcinek, zwłaszcza gdy mamy do czynienia ze znacznym wzrostem zagrożenia
drzewostanu przez kornika drukarza.

Kornik drukarz w czasie występowania gradacyjnego atakuje drzewa zupełnie zdrowe,

które bronią się jakiś czas wyciekami żywicy (zalewanie wgryzających się chrząszczy),
w końcu jednak ulegają i zostają opanowane przez tego groźnego szkodnika świerczyn.
W wielu takich obserwowanych przypadkach drukarz staje się szkodnikiem wybitnie
pierwotnym.

Niebezpieczeństwo potęgują jeszcze bardziej sztuczne monokultury świerkowe,

odznaczające się małą odpornością, które ze szczególna ostrością atakuje kornik drukarz. Jest
on szczególnie groźny w górach, na pogórzu, gdzie często występują wiatry fenowe
(np. halny w Tatrach) powodują olbrzymie wywały, a obfite opady śniegu w zimie –
ś

niegołomy. Silne nasłonecznienie stoków południowych i występowanie opieńki miodowej

stwarza wprost idealne warunki do masowych gradacji.

Również na północy kraju, w północno – wschodnim zasięgu świerka, lite świerczyny

mazurskie i pomorskie uszkodzone są przez huragany i osłabione przez opieńki i hubę
korzeniową, cierpiące od wahań poziomu wód gruntowych, stanowią w kraju pod względem
powierzchni drugi teren, szczególnie zagrożony przez drukarza [6, s. 139–140].
Rytownik pospolity – Pityogenes chalcographus L.

Długość ciała tego kornika wynosi około 2 mm; ubarwienie brązowe o miedzianym

połysku. Na pokrywach widoczne są trzy ostre ząbki.

Wiosną samice drążą chodniki macierzyste rozchodzące się gwiazdkowato od komory

godowej, w liczbie od 3 do 7 chodniki larwalne wyraźnie zarysowane są w łyku.
Przepoczwarczenie następuje zwykle na pograniczu łyka i drewna (rys. 56) [12, s. 419].

„

Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Zasiedla świerk od środkowej

partii strzały (czasami i w dolnej) do
wierzchołka.

W drzewostanach

młodszych klas wieku występuje
sam,

starszych

towarzyszy

kornikowi

drukarzowi

innym

gatunkom.

Bardzo

duże

znaczenie

gospodarcze. Rytownik pospolity
jest jednym z najgroźniejszych
szkodników świerka. W młodnikach
i

drągowinach

występuje

samodzielnie

wyrządza

duże

szkody. W miarę zagęszczania się
populacji tego szkodnika wzrasta znacznie ilość drzew zdrowych, opanowanych przez
rytownika. Zwiększa to wyraźnie rozmiar szkód powstających w drzewostanach. Rytownik
pospolity opada chętnie drzewa ścięte, a także wywroty i złomy [6, s. 143].
Czworooczak świerkowiec – Polygraphus polygraphus

Chrząszcz jest szary, o pokrywach matowych, osiąga długość do 3 mm. Każde oko

podzielone jest jakby na dwie części.

Rójka odbywa się w maju. Chodniki macierzyste ułożone są na strzale poprzecznie

(rys. 57). Chodniki larwalne przebiegają na różnych głębokościach w łyku oraz dotykają do
drzewa. śer uzupełniający młodych
chrząszczy odbywa się w przedłużeniu
chodników larwalnych. W różnych
porach roku w żerowiskach można
spotkać jednocześnie różne stadia
rozwojowe owada.

eruje na świerku, rzadziej na

jodle i modrzewiu oraz różnych
gatunkach sosen. W całej Polsce
pospolity, tak w górach, jak i na
niżu.

Czterooczak świerkowiec zasiedla

przeważnie drzewa młodszych oraz
ś

rednich klas wieku, zwłaszcza znajdujące się w drugim piętrze. Do masowych pojawów

dochodzi w drzewostanach osłabionych działaniem opieńki miodowej i huby korzeni oraz na
terenach o zakłóconych stosunkach wodnych, np. wskutek suszy. W Polsce środkowej,
w świerczynach sztucznego pochodzenia, czterooczak często powoduje duże szkody
[12, s. 419].
Jodłowiec krzywozębny – Pityokteines curvidens

Długość ciała chrząszcza wynosi około 3 mm. Jest on błyszczący, gęsto owłosiony,

barwy brunatnej. Ścięcie pokryw jest wgłębione, a na jego brzegach znajdują się po 3 zęby,
z których pierwszy, najmniejszy, jest odchylony do góry, a dwa dolne są hakowato
skrzywione ku sobie. Pomiędzy nimi znajdują się 1 lub 2 garbki (rys. 58).
Rójka przypada na koniec kwietnia i początek maja, a czas jej trwania uzależniony jest od
pogody. Od wygryzionej przez samczyka komory godowej, znajdującej się w korze,
odchodzą zwykle 2–4 chodniki macierzyste osiągające długość 5–8 cm i wyraźnie
zaznaczające się w korze. śerowisko jest podwójnie klamrowate, poprzeczne. Chodniki

Rys. 56. Rytownik pospolity – żer [5, s. 19]

Rys. 57. Czterooczak świerkowiec [5, s. 20]

„

Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

larwalne odchodzą od chodników macierzystych prostopadle, przebiegając początkowo
w łyku, a dopiero w swej końcowej
części w drewnie, gdzie też następuje
przepoczwarczenie.

Młode

chrząszcze

opuszczają

erowiska zwykle w końcu lipca

i zaczynają

rójkę.

Zimuje

larwa

w żerowisku albo postać doskonałą
w specjalnie

tego

celu

wygryzionych

grubej

korze

chodnikach, dochodzących do drewna.
W miejscach tych pojawiają się obfite
wycieki

ywicy,

która

tężeje,

a następnie bieleje i przez długi czas
jest widoczna na powierzchni kory. Drzewa, w których zimuje dużo chrząszczy jodłowca
krzywozębnego, ulegają osłabieniu i stają się mniej odporne na działanie szkodników
wtórnych.

Znaczenie jodłowca krzywozębnego jest bardzo duże, zwłaszcza w drzewostanach silnie

przerzedzonych i narażonych na przymrozki oraz nękanych żerami osłabiającymi przez
zwójki. Jodłowiec krzywozębny opanowuje dolne partie drzew o grubej korze. Na terenach
masowego pojawu może występować także w górnych partiach strzał i na grubszych
gałęziach [12, s. 420].
Smolik jodłowiec – Pissodes piceae (III.)

Chrząszcz długości 5,0–10,5 mm. Zarys ciała eliptyczny, rdzawobrunatny. Na pokrywach

dołki o różnej wielkości i głębokości, ułożone w podwójne rzędy – oddzielone wyraźnie
wypukłymi międzyrzędami. W przedniej i tylnej części pokryw dwubarwne, żółtawo – białe
przepaski. Tylna przepaska wyraźnie, nieregularnie rozszerzona, szersza od przedniej.
Niekiedy przepaska przednia zredukowana do dwóch plamek (rys. 59).

Smolik

jodłowiec

występuje

w całym zasięgu jodły, a także poza
granicami

jej

naturalnego

zasięgu.

W Górach

więtokrzyskich,

Podkarpaciu i w Beskidach pojawia się
niekiedy masowo. Głównie atakuje jodłę
pospolitą,

czasami

inne

gatunki

introdukowane jodeł.

Roi się na wiosnę, w zależności od

położenia nad poziomem morza: od
połowy kwietnia – na nizinach lub od
początku maja do połowy września –
w górach.

Przy

masowym

wylęgu

chrząszczy na wiosnę można spotkać duże ich ilości na świeżych pniakach i leżących pniach,
konarach i gałęziach. Chrząszcze po wylęgu przeprowadzają żer dojrzewający wygryzając
w korze gałęzi lub pni otwory sięgające do łyka, powodując wyciek żywicy. Samice po
kopulacji składają jaja w wygryzionych otworach po kilka lub kilkanaście sztuk. śerowiska
są zwykle zakładane w pobliżu okółków lub sęków. Larwa biaława, beznoga, z wyraźną
ciemnobrunatną głową, zawsze łukowato zgięta. Rozwój larw trwa od jesieni, niekiedy
w zależności od warunków atmosferycznych i położenia przedłuża się do dwóch lat. Zimują
chrząszcze w ściole lub larwy albo poczwarki i czasami imagines w żerowiskach.

Rys. 58. Jodłowiec krzywozębny [5, s. 26]

Rys. 59. Smolik jodłowiec [5, s. 29]

„

Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

erowisko o bardzo charakterystycznym kształcie. Chodniki larwalne rozchodzą się

z jednego miejsca, osiągając długość od kilkunastu do kilkudziesięciu centymetrów
(do 70 cm). Chodniki przebiegają między korą a drewnem i słabo je naruszają. Opada jodły
w różnym wieku, tak zdrowe jak i zamierające.

Smolik jodłowiec jest jednym z najgroźniejszych szkodników fizjologicznych jodły.

Zasiedlać może drzewa o różnym stopniu osłabienia, a także różnoraki materiał lęgowy
(pniak, złom, gałęzie). Poprzez rozległość chodników nawet kilkanaście larw w jednym
ż

erowisku może doprowadzić do wyraźnego osłabienia lub śmierci jodły. śerowanie smolika

sprzyja występowaniu innych gatunków owadów, m.in. korników jodłowych i rytla
[6, s. 175].

Najważniejsze szkodniki wtórne drzew liściastych i ich żerowiska
Opiętek zielony – Agrilus viridis L.

Rójka trwa od końca maja do sierpnia. Samica przykleja jaja do kory i pokrywa białawą

wydzieliną, co czyni złoże (nawet po wylęgnięciu larw) dość dobrze widoczne. Larwy żerują
w miazdze wygryzając długie 50–60 cm, splatane, tasiemcowate chodniki (rys. 60). Niekiedy,
głównie na drzewach zdrowych, chodniki zagłębiają się
w korze i przebiegają w jej przekroju lub mieszczą się
wyłącznie w strefie łyka i bielu (na drzewach osłabionych).
Chodniki larwalne wypełnione są ciemnobrunatną mączką. Na
jesieni, zwykle w drugim roku żerowania, larwa wygryza w
drewnie łukowatą kolebkę poczwarkową, w której zimuje.
Przepoczwarczenie następuje od kwietnia do czerwca. Młode
chrząszcze pojawiają się po 3–4 tygodniach. Generacja jest
więc w zasadzie 2 – letnia, choć może też być jednoroczna lub
dłuższa [19, s. 326].

Opiętek zielony zasiedla różne drzewa liściaste, a obok

buka szczególnie topolę, olchę, dęby, wierzby i brzozę. Może
być dokuczliwym szkodnikiem w młodych drzewostanach
bukowych gwałtownie odsłoniętych i poddanych działaniu
słońca lub mrozu. Atakuje też drzewostany, gdzie zabiegi
pielęgnacyjne – czyszczenia i trzebieże są przeprowadzane
przy pomocy środków chemicznych, oraz drzewa o korze
uszkodzonej w czasie prac leśnych. Zaatakowane drzewa charakteryzują się zahamowanym
wzrostem, późnym rozwojem pędów, więdnięciem liści, pękaniem kory i jej płatkowatym
odstawaniem. Czasem zamierają całe młodniki bukowe [19, s. 326].
Ogłodek dębowiec – Scolytus intricatus (Ratz.)

Chrząszcz długości 2,4–4,2 mm. Owalny w zarysie, krepy, o przytłumionym połysku,

rdzawobrunatny do ciemnobrunatnego, rzadziej prawie czarny. Przedplecze drobno
kropkowane – kropki małe, podługowate, po bokach i na przedzie przedplecza większe
i okrągłe. Pokrywy nieco jaśniejsze od reszty ciała, matowe dzięki swemu kropkowaniu.
Kropki w wąskich i zagłębionych rzędach i międzyrzędach tworzą bruzdki, prawie
jednakowe, a powierzchnia między nimi skośnie zmarszczona. Tylne kąty pokryw lekko
zazębione, a tylny ich brzeg przy szwie gładki. Odwłok u obu płci jednakowo skośno –
wypukle podcięty, pokryty krótkimi, gęstymi, sterczącymi szczecinkami, bez wzgórków
i garbków na segmentach odwłokowych. Odwłok samicy pokryty gęstymi, krótkimi
szczecinkami i przylegającymi włoskami, zwłaszcza delikatne i cieniutkie przylegające
włoski na piątym segmencie odwłoka.

eruje na dębie, rzadziej na buku, grabie, brzozie, osice, wiązie, wierzbie i kasztanowcu,

sporadycznie na drzewach owocowych. Gatunek pospolity w całej Polsce.

Rys.

60.

Opiętek

zielony

A-otwór wylotowy, B-chodniki
na powierzchni drewna, C-
obraz żerowania, D-imago [18,
s. 22]

„

Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Roi się w kwietniu i maju, niekiedy spotykana rójka w sierpniu. Zimuje larwa

w żerowisku. Gatunek jednożenny.

erowisko o chodniku macierzystym poprzecznym lub skośnym do włókien drewna,

1–3 cm długości bardzo wyraźnie, głęboko odbite w bielu (rys. 61). Chodniki larwalne długie
do 15 cm, zwykle gęsto uszeregowane, słabiej naruszają biel,
pod koniec poplątane ze sobą. Kolebki poczwarkowe na
cieńszych segmentach leżą w drewnie, na grubszych – w korze,
ale może tez być odwrotnie, co zależy od wilgotności
opadniętego materiału lęgowego. śerowiska na gałęziach,
konarach i pniach w różnych klasach wieku dąbrów.

Ogłodek dębowiec jest groźnym i często nie docenianym

szkodnikiem wtórnym dębu. Występuje najczęściej i najliczniej
w drzewostanach przerzedzonych i osłabionych działaniem
różnych

czynników

abiotycznych,

biotycznych

i antropogenicznych. Na starszych dębach zasiedla głównie
gałęzie i konary w górnej części korony, powodując ich
usychanie. Na młodszych dębach opada całkowicie pień,
powodując obumieranie drzew, czasami wspólnie z innymi
szkodnikami wtórnymi. Duże szkody powoduje przez żer
uzupełniający na zdrowych i żywych dębach, kiedy młode
chrząszcze wgryzają się w korę i w biel na głębokość 3–5 mm
jednorocznych rzadziej dwuletnich pędów, które usychają,
obłamują się i znacznie zmniejszają aparat asymilacyjny
i transpiracyjny. Po kilku latach ogłodki mogą doprowadzić do
zamarcia korony i drzewa. Niekiedy też ogryzają korę i biel
młodych pędów lub drążą krótkie, płatkowate chodniki
w rozwidleniach pędów, w nasadach pączków lub przy ogonkach liściowych (patrz ogłodki
wiązowe). Ponadto ogłodek dębowiec wyrządza szkody pośrednie, polegające na
zainfekowaniu zdrowych dębów, podczas żeru dojrzewającego, zarodnikami grzybów
Ceratocystis spp. powodujących tzw. chorobę naczyniową dębów (uwiąd dębu) [6, s. 179].
Ogłodek wiązowiec – Scolytus scolytus

Długość ciała chrząszczy wynosi 4–5 mm. Przedplecze jest

czarne, a pokrywy brunatne.

Rójka odbywa się w maju. Samice składają jaja w drążonych

pod korą wiązów chodnikach macierzystych, osiągających
długość 7–10 cm. Chodniki larwalne są stosunkowo długie (rys.
62). Przepoczwarczenie następuje na pograniczu kory i łyka lub
płytko w bielu. Wyprowadza jedną lub dwie generacje w roku,
rójka drugiej generacji następuje w sierpniu.

Ogłodek wiązowiec zasiedla zwykle dolne partie drzew, ale

niekiedy także grube gałęzie. Najczęściej atakowane są drzewa w
parkach, alejach, zadrzewieniach przydrożnych, a mniejszym
stopniu w lesie. Ogłodki wiązowce przenoszą na swym ciele
zarodniki grzyba Ceratocystis ulmi, powodującego powstawanie
tzw. holenderskiej choroby wiązów, co nieuchronnie prowadzi
do zamierania drzew [12, s. 422].

Rys. 61. Ogłodek dębowiec

A – chrząszcz,

B – żerowisko na gałęzi,

C –obraz żeru

uzupełniającego chrząszczy

[18, s. 35]

Rys. 62. Ogłodek wiązowiec

A – chrząszcz, B – chodnik

macierzysty, C – chodniki

larwalne [18, s. 171]

„

Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Jesionowiec pstry – Leperisinus fraxini

Jesionowiec pstry ma około 3 m długości; ciało owalne, pokrywy szare, pokryte

marmurkowatym, pstrym rysunkiem.

Rójka przypada na maj i połowę czerwca. Samice składają jaja

w chodnikach macierzystych wygryzanych w postaci podwójnej
klamry na gałęziach i pniu jesiona wyniosłego. Są one wyraźnie
zarysowane w drewnie. Chodniki larwalne wykształcone są na ogół
regularnie. Są proste lub wężykowate, również zaznaczone w bielu
(rys. 63). Przepoczwarczenie następuje na pograniczu łyka i drewna,
a na gałęziach – w drewnie. Młode chrząszcze lęgną się w lipcu
i sierpniu, a następnie wgryzają się pod korę zdrowych pni, gdzie
tworzą krótkie, nieregularne chodniki. Niekiedy żer ten prowadzą
chrząszcze w dolnych partiach drzew, gdzie zimują. W miejscach
tych tworzą narośla nazwane „różami jesionowymi”. Chrząszcze
czasem zimują w nich przez kilka lat z rzędu. Generacja jednoroczna
[12, s. 423].

4.3.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

Jakie jest źródło pochodzenia nazwy szkodniki wtórne?

Jakie czynniki wpływające na pojawianie się szkodników wtórnych?

Jakie są główne szkodniki wtórne sosny?

Jakie są główne szkodniki wtórne świerka?

Jakie są główne szkodniki wtórne drzew liściastych?

Jakie są różnice w wyglądzie żerowisk cetyńca mniejszego i cetyńca większego?

Jakie są charakterystyczne cechy morfologiczne korników?

Jakie są cechy charakterystyczne kornika drukarza i jego żerowiska?

Jakie jest znaczenie gospodarcze korników?

10.

Jakie są cechy charakterystyczne ogłodka dębowca i jego żerowiska?

4.3.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Określ gatunki i wskaż cechy charakterystyczne owadów, których żerowiska przedstawia

rysunek.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać informacje, które będą pomocne przy wykonywaniu
ć

wiczenia,

określić nazwę gatunkową owadów,

podać charakterystyczne cechy morfologiczne,

scharakteryzować żerowiska rozpoznanych owadów,

określić znaczenie gospodarcze,

dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia.

Rys. 63. Jesionowiec

pstry: A – „róże

jesionowe” na pniu

drzewa, B –chrząszcz,

C – żerowisko

[18, s. 129]

Rysunek do ćwiczenia 1

[4, t. XI]

„

Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

atlas owadów,

−

fragmenty żerowisk owadów,

−

lupa,

−

notatnik,

−

ołówek/długopis,

−

literatura z rozdziału 6 Poradnika dla ucznia.

Ćwiczenie 2

Wymień główne gatunki korników występujących na drzewach iglastych, porównaj ich

cechy morfologiczne i scharakteryzuj żerowiska.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać informacje, które będą pomocne przy wykonywaniu ćwiczenia,

wymienić gatunki korników wskazując gatunki drzew żywicielskich,

wskazać charakterystyczne cechy morfologiczne,

wskazać główne cechy biologiczne,

dokonać charakterystyki żerowisk,

wskazać charakterystyczne cechy żerowisk,

dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

gabloty z owadami,

−

fragmenty żerowisk,

−

lupa,

−

notatnik,

−

ołówek/długopis,

−

literatura z rozdziału 6 Poradnika dla ucznia.

Ćwiczenie 3

Rozpoznaj przedstawionego na rysunku szkodnika wtórnego drzew liściastych i jego

erowisko oraz dokonaj ich charakterystyki.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać informacje, które będą pomocne
przy wykonaniu ćwiczenia,

określić nazwę gatunkową rozpoznanego
szkodnika,

wskazać charakterystyczne cechy morfologiczne,

scharakteryzować żerowisko,

określić znaczenie gospodarcze,

dokonać

oceny

poprawności

wykonanego

wiczenia.

Rysunki do ćwiczenia 3 [4, t. XX]

„

Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

atlas owadów,

−

fragmenty żerowisk owadów,

−

notatnik,

−

ołówek/długopis,

−

literatura z rozdziału 6 Poradnika dla ucznia.

Ćwiczenie 4

Zidentyfikuj gatunki głównych szkodników wtórnych drzew liściastych i scharakteryzuj

ich cechy morfologiczne oraz żerowiska.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać informacje, które będą pomocne przy wykonaniu ćwiczenia,

określić nazwy gatunkowe szkodników wtórnych drzew liściastych,

wskazać charakterystyczne cechy morfologiczne,

scharakteryzować żerowiska wymienionych owadów,

wskazać charakterystyczne cechy żerowisk,

dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

fragmenty żerowisk owadów,

−

atlas owadów,

−

notatnik,

−

ołówek/długopis,

−

literatura z rozdziału 6 Poradnika dla ucznia.

4.3.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

wyjaśnić pochodzenie nazwy szkodniki wtórne?

wymienić czynniki wpływające na pojawienie się szkodników
wtórnych?

wymienić główne szkodniki wtórne sosny?

wymienić główne szkodniki wtórne świerka?

wymienić główne szkodniki wtórne drzew liściastych?

wskazać różnice w wyglądzie żerowisk cetyńca większego i cetyńca

mniejszego?

określić charakterystyczne cechy morfologiczne korników?

wskazać cechy charakterystyczne kornika drukarza i jego żerowiska?

10)

określić znaczenie gospodarcze korników?

11)

wskazać cechy charakterystyczne ogłodka dębowca i jego żerowiska?

„

Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.4. Najgroźniejsze choroby drzew leśnych

4.4.1. Materiał nauczania

Najgroźniejsze choroby siewek drzew leśnych

Choroby dotyczące siewek to przede wszystkim choroby zgorzelowe. Mimo

wykorzystywania wielu wyspecjalizowanych w działaniu fungicydów i środków o szerokim
spektrum działania, w niektórych szkółkach, z powodu niewłaściwego doboru preparatów do
grzybów występujących w glebie, zabiegi nie maja wystarczającej skuteczności. Konieczna
jest wówczas albo współpraca z fitopatologiem, który przy pomocy odpowiednich metod
badawczych określi rodzaje patogenów glebowych i pomoże dobrać właściwe fungicydy,
albo zastosowanie takich mieszanek preparatów, które będą zwalczały wszystkie grzyby
jednocześnie. W tym drugim przypadku zachodzi niebezpieczeństwo nadmiernego
stosowania środków chemicznych (niepotrzebnego użycia jednego z fungicydów
w przypadku, gdy w glebie faktycznie nie występuje któryś z patogenów). Nie jest to obojętne
dla produkcji w szkółce, szkodzi bowiem mikoryzom, strzępkom grzybów mikoryzowych
obecnych w glebie, które nie znalazły jeszcze odpowiedniego partnera roślinnego, niszczy
także wiele cennych mikroorganizmów środowiska glebowego, co prowadzi do jego
degradacji. Konsekwencją tego zjawiska jest produkcja coraz słabszych sadzonek i coraz
większych strat w produkcji na skutek zwiększonej podatności materiału roślinnego na
patogeny grzybowe i niekorzystny układ czynników pogodowych.

Zmiany pokroju siewek. Na wielu szkółkach obserwuje się zmiany pokroju siewek,

dotyczące niekiedy nawet 30% roślin, wymagające selekcji materiału szkółkarskiego, co
w konsekwencji daje straty w produkcji. Stosowne próby chemicznego przeciwdziałania
szkodom nie przynoszą spodziewanych efektów, ponieważ przyczyny zmian najczęściej nie
są właściwie rozpoznane.

Wszelkie zmiany pokroju siewek obserwowane w szkółkach na powierzchniach

otwartych, występują także w szkółkach kontenerowych, mimo stosowania tam szczególnych
sposobów postępowania z siewkami i używania sterylnych substratów.

Kędzierzawka sosny po wykształceniu się pierwszych igieł

na siewkach sosny dochodzić może do silnego zwijania się części
lub całości igliwia (rys. 64). Objawy te występujące w szkółkach
od dziesięcioleci nazwane zostały kędzierzawką sosny ze
wskazaniem na wirusy jako sprawców. Nie określono jednak
rodzaju występujących wirusów ani nie przedstawiono metod
zaradczych.

Szkodliwość tej choroby objawia się początkowymi stratami

przyrostów. Straty w produkcji nie są tak istotne, gdyż dość
szybko, przy nieuszkodzonym stożku wzrostu następuje dalszy,
prawidłowy już wzrost części nadziemnej siewki.

Wielopędowość siewek. Podczas sezonu wegetacyjnego na

pędzie głównym może pojawić się wiele pączków, które
wybijają jeszcze jesienią (tzw. proliferacja pędów) lub
wykształcają pędy w przyszłym roku. Chociaż niektóre inne gatunki drzew iglastych (np.
ś

wierk i jodła) wytwarzają niekiedy po dwa pędy przewodnie, to nie ma to tak dużego

znaczenia gospodarczego jak u sosny. Tworzenie się na siewkach dwóch, trzech lub więcej
liczby pędów równorzędnych pojawia się na niektórych szkółkach i zwiększa się
w poszczególnych latach niekiedy wielkość zbliżona do 30% wszystkich siewek. Sosny
wielopędowe spotkać można czasem także na kilkuletnich uprawach.

Rys. 64. Kędzierzawka sosny

[16, s. 10]

„

Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Przyczyna

powstawania

tego

zjawiska

nie

została

dotychczas

rozpoznana.

W opracowaniach wskazuje się różne czynniki biotyczne (m.in. skoczogonki) lub chemiczne,
a także zmiany fizjologiczne o niewyjaśnionym podłożu.

Wielopędowość nie jest zjawiskiem trwałym. Po pewnym czasie – zwykle po kilku latach

ycia sosny, jeden z pędów obejmuje rolę przewodnika i dalszy wzrost sosny przebiega

normalnie. Jednak w początkowym okresie życia siewki pojawienie się wielu pędów zamiast
jednego powoduje znaczne zakłócenia w przyrostach. Sosny wielopędowe są znacznie niższe
i z reguły nie mieszczą się w normach wysokości, nawet w II klasie jakości. Jeśli na szkółce
znajduje się 20 – 30% wielopędowych siewek, to jest to dla nadleśnictwa poważny problem.
Według norm sosny takie powinny być odrzucone podczas selekcji przed wysadzeniem na
uprawę, co oznacza konieczność dokupienia odpowiedniej ilości sadzonek lub zmniejszenie
planowanej powierzchni upraw. Niektóre nadleśnictwa radzą sobie w tej sytuacji uszczykując
nadmiar pędów i pozostawiając tylko jeden. Okazuje się, że siewki wielopędowe produkujące
dużą masę części nadziemnej, wykształcają również odpowiednio dużą masę korzeni.
Wysadzone na uprawę przy pozostawieniu jednego pędu przewodniego, sosny takie
przyjmują się podobnie jak inne i dają porównywalne przyrosty [16, s. 10].

Zgorzel siewek występuje nie tylko w sztucznych siewkach, ale także w samosiewkach

pod okapem starszych drzewostanów i ma przebieg szybki, charakterystyczny dla chorób
epifitozyjnych. Powoduje przy tym znaczne straty gospodarcze, najdotkliwsze w szkółkach
leśnych, także pod osłonami (szklarnie, tunele foliowe itp.). Zgorzel siewek poraża wiele
gatunków drzew i krzewów leśnych. Siewki ulegają jej od chwili wykiełkowania wysianych
nasion aż do niedługiego czasu po wzejściu. Najbardziej ważna i znana jest zgorzel siewek
drzew iglastych, szczególnie (w polskich warunkach) sosny zwyczajnej i świerka pospolitego.

Znane są dwa rodzaje zgorzeli: przedwschodowa, gdy już wcześnie choroba poraża

kiełki, a siewki przeważnie w ogóle nie ukazują się na powierzchni gleby, ulegając przedtem
zgniliźnie i sczernieniu oraz powschodowa, gdy kiełki i siewki zostają porażone dopiero po
ukazaniu się tych ostatnich na powierzchni gleby. Do mniej więcej trzeciego tygodnia od
ukazania się siewek zagrożenie zgorzelą bywa najsilniejsze, później (najpóźniej do 6-go
tygodnia) siewki uodoporniają się na nią. Do objawów zgorzeli powschodowej należy
sczernienie korzenia głównego i silnie zniszczenie korzeni bocznych, przez co chore siewki
wyciąga się z gleby łatwiej niż zdrowe. Z kolei można zauważyć przewężenie i poczernienie
łodyżek u ich nasady i przewracanie się siewek w końcowym stanie choroby (rys. 65).

Podczas

wilgotnej

pogody

porażone

siewki

przewracają się i wyginają, podczas suchej zaś tylko
zasychają całkowicie i brunatnieją. Siewki ginące od
podwyższonej temperatury (w czasie upałów), a więc od
zgorzeli niezakaźnej, mają z reguły nadliścieniową część
zmarniałą

są

pozbawione

zawiązka

pączka

szczytowego, gdy tymczasem siewki porażone przez
grzyby (przypadek zgorzeli zakaźnej) mają tę część
często nietkniętą i choćby słabo wykształcony pączek na
szczycie [10, s. 45].

Pleśnienie dębu – jest to choroba spotykana u nas

dość rzadko w szkółkach i uprawach, głównie
w zachodniej części kraju. Sprawcą jest grzyb Roselinia quercina Hartig.

Liście porażonych osobników bledną i zasychają, zaczynając od szczytu pędu.

Na powierzchni korzeni widać rozsiane z rzadka (szczególnie w miejscach, z których
wyrastają delikatne korzenie boczne) czarne kuleczki wielkości główki od szpilki (skleroty).
Nadto do powierzchni korzeni przylegają lub od niej odchodzą do gleby początkowe białe,
później brunatnawe, rozgałęziające się nitkowate sploty grzybni zwane rizoktoniami (rys. 66).

Rys. 65. Typowa zgorzel siewek

sosny zwyczajnej

[10, s. 45]

„

Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

W miejscu występowania sklerot i przylegania rizoktoniów

powierzchnia korzenia jest przebarwiona na brunatno. W trakcie
choroby korzenie od końców murszeją, wskutek czego giną całe
rośliny. Na szyjce korzeniowej zamarłych roślin ukazują się
skupienia czarnych kulistych tworów o średnicy około 1 mm
(otocznie) poprzedzone niekiedy zarodnikowaniem konidialnym
sprawcy [9, s. 174].

Przewężenie podstawy łodygi. Sprawcami choroby są grzyby

z rodzaju Pestalotia. Występują zarówno na siewkach liściastych,
jak i iglastych. Stosunkowo często spotykane są na siewkach buka
i jodły. Objawy porażenia grzybowego pojawiają się w okolicach
szyi korzeniowej jako charakterystyczne pogrubienie tkanek. Tuż
pod nim powinny być zwykle przewężenie, ale często jest ono
słabo widoczne (rys. 67). W miejscu tym pojawia się owocowanie
w postaci czarnych drobnych utworów – warstwiaków.

Choroba nie stanowi zbyt dużego problemu w szkółkach

leśnych. Niektóre badania wykazują, że grzyb ten nie ma
możliwości rozwoju na zdrowym materiale. Niekiedy stwierdza się
rozwój grzyba tylko na martwym materiale. W tym świetle
pojawienie się P. hartigii jest świadectwem, że w szkółce
uprzednio działały niekorzystne dla siewek czynniki, które osłabiły
ich odporność lub nawet doprowadziły do ich zamarcia.

Wydaje się korzystne dla szkółki, aby w momencie

stwierdzenia szkód od P. hartigiina część siewek, dokonać
wszelkich możliwych czynności zmierzających do poprawy lub
zachowania zdrowotności siewek, także poprzez stosowanie
fungicydów. Po zabiciu grzybni porażone siewki liściaste mają
zdolność wytwarzania korzeni przybyszowych z partii łodygi
powyżej zaatakowanej części. Siewki iglaste z reguły nie mają
możliwości regeneracji i zamierają.
Inne grzyby na siewkach liściastych. Na młodszych i starszych
siewkach rosnących w warunkach osłabiających ich kondycję
zdrowotną i sprzyjających rozwojowi grzybów (np. zagęszczenie
siewek, nadmierna wilgotność i zacienienie) może wystąpić kilka
patogenów słabości, jak Phomopsis, Fusicoccum i inne. Często
pojawiają się one przy uszkodzeniach tkanek pędu powodowanych
przez nadmierne nasłonecznienie i nagrzewanie się gruntu.
W okolicach szyi korzeniowej (ale często także wysoko na pędzie
– zwłaszcza przy zdrewniałych siewkach) tworzą się wówczas
ciemne plamy, dość szybko czerniejące i obejmujące wkrótce cały
obwód pędu. Następnym etapem jest zgorzel tkanek okrywowych –
w miejscu ataku grzybów pojawia się wyraźne przewężenie pędu.
O ile w przypadku grzybów z rodzaju Pestalotia na siewkach
gatunków liściastych dochodzić może do ich regeneracji, to w tym
przypadku następuje zamieranie zasiedlonych przez grzyby
okazów lub zamieranie pędów położonych powyżej nekrozy.

Wskazane jest usuwanie z kwater zamarłych siewek, aby nie

stały się źródłem infekcji dla innych osłabionych siewek.

Rys. 66. Siewka dębu

porażona przez grzyb

Rosellinia quercina.

Z prawej strony u góry

– worek patogena, u dołu –
fragment szyi korzeniowej

z otoczniami [9, s. 174]

Rys. 67. Siewka buka

porażona przez grzyb

Pestalozzia hartigi:i

a – chora siewka

(przewężenie podstawy

łodygi), b – konidia

sprawcy, c – warstwiak

wytwarzający konidia

[9, s. 175]

„

Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

W każdym przypadku należy zanalizować sytuację i zastanowić się, jakie czynniki

abiotyczne lub ewentualne błędy hodowlane mogły przyczynić się do obniżenia zdrowotności
siewek. Pomocne są też zabiegi ochronne z użyciem fungicydu Dithane.

Najgroźniejsze choroby aparatu asymilacyjnego drzew leśnych

Należy tu liczna grupa chorób grzybowych, powodująca przebarwienia i zamieranie

igliwia lub liści, niekiedy atakujące pędy, co w ostatecznym stadium prowadzić może do
zamierania całych sadzonek.

Osutki sosny – termin ten odnosi się do chorób powodowanych przez różne patogeny

wywołujące plamistości na igłach drzew iglastych, głównie sosny, a w rezultacie dalszego
rozwoju choroby przedwczesne osypywanie się aparatu asymilacyjnego. Do masowego opadu
igliwia może dochodzić wiosną lub jesienią.

Choroba ma znaczenie, gdyż powoduje zamieranie siewek i osłabienie sadzonek

w szkółkach i na uprawach, zaś ubytek drugiego garnituru igieł ma ujemny wpływ na przyrost
grubości i wysokości pędów sosny. Silnie osłabione sosny są podatne na wpływ innych
niekorzystnych czynników.

W szkółkach sosna objęta jest opryskami ochronnymi.
Do największych szkód powodowanych przez osutkę wiosenną sosny dochodzi

w szkółkach i na młodych uprawach. W ostatnich latach choroba powodowała tez duże straty
w samosiewach sosny. Sprawcą tej choroby jest patogen Lophodermium seditiosum,
towarzyszyć mu może saprofit Lophodermium pinastri. Igły zasiedlone przez oba grzyby
masowo przebarwiają się wiosną i opadają. Gwałtowne żółknięcie igieł pojawia się po zimie
w okresie pierwszego wiosennego ocieplenia, czyli najczęściej tuż przed samym terminem
wysadzania sadzonek na uprawy.

Infekowanie igieł następuje od końca wiosny do końca października, a przy długotrwałej

ciepłej jesieni – także w listopadzie. Atakowane są tegoroczne igły siewek i dwuletnie igły
u starszych sadzonek. Pierwsze objawy porażenia pojawiają się w postaci żółtawych,
a następnie rdzawych plamek. Dalszy rozwój choroby powoduje całkowite przebarwienie się
igieł aż do ich zamarcia. Osiągają wówczas jednolicie szarobrunatny kolor (rys. 68).

Owocowanie – najpierw konidialne –

tworzy się na zamarłych igłach. Są to małe
czarne pyknidia. Następnie pojawia się
owocowanie workowe typu miseczki (rys.
69). Tylko zarodniki workowe mają
zdolność zakażania igieł. Silne porażenie
siewek powoduje ich zamieranie.

infekcji

dochodzi

okresowo

podczas wilgotnej pogody, gdy miseczki
otwierają się i następuje wyrzut zarodnika.
Do otwarcia miseczek nie jest konieczna
deszczowa pogoda. Podczas lata wystarczy
wilgoć w powietrzu lub rosa. Wyrzut
zarodnika może następować kilkakrotnie
w sezonie

zależnie

wilgotności

w powietrzu lub pojawiających się opadów
– przy utrzymującej się ciepłej pogodzie może przeciągnąć się do późnej jesieni.

Rozwojowi wiosennej osutki sosny sprzyja wilgotna wiosna i lato oraz łagodna jesień

i zima, a także podatność dziedziczna niektórych pochodzeń. Uważa się, że północne
proweniencje sosny są odporniejsze na chorobę [6, s. 298].

Rys. 68. Zdrowe i chore igły sosny – osutka

wiosenna [14, s. 91]

„

Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Osutka jesienna sosny – do grzybów powodujących ten typ

osutki zalicza się patogena igieł sosny – Cyclaneusma minus,
który najczęściej występuje na uprawach i w młodnikach oraz
grzyb Sclerophoma pythiophila pojawiający się na osłabionych
i zamierającym igliwiu. Sporadycznie choroba powodowana
przez C. minus może czynić pewne szkody w szkółkach.
Najczęściej jednak w produkcji szkółkarskiej dochodzi do
wtórnych infekcji, których sprawcą jest S. Pythiophila. W tym
przypadku grzyb pełni rolę „dobijającą” zamierające siewki,
zwłaszcza przy rozwoju grzybni nie tylko na igłach ale również
na pędzie głównym [15, s. 15].

Brunatnienie igieł świerka jest powodowane przez grzyb

Rhizosphaera

kalkoffii,

skutkiem

jego

działania

–

przedwczesne opadanie igliwia u świerka zwyczajnego.
Pierwsze objawy porażenia ujawniają się w kwietniu – maju,
zależnie od warunków termiczno – wilgotnościowych.
Początkowo zaatakowane igły przebarwiają się na żółtozielony
odcień, a następnie stopniowo zamierają. Na igłach mogą
występować plamki lub igły zamieniają barwę w całości. Masowe zmiany barwy następują
zwykle po zimie, ale mogą też pojawiać się późnym latem i jesienią.

Początkowe objawy tworzenia się owocowania mogą być widoczne już na lekko

przebarwionym igliwiu. Wyraźniej widoczne jest owocowanie na igłach zamarłych
i opadłych. Tworzą je czarne kuliste pyknidia z białą włoskową tarczką na szczycie,
wyrastające ze szparek oddechowych. Zarodniki są uwalniane pod wpływem kropel wody
w czasie podlewania lub deszczu.

Do porażenia igliwia dochodzi na przełomie wiosny i lata. Infekcja przebiega

stosunkowo wolno, jednakże w temperaturze 25

C i ciągłym zwilżaniu igieł następuje już po

48 godzinach. Ulegają jej z reguły igły osłabione, ocienione lub rosnące w miejscach
wilgotnych. Chorobie sprzyjają wszelkie warunki powodujące osłabienie kondycji zdrowotnej
ś

wierka [6, s. 299].

Osutka świerkowa – jest powodowana przez Lophodermium piceae występuje także na

jodle, daglezji i cisie. Porażone igliwie zamierając żółknie, brunatnieje i opsypuje się.
Owocowanie wykształca się na opadłych igłach – są to czarne szerokie miseczki. Pojawiają
się też charakterystyczne poprzeczne prążki.

Choroba jest objawem osłabienia sadzonek na skutek działania niekorzystnych

czynników środowiska zewnętrznego, np. niedostatku wody w glebie czy zbyt wysokich,
długotrwałych temperatur panujących w sezonie wegetacyjnym.

Choroby igieł modrzewia – igły modrzewia ulegają kilku chorobom, które w szkółkach

wymagają zwalczania. Choroby te powodują przebarwienie i obsypywanie się igliwia
(opadzina modrzewia i dolnoreglowa osutka modrzewia) oraz zamieranie igliwia i młodych
przyrostów (szara pleśń).

Opadzina modrzewia – wywołana jest przez grzyb Meria laricis. Największe szkody

powoduje w szkółkach, ale spotykana jest także na starszych modrzewiach. Infekcji ulegają
pojedyncze igły lub grupy igieł poczynając od dołu sadzonki, następnie infekcja postępuje
wyżej. Pierwsze objawy występują w maju. Od miejsca infekcji igła żółknie ku szczytowi
a następnie przebarwia się na rdzawo – brunatny kolor. Porażone igły przedwcześnie opadają,
niekiedy już w czerwcu.

Owocowanie grzyba jest niewidoczne bez posłużenia się specjalną techniką.

Do stwierdzenia obecności pyknidiów zanurza się igły w wodnym roztworze błękitu

Rys. 69. Osutka wiosenna

sosny – stadium konidialna

i workowe[16, s. 11]

„

Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

metylenowego na około pół godziny. Owocowanie ujawnia się wówczas w postaci ciemnych
kropek w miejscach szparek oddechowych, z których wyrasta.

Grzybnia zimuje w porażonych opadłych igłach, co trzeba uwzględnić przy stosowaniu

zabiegów ograniczających rozwój choroby. Zabiegi ochronne stosuje się od momentu
zauważenia pierwszych objawów. W szkółkach gdzie choroba występuje każdego roku,
powinno się stosować zabiegi profilaktyczne. Ostatni oprysk wykonuje się na opadłe igliwie.

Na obraz choroby nakładają się często szkody spowodowane późnymi przymrozkami, co

w terenie utrudnia rozpoznanie właściwego sprawcy strat [16, s. 15].

Szara pleśń – wywoływana przez patogen Botrytis cinerea. Powoduje on zakażenie

młodych nie zdrewniałych części pędów oraz igliwia siewek i sadzonek gatunków iglastych,
najczęściej modrzewia, ale także młodych przyrostów jodły i świerka, rzadziej liściastych.
Wtórnie może występować też na sośnie, towarzysząc skrętakowi sosny. U modrzewia
porażeniu ulegają zarówno igły na długopędach, jak i na krótkopędach. Do infekcji dochodzi
przy udziale wilgoci. Zasiedlenie tkanek przez grzybnię powoduje ich pleśnienie.
Na powierzchni igieł pojawia się wówczas widoczny gołym okiem szary pylisty nalot.
Obserwacje prowadzone przy pomocy lupy pozwalają dostrzec drzewkowate trzonki
konidialne z biało szarymi główkami zarodników.

Szara pleśń spotykana jest w szkółkach na powierzchniach otwartych na najmłodszych

pędach sadzonek. Największe szkody czyni jednak w namiotach foliowych na siewkach.
Szybszy rozwój choroby następuje w warunkach przegęszczenia siewek, przy podwyższonej
wilgotności powietrza i wysokiej temperaturze. Najbardziej na szarą pleśń narażone są
modrzewie w namiotach słabo przewietrzanych. Straty mogą wówczas dotyczyć nawet 50%
zasiewów. Może się również zdarzyć, że działanie Botrytis cinerea pokrywa się z atakiem
grzybów zgorzelowych, co zwiększa szkody.

Rozwojowi choroby sprzyja zbyt gęsty siew i nadmierne podlewanie siewek i sadzonek.

W namiotach foliowych szara pleśń jest trudna do zwalczenia, jeśli pojawia się każdego roku.
Konieczna jest wówczas dezynfekcja lub wymiana substratu, w którym grzyb zimuje
w formie saprofitycznej. Dla ochrony materiału szkółkarskiego szkółkarskiego sezonie
wegetacyjnym niezbędne jest przeciwdziałanie wszelkim czynnikom powodującym
osłabienie siewek i sadzonek [6, s. 300].

Mączniak dębu – sprawcą tej choroby jest grzyb Microsphaera alphitoides, najwięcej

szkód czyni na siewkach i sadzonkach wszystkich gatunków dębów w szkółkach, na
uprawach i w podszytych. Zagraża też drzewkom do kilku metrów wysokości, pędom
ś

więtojańskim i odroślowym.

Grzybnia powoduje powstawanie na blaszkach liściowych charakterystycznych białych

nalotów, a po wykorzystaniu pokarmów komórek skórki wywołuje zamieranie liści. Rzadziej
atakowane są młode rosnące pędy i otwierające się pączki, co wiosną prowadzi do czernienia
i obumierania. W późniejszym okresie zdarza się, że silniej porażone pędy jesienią nie
uzyskują na czas dojrzałości zimowej i przemarzają.

Do pierwszych objawów ataku grzyba należą

jasnożółte przebarwienia na górnej stronie liści.
Jednocześnie przy pomocy lupy można na dolnej stronie
blaszki liściowej zobaczyć nalot delikatnej grzybni.
Wkrótce następuje silny rozrost grzybni, która pokrywa
obie strony liścia białym mącznym nalotem (rys. 70).

Grzybnia produkuje przez całe lato bardzo liczne

zarodniki konidialne, które przenoszone są przez wiatr
lub krople wody na inne liście. Pod koniec lata i na
jesieni zaczynają się wykształcać drobne, czarne kuliste
owocniki stadium workowatego – otocznie.

Rys. 70. Mączniak dębu [15, s. 125]

„

Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Zarodniki tego stadium również mogą powodować rozszerzenie się infekcji.
Patogen zimuje w postaci niewielkich skupień grzybni lub otoczni w niektórych pączkach

dębu. Pędy rozwijające się wiosną z takich pączków wraz ze wszystkimi młodymi liśćmi
opanowywane są przez grzybnie mączniaka. Wskutek tego następuje marszczenie się,
ciemnienie i zamieranie blaszek liściowych. Przy silnym porażeniu także młode pędy
przybierają ciemnobrunatną, prawie czarną barwę, przeginają się w dół i zamierają. Na obraz
ten mogą się nakładać objawy działania późnowiosennych przymrozków, co utrudnia
rozpoznawanie choroby w tym stadium.

Rozwojowi patogena sprzyja ciepła, sucha pogoda, jakkolwiek na początku kiełkowania

zarodników na liściach wymagana jest obecność wilgoci.

Rdza brzozy – choroba ta ma dwóch gospodarzy – modrzewia i brzozę. Na igłach

modrzewia grzyb rdzawnikowy tworzy drobne pomarańczowe skupienia (ecjospory), które są
słabo widoczne, ich szkodliwość jest mała i na skutek porażenia modrzew zbytnio nie cierpi.
Z modrzewia choroba przenosi się na liście brzóz, na których wykształca żółto-
-pomarańczowe owocowanie, obficie pylące zarodnikami, a potem brunatne dalsze stadia
rozwojowe.

Zakażeniu ulegają siewki siane wiosną i na zielono oraz kilkuletnie sadzonki. Silny

rozwój grzyba doprowadza do zabicia tkanek liści i ich przedwczesnego opadu. Często
objawy zamierania liści młodych siewek mylone są z objawami grzybowej zgorzeli siewek
[16, s. 17].

Najgroźniejsze choroby gałęzi i pni drzew leśnych
Skrętak sosny. Na uprawach sprawca choroby – Melampsora pinitorgua Rost. może
powodować poważne uszkodzenia. Zdarza się, że niszczy wszystkie pędy młodych sadzonek
sosny, zwłaszcza o słabych przyrostach na grubość. Zwykle jednak dotyczy pędu głównego
i ewentualnie kilkupędów bocznych, na których powoduje charakterystyczne zniekształcenia.
Grubsze pędy przeżywają infekcję, natomiast gdy nekrozy powodowane przez skrętaka sosny
infekowane są wtórnie przez grzyb Botrytis cinerea, następuje zamarcie pędu od rany do
wierzchołka. Szczególnie zagrożone są uprawy wielkopowierzchniowe, na których dochodzi
do masowych samosiewów osiki, która jest drugim gospodarzem grzyba. Poza osiką,
porażeniu ulegają topole biała i szara.

U sosny infekcji ulegają tegoroczne pędy, jeszcze w fazie wzrostu, kiedy igły wychodzą

z pochewek. Wskutek tego na przełomie maja i czerwca tworzą się dwa pierwsze stadia
rozwojowe grzyba – najpierw ciemnożółte brodawki (pyknidia), a następnie stadium
ognikowe (ecja), które mają postać podłużnych poduszeczek pomarańczowej barwy,
w których zarodniki nie są osłonięte błoną. Umożliwia to roznoszenie spor przez wiatr
i rozszerzanie infekcji na topole – aż do lipca. Grzyb zimuje w opadłych liściach.

Chorobie sprzyja przede wszystkim występowanie samosiewów osiki na uprawach oraz

utrzymywanie się wilgotnej pogody w okresie infekcyjnym. Zapobieganie zakażeniom polega
więc na usuwaniu samosiewów i odrostów drugiego gospodarza [6, s. 203].

Rdza kory sosny pospolitej (Endocronartium pini i Cronartium flacidum). Chorobę tę,

zwaną odwarem, powodują dwa patogenny z rzędu rdzy. Endocronartium pini jest grzybem
jednodomowym, a Cronartium flacidum jest grzybem dwudomowym. Na młodych częściach
pni, a przede wszystkim w okolicy okółków i na pędach sosny, pojawiają się lokalne
nabrzmienia, na których w okresie od maja do lipca ukazują się nieregularne pęcherzyki
o zabarwieniu żółtawopomarańczowym. Ścianki pęcherzyków pękają i wysypują się z nich
ecydiospory. Po zniknięciu ecydiów porażone partie pędów stają się szorstkie, gdyż ich
powierzchnia pokryta jest rankami. Przez te ranki wycieka na zewnątrz żywica, ciemniejąca
pod wpływem utleniania się. Stadia uredo i teleuto występują głównie na ciemiężyku
białokwiatowym (Vincentoxium officinale), prócz tego na wielu innych roślin zielnych, jak

„

Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

pewne gatunki rodzajów Paeonia, Nemesia, Verbena, Impatiens, Pedicularis, Trapaeolum,
Loasa i inne. Patogenny porażają sosnę w wieku 45–50 lat. Skutkami porażenia są
ekscentryczny przekrój pnia lub gałęzi, wyciek żywicy, żółknięcie i opadanie igliwia powyżej
porażonych miejsc i w końcu całkowite obumieranie tych części drzew, czyli powstawanie
tzw. suchczubów.

Obwar występuje niekiedy licznie, zwłaszcza w drzewostanach sosnowych

jednogatunkowych na ubogich siedliskach, obniżając przyrost i wartość techniczną drewna.
Wskutek osłabienia porażone drzewa stają się bardziej podatne na inne czynniki
patogeniczne, jak opieńka miodowa, huba korzeni, a przede wszystkim szkodniki wtórne.
W drzewostanach narażonych na szkody powodowane przez obwar należy przede wszystkim
wykonywać niezbędne cięcia pielęgnacyjne i sanitarne. Drzewa porażone przez obwar
w wieku 15–40 lat powinny być usunięte najpóźniej do 15 maja, tj. przed uwolnieniem się
zarodników. W drzewostanach w silnym stopniu opanowanych przez obwar usunięcie
wszystkich drzew zaatakowanych przez tego grzyba doprowadziłoby do nadmiernego
przerzedzenia drzewostanów. Dlatego też w takim wypadku usuwamy tylko drzewa najsilniej
porażone. W celu zwiększenia odporności drzewostanów na chorobę należy też wprowadzić
do drzewostanów sosnowych domieszki drzew liściastych, stosowane do możliwości siedliska
[12, s. 341].

Zamieranie pędów sosny (Cenangium ferruginosum). Choroba ta jest powodowana

przez grzyb, który rozwija się na obumarłych gałęziach drzew iglastych. Na sośnie pospolitej
powoduje nienaturalny wzrost kory pędów najmłodszych, a czasem również i starszych.
Na korze i na bliznach po igłach tworzą się grupowo ciemnobrunatne owocniki w postaci
miseczek. Porażeniu sprzyja występowanie pryszczarka sosnowego (Thecodiplosis
brachyntera). Obumieranie pędów następuje po zakończeniu okresu wegetacyjnego.

Podobne objawy na pędach sosny powoduje grzyb Gremmeniella abietina (Scleroderris

lagerbergi). Infekcja zarodnikami workowymi następuje zwykle wiosną. Grzyb przenika
do pędu po zabiciu pączka. Wczesną wiosną następnego roku występują objawy porażenia.
Pęd zasycha od wierzchołka w dół. Z martwych pączków, pędów i igieł wystają kuliste,
brunatnoczarne, średnicy 0,5–2 mm, owalne utwory zawierające zarodniki stadium
konidialnego. Później na korze tworzą się ciemne miseczki o średnicy 1–1,5 mm. Choroba
wywoływana przez Cenangium ferruginosum i Gremmeniella abietyna opanowuje najczęściej
najmłodsze pędy, może jednak zniszczyć całe drzewka i stać się groźna w uprawach
sosnowych. W dużym nasileniu wystąpiła ona na początku lat osiemdziesiątych, powodując
konieczność usunięcia części opanowanych przez nią upraw i młodników [12, s. 341].
Zamieranie dębów (Ceratocystis sp.) Jest to choroba porażająca dęby, głównie dąb
szypułkowy (Quercus rubr. L.) i bezszypułkowy (Q. petraea Liebl.). Chorobie mogą ulegać
dęby w każdym wieku, szczególnie jednak silnie dęby starsze.

Liście w górnej części korony, następnie także tu i ówdzie na końcu gałęzi bocznych,

wreszcie w całej koronie, stopniowo się marszczą, bledną, brązowieją i w końcu
przedwcześnie opadają. W miarę jak postępuje proces defoliacji na głównym pędzie (pniu)
ukazują się pędy przybyszowe (tzw. wilki).

W międzyczasie na porażonych pniach powstają mniejsze lub większe, brunatne lub

czarnobrunatne podłużne plamy, a pod korą w tychże miejscach rozleglejsze jeszcze
intensywne smugi tego samego koloru, widoczne tez wyraźnie na poprzecznym przekroju
chorego pnia. Plamy te mają być najlepiej widoczne późną jesienią i wcześnie na wiosnę.
Niekiedy z pęknięć kory w miejscach występowania plam wysącza się brudna ciecz.
Od chwili pojawienia się plam drzewa stosunkowo szybko (z reguły), bo w okresie pól roku,
zamierają. Niekiedy jednak przeżywają do 3 lat lub nawet wracają do zdrowia. Dąb
szypułkowy jest bardziej podatny niż dąb bezszypułkowy.

„

Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Warunki sprzyjające chorobie to także wrodzona podatność dębów, ale przede wszystkim

różnorakie stresy upodabniające, czyli predysponujące na chorobę, jak pogorszenie się
warunków wodnych w środowisku (obniżenie poziomu wód gruntowych), żery owadzie (np.
zwójki zieloneczki) czy działanie emisji przemysłowych. Wobec długotrwałego przeżywania
patogenów w wilgotnym drewnie, chorobie mogą też sprzyjać zaniedbania w zakresie
utrzymywania należytego stanu sanitarnego lasu [10, s. 30].

Najgroźniejsze choroby korzeni drzew leśnych
Huba korzeni. Choroba powodowana jest przez grzyb korzeniowiec wieloletni –
Heterobasidion annosus (Fr.) Bref. Występuje zwłaszcza w drzewostanach rosnących na
gruntach porolnych. Zagrożone są głównie jednogatunkowe uprawy i drzewostany iglaste
oraz brzozy we wszystkich klasach wieku. Postęp choroby jest bardzo szybki, młode drzewka
giną w krótkim okresie czasu. Dla uprawy typowe jest rzędowe zamieranie sadzonek. Drzewa
pierwszego pokolenia na uprawie atakowane są zazwyczaj w wieku 12–14 lat, drugie
pokolenie sosny sadzone w miejscu po usuniętym drzewostanie sosnowym żyje najwyżej
5–7 lat.

Porażenie starszych drzew wywołuje wieloletnią chorobę, podczas której następuje

rozkład drewna korzeni (zgnilizna biała jamkowata), a u świerków i jodeł także wnętrza pnia
do wysokości kilku-kikunastu metrów, co prowadzi do powstania dziupli. Skutkiem tego jest
deprecjacja surowca i zamieranie drzew często już w wieku 30–40 lat. W drzewostanie
powstają charakterystyczne luki, powiększające się w miarę postępu choroby.

Korzeniowiec wieloletni jest grzybem

o dużej

patogeniczności,

szczególnie

aktywnym

w warunkach

podwyższonej

predyspozycji chorobowej drzew, ujawniającej
się w okresach występowania długotrwałej
suszy i wysokich temperatur, podczas gradacji
owadów

i w przypadkach

nieprawidłowo

ukształtowanego

systemu

korzeniowego.

Ekspansji

patogena

sprzyja

ponadto

ograniczona ilość grzybów antagonistycznych
w środowisku gleb porolnych (rys. 71).

Choroba sadzonek powoduje stopniowo

przebarwianie i zamieranie igliwia (rys. 72).
Przez pewien czas igły nie obsypują się, lecz
pozostają, zwisając na pędach. U starszych
drzew chorobę można stwierdzić dopiero po
ś

cięciu zamierającego drzewa.

Między

łuskami

kory

korzeni

zaatakowanych drzew, można stwierdzić
grzybnię patogena w postaci delikatnych,
białawych płatków. U podstawy pnia grzyb
tworzy też wieloletnie owocniki biało-
brązowej

barwy.

Zarodniki

nich

produkowane mają zdolność infekowania ran
na korzeniach i świeżo ściętych pniaków
w warunkach sprzyjających dla kiełkowania
(opady, duża wilgotność drewna). Zakażenie
następuje od maja do listopada. Świeżo

Rys. 71. Schemat rozwoju choroby

powodowanej przez H. annosum [14, s. 97]

Rys. 72. Kolejne stadia (a, b, c) ogniskowego

rozprzestrzeniania się huby korzeni

[14, s. 103]

„

Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

zasiedlone przez grzybnię pniaki stanowią podstawową bazę pokarmową H. annosus. Z nich
grzyb rozprzestrzenia się w systemach korzeniowych [6, s. 305].
Opieńkowa zgnilizna korzeni. Grzyby z rodzaju opieńka – Armillaria (Fr.) Staude
odznaczają się dużą zmiennością morfologiczną. Badania wykazały obecność w Europie
pięciu gatunków opieniek, przy czym jak dotąd stwierdzono w Polsce cztery z nich. Nie
wszystkie charakteryzują się wysoką patogenicznością.

Choroba powodowana przez opieńki, zwana opieńkową zgnilizną korzeni, powoduje

rozkład drewna typu białego. Może rozwijać się na niemal wszystkich gatunkach drzew
i krzewów wszystkich klas wieku. Najmłodsze drzewa zamierające z powodu ataku opieniek,
liczą 3–4 lata.

W niektórych regionach opieńki występują epifitozyjnie, stwarzając trudności przy

odnowieniach. Na uprawach głównym czynnikiem powodującym opanowanie sadzonek przez
patogena jest nieprawidłowo ukształtowany w wyniku sadzenia – system korzeniowy
(rys. 73).

Rys. 73. Schemat rozwoju choroby opieńkowej w uprawach sosnowych

a) powierzchnia zrębu do odnowienia, 1 – ryzomorfy macierzyste wyrastające z pniaka, 2–sieć ryzomorf

macierzystych; b) wyoranie bruzd i sadzenie sosny, 3 – ryzomorfy przecięte podczas orki,

4 – ryzomorfy przecięte kosturem; c) uprawa 5–6-letnia z chorobą opieńkową,

5 – ryzomorfy regenerujące w miejscu przecięcia,

6 – infekcja korzeni sosny [14, s. 137]

Atak grzyba na młode drzewka powoduje przebarwienie się aparatu asymilacyjnego.

Zrudziałe igliwie długo utrzymuje się na zamarłych pędach. Pod koniec sezonu
wegetacyjnego, wokół przeważnie już zamarłych drzew i pniaków, a niekiedy też wysoko na
strzale, pojawiają się liczne owocowniki kapeluszowe. Wyjęte z ziemi zamarłe sadzonki mają
wokół szyi korzeniowej i części korzenie tzw. bułę żywiczną powstałą z cząstek gleby
zlepionych żywicą, wyciekającą wskutek ataku grzybni na przewody żywiczne.

„

Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rozsiewanie się zarodników zwiększa zagrożenie chorobą, jednakże głównym organem

infekcyjnym sprawcy opieńkowej zgnilizny korzeni są ciemnobnrunatne sznury grzybni
zwane ryzomorfami. Rozprzestrzeniają się w glebie na znaczne odległości, atakując korzenie
i dolne partie pni. Pod korą chorych i martwych drzew stwierdza się także skupienia grzybni
w postaci grubych szerokich płatów o barwie białokremowej. Ich szczytowe części
przekształcają się z czasem w spłaszczone i rozgałęzione
ryzomorfy, sięgające kilku metrów w górę. Spod kory
grzybnia wychodzi do gleby ponownie pod postacią
ryzomorf.

Szczególnie

niebezpiecznym

zjawiskiem

dla

odnowień

jest

szybka

regeneracja

sznurów

grzybniowych, następująca w wyniku ich rozerwania czy
przecięcia podczas uprawy gleby czy sadzenia drzew.
Odradzające się nowe ryzomorfy wykazują zwiększone
zdolności infekcyjne.

W uprawach sosnowych i świerkowych symptomy

choroby

obserwowane

wiosną

są

bardzo

charakterystyczne, gdyż rozwijające się pędy przyrostu
tegorocznego porażonych wcześniej drzew nagle tracą
turgor, wiotczeją i wkrótce zamierają (rys. 74).

Atakowi opieniek sprzyjają wszelkie błędy sadzenia,

powodujące

uszkodzenia

i zniekształcenia

korzeni,

zwłaszcza podwinięcia i obcięcie systemu korzeniowego,
zakłócające

przepływ

substancji

odżywczych

i prawidłowy rozwój korzeni [6, s. 306].

Zgnilizny i barwice drewna
Istota i podział zgnilizn i barwic

Zgnilizna drewna jest to chemiczny rozkład i wynikający stąd rozpad substancji

drewnianej, czyli ścian komórek drewna. Grzyby dokonujące tego procesu muszą mieć
zdolność przetwarzania drewna bądź określonych jego składników w substancje przydatne dla
nich jako pokarm.

Barwica jest zjawiskiem polegającym na zmianie naturalnego zabarwienia drewna nie

związanej z procesami rozkładu jego ścian komórkowych, a przynajmniej nie w znaczny
sposób. Grzyby powodujące barwienie nie wytwarzają w zasadzie enzymów pomocniczych
w procesie rozkładu drewna, lecz tylko enzymy umożliwiające rozkład treści komórkowych,
o ile nie są one bezpośrednio przyswajalne. Stąd grzyby barwikowe wnikają do komórek
drewna nie bezpośrednio przez ściany komórkowe, lecz z reguły przez otwory naturalne
jakimi są jamki lejkowate lub proste, a więc zachowują się pod tym względem odwrotnie niż
grzyby powodujące zgnilizny drewna.

Zależnie od punktu widzenia zgnilizny można podzielić na różne grupy bądź typy. Tak

na przykład ze względu na lokalizację można mówić o zgniliźnie gałęziowej, strzałkowej,
korzeniowej itp., zgniliznę strzałkową zaś można dzielić na dolnostrzałkową bądź
odzimkową, środkowostrzałkową, górnostrzałkową itp. Można też wyróżniać zgniliznę bielu
(np. powodowaną przez grzyb Gloeophyllum abietinum) i zgniliznę twardzieli
(np. powodowana przez grzyb Phellinus pini). Biorąc pod uwagę przebieg procesu gnilnego,
dzieli się zgniliznę na wczesną, późną oraz szereg faz pośrednich.

Przez zgniliznę wczesną rozumie się zjawisko rozkładu drewna wtedy, gdy grzyb

dopiero co zasiedlił tkankę drzewną. W większości wypadków drewno w tej fazie lekko się
przebarwia, nie zdradzając na razie żadnych zmian strukturalnych, wytrzymałościowych itp.,

Rys. 74. Wiosną młode pędy sosny

tracą turgur [14, s. 112]

„

Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

chociaż niekiedy już i w tej fazie mięknie i staje się kruche. Umiejętność stwierdzania tej fazy
zgnilizny może chronić przed błędnym zastosowaniem drewna; wymaga to co prawda
niekiedy posługiwania się precyzyjnymi metodami pracy, jak metodą mikroskopową,
sztucznych kultur itp.

Zgnilizna późna występuje w fazie procesu gnilnego w której zachodzi niszczenie ścian

komórkowych drewna przez grzyby. Pomijając nieliczne wyjątki, tej fazie zgnilizny
towarzyszą daleko idące zmiany właściwości technicznych, chemicznych, fizycznych (barwa,
zapach itp.)i strukturalnych drewna. Staje się ono miękkie, gąbczaste lub włókniste,
a w końcu tworzą się w nim wolne, wydrążone przestrzenie, które – jeżeli występują
w drzewach stojących – nazywa się zwykle dziuplami.

Zgnilizny drewna powodowane przez grzyby dzieli się, według objawów określonych

procesów rozkładu, na zgniliznę brunatną, białą jednolitą, białą jamkowatą i pleśniową
(szarą).

Zgnilizna brunatna, zwana także destrukcyjną bądź czerwoną, powoduje zmianę barwy

na ciemniejszą od barwy drewna zdrowego. Rozkładowi ulega przede wszystkim celuloza
(stąd używane również określenie: zgnilizna błonnikowa), podczas gdy lignina pozostaje
prawie nietknięta. Zniknięcie celulozy i innych węglowodorów z drewna powoduje, że ściany
komórek pękają, co z kolei znajduje wyraz w kurczeniu się drewna i jego rozpadzie na
pryzmatyczne klocki. W końcowej fazie rozkładu tego typu drewno jest mniej lub więcej
brunatne i można je rozetrzeć w palcach na proszek. Strzępki sprawców tej zgnilizny są
zaopatrzone w sprzączki i przylegają zwykle mocno do ścian komórkowych zasiedlanych
komórek, wydzielając równocześnie enzymy. Przenikanie strzępek z komórki do komórki
odbywa się w dowolnym miejscu ściany komórkowej przez wytrawienie w nim za pomocą
enzymów mniejszego lub większego otworu. Przerastając przez ścianę strzępka zwęża się lub
nie, co często zależy od właściwości gatunkowych grzyba. Przykładem zgnilizny brunatnej
może być rozkład drewna powodowany przez grzyb Serpula lacrymans (prawdziwy grzyb
domowy).

Drewno uległe zgniliźnie białej jest jaśniejsze niż zdrowe. W tym wypadku rozkładowi

ulegają z reguły równocześnie wszystkie składniki drewna (celuloza, lignina i inne). Drewno
niemal nie kurczy się, lecz tylko mięknie, traci wydatnie na masie i łatwo ugina się pod
naciskiem oraz kruszy się w palcach na włókniste fragmenty. Stosunkowo jasne zabarwienie
produktu zgnilizny tłumaczy się ogólnie tym, że udział celulozy w drewnie jest zwykle
większy niż ligniny, wskutek czego, jeżeli nawet grzyb rozkłada obydwa składniki
równomiernie, to w wyniku tego procesu pozostaje w końcowej fazie rozkładu więcej jasnej
celulozy niż zabarwionej ligniny. Poza tym w toku procesu rozkładu powstają nieraz barwniki
zabarwiające produkty gnicia (np. przy rozkładzie drewna liściastego przez Tramentes
versicolor). Typową zgniliznę białą jednolitą powoduje m.in. grzyb Fomes fomentarius
(zgnilizna drewna buka).

Zgnilizna biała jamkowata, zwana także korozyjną, pstrą, bądź kieszonkową, odznacza

się ciemnym zabarwieniem porażonego drewna oraz występowaniem na tym tle mniej więcej
równomiernie rozmieszczonych, jamkowatych miejsc, kieszonek, wypełnionych czystą białą
celulozą, których w miarę upływu czasu jest coraz więcej. Rozkład tego typu powodują m.in.
grzyby Phellinus pini (zgnilizna drewna sosny) na sośnie i Stereum frustulosum na dębie.
Pierwszy z nich powoduje także zjawisko zgnilizny pierścieniowej powstającej w następstwie
silniejszego atakowania przez grzyb drewna wiosennego niż letniego, co z kolei pociąga za
sobą oddzielenie się od siebie słojów rocznego przyrostu drewna.

Zgnilizna pleśniowa, czyli szara, powodowana jest przeważnie przez inne grzyby niż

podstawczaki, mianowicie przez workowce i grzyby niedoskonałe, w warunkach znacznej
wilgotności środowiska, na drewnie podlegającym wpływom czynników atmosferycznych
otwartych przestrzeni [9, s. 307–311].

„

Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Zgnilizna drewna sosny

Najważniejszym patogenem sosny, powodującym

zgniliznę białą jamkowatą drewna jest Phellinus pini
(Thore. Ex Fr.) Pilat – huba sosny (czyreń sosnowy).
Występuje on w różnych gatunkach sosny i modrzewia. Jest
jednym z najgroźniejszych pasożytów spośród grzybów
wywołujących zgnilizny drewna. Rozkłada twardziel strzały
i grubych gałęzi drzew w wieku powyżej 40 lat,
a modrzewia już od 30 lat. Grzyb przenika w głąb tkanek
najczęściej przez miejsca po odłamanych gałęziach w dolnej
części korony oraz przez głębokie rany na nabiegach
korzeniowych i u podstawy strzał.

Półokrągłe, konsolowate owocniki pojawiają się

w miejscach infekcji i żyją 30–35 lat, czasem dłużej
(rys. 75). Pnie starych sosen ulegają zgniliźnie najczęściej
w partii środkowej, u niektórych jednak drzew rozkład
drewna postępuje od podstawy strzały aż do wierzchołka.
Zagrożenie drzewostanów ze strony huby sosny rośnie wraz
z wiekiem. Wzrasta też stopień i zasięg zgnilizny drewna.
Drzewa porażone nie zamierają, lecz ich stabilność jest
zachwiana, skutkiem czego mogą ulegać złamaniom.

Zgnilizna biała jednolita jodły (Phellinus hattigii (Alla. Et
Schn) Bond.

Porażeniu ulega twardziel jodeł, rzadziej innych gatunków drzew iglastych. Na

przekrojach drewna opanowanego przez białą zgniliznę widać ciemne linie. Występowanie tej
zgnilizny na jodłach wiąże się dość ściśle z ich wcześniejszym porażeniem przez raka jodły
powodowane przez grzyb Melampsorella caryophyllacearum.

Pojawiające się na pniach owocniki sprawcy choroby Phellinus hartigii (Hymenomycetes,

Aphyllophorales, Mucronoporaceae) są wieloletnie, początkowo guzowate, później
kopytowate, bardzo twarde, wielkości do około 30 cm, przyrośnięte do powierzchni pnia całą
nasadą. Ich górna strona jest szeroko bruzdowana, najczęściej nie spękana, szara, z płowym,
zaokrąglonym brzegiem, a hymenofor wielowarstwowy. Miąższ ma grubośc 5–8 cm,
konsystencję drewnowatą, zabarwienie rdzawe, takie samo jak powierzchni hymenoforu.
Długość rurek wynosi 2–3 mm, średnica ich wylotów (które są koliste lub nieco kanciaste)
0,15–0,25 mm. Zarodniki podstawkowe 6–8,5 x 6–7,5 µm. Za pośrednictwem tych
zarodników następuje zakażenie drzew przez rany, w wypadku jodeł
– często przez rany rakowate [9, s. 322].

Zgnilizna drewna buka

Na buku zgniliznę drewna powoduje przede wszystkim grzyb

Fomes fomentarius (L. Fr.) Fr. O częstości występowania patogena
ś

wiadczy jego polska nazwa – huba pospolita (hubiak pospolity).

Obecny jest przede wszystkim w bukowych lasach górskich i na
nizinach, często na brzozie, ale także na innych drzewach liściastych,
drzewa atakowane są w miejscach zranień na nabiegach
korzeniowych, na pniach i grubych gałązkach. Pnie buków
atakowane są często w miejscach odparzeń kory spowodowanych
wzmożoną insolacją po spadku zadrzewienia. Odparzenia te
powodują zamieranie kory i miazgi.

Rys. 75. Owocnik czyrenia

sosnowego – wskaźnik zgnilizny

białej jamkowatej drewna

[14, s. 81]

Rys. 76. Huba pospolita

– owocownik na pniu

buka [9, s. 325]

„

Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Po 2–3 latach od infekcji w zakażonym miejscu pojawiają się wieloletnie owocniki,

początkowo półkoliste, później półkrągłe, z czasem przyjmują kopytowaty kształt i znaczne
rozmiary (rys. 76).

Zgnilizny brunatne drzew iglastych

Fomitopsis pinicola (Swartz ex Fr) P. Karsten [=Fomes marginatusI (Fr.) Gill.] jest to

grzyb głównie saprofityczny, występujący na pniakach lub ściętym drewnie, niekiedy też na
zamierających drzewach iglastych (na świerku, mniej na sośnie i jodle) lub liściastych
(brzozy, buki, dęby, olsze i inne). Jest szeroko rozprzestrzeniony w Europie i Ameryce
Północnej. Powoduje szybki rozkład drewna (zgnilizna brunatna). Atakowane drewno
zmienia kolejno swe zabarwienie na słabo żółte bądź bladobrunatne, a następnie na
ż

ółtobrunatne bądź czerwonobrunatne, rozpadające się na koniec na kostki. W spękaniach

tworzą się grube płaty grzybni. Zgnilizna obejmuje twardziel i biel.

Grzyb F. Pinicola (Hymenomycetes, Aphyllophorales, Polyporaceae) tworzy owocniki

wieloletnie, konsolowate lub kopytowate, o mniej więcej płaskiej stronie dolnej, do 50 cm
szerokości, przeciętnie jednak 5–25 cm. Górna ich strona jest gładka, strefowana, barwy
szarej do czarnej, o dość szerokim żółtoczerwonym brzegu (zwłaszcza w okresie aktywnego
przyrostu owocnika); miąższ białawy. Hymenofor składa się z szeregu warstw rurek
o długości 2–8 mm, których wyloty są okrągłe (4–5 na 1 mm), za młodu białe lub żółtawe,
później ciemniejsze. Zarodniki podstawowe mają wymiary 6,5x3–5

m. Poraża zarówno

drewno liściaste jak i iglaste [6, 337].

Zgnilizny brunatne drzew liściastych

Piptoporus betulinus (Bull. ex Fr.) P. Karst. [=Polyporus betulinus (Bull) ex Fr.]. Grzyb,

znany jako huba brzozy lub porek brzozowy, występuje tylko
na brzozach, szczególnie na osłabionych. Przyspiesza
zamieranie

starszych

brzóz,

jest

jakby

czynnikiem

ograniczającym ich wiek. Powoduje najpierw zgniliznę
brunatną twardzieli, skąd z kolei atakuje osłabiony biel.
Zgnilizna rozszerza się również w martwych pniach
i gałęziach. W przeciwieństwie do skutków zgnilizny
powodowanej przez hubę pospolitą (Fomes fomentarius),
która również występuje na brzozach, drewno porażone przez
P. betulinus można rozetrzeć na proszek. Grzyb ten wytwarza
owocniki jednoroczne, które najpierw przybierają postać
kulistą, rozwijającą się potem w osadzoną na krótkim
bocznym

trzonie

konsolę

kształtu

półkulistego

lub

nerkowatego (rys. 77). Ich górna strona jest brudnobiała,
gładka, miąższ biały, niemal korkowaty, brzeg zawinięty w
dół. Pod spodem znajduje się jedna warstwa białawego hymenoforu rurkowatego. Rurki są
krótkie, ich wyloty okrągłe, małe (3 lub 4 na 1 mm). Warstwę rurek w starszych owocnikach
można łatwo oddzielić od miąższu. Zarodniki podstawowe mają wymiary 4,5–6x1,3–1,5

Zgnilizna drewna dębu. Zgnilizny drewna dębu możne powodować kilka rodzajów
grzybów. Spośród nich najbardziej charakterystycznymi sprawcami są żółciak siarkowy
i ozorek dębowy.

Na żywych drzewach liściastych, przeważnie na starych dębach, ale także na innych

gatunkach drzew, spotkać można grzyb Laetiporus sulphureus (Bull. Fr.) Murril – żółciak
siarkowy, który powoduje brunatną zgniliznę drewna. Charakterystyczne siarkowożółte
owocniki są jednoroczne i występują w dachówkowatych koloniach w miejscach infekcji –

Rys. 77. Huba brzozy –

owocownik na brzozie

[9, s. 341]

„

Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

najczęściej w miejscach zranień. Pojawiają się od maja do września, gdy już infekcja objęła
całą wewnętrzną część drzewa (rys. 78).

Zgnilizna trwa wiele lat i obejmuje korzenie, pień

i grube gałęzie. Porażone drewno przez kilka lat nie
wykazuje objawów choroby, po czym może nagle złamać
się pod ciężarem korony.

Ozorek pospolity znany jest pod łacińską nazwą

Fistulina hepatica (Schaff.) ex Fr. i występuje na starych
dębach, na pniakach oraz na martwym drewnie tego
gatunku. Powoduje brunatną zgniliznę, mimo to drewno
dębu niewiele traci ze swych własności technicznych.

Ozorek pospolity wytwarza mięsiste, poduszkowate

owocniki barwy czerwonobrązowej. Jest coraz rzadziej
spotykany i ze względu na małą szkodliwość nie stosuje się
jego zwalczania.

Phellinus robustus (P. Karst) Bourd. et Galz poraża

pnie żywych dębów powodując jednolitą białą zgniliznę
drewna. Jest dość rzadko spotykany. Jako spokrewniony
z hubą ogniową, wytwarza podobne owocniki, wyróżnia się
jednak jaśniejszym, żółtordzawym miąższem i podobną ciepłą barwę górnej powierzchni.
Jego dolna strona jest silnie wypukła.

Owocniki występują na pniu i na gałązkach, niekiedy po kilka na jednym drzewie

[6, s. 312]

Barwnice drewna

Sprawca: Discula brunneo-tingens Meyer. Jest to jedna z barwic drewna. Porażeniu ulega

drewno bielaste sosny zwyczajnej, świerka pospolitego i modrzewia syberyjskiego, w Polsce
przede wszystkim tej pierwszej. Zjawisko jest podobne do sinizny drewna, z tym (m.in.), że
przebarwienie bielu idzie w kierunku koloru kawowobrunatnego.

Sprawcą jest grzyb Discula brunneo – tangens (Deuteromycotina, Sphaeropsidales),

tworzący na powierzchni porażonego drewna piknidia ciemno zabarwione, nieregularnych
kształtów, wielokomorowe, o wymiarach 104 mm. Konidia są bezbarwne, podłużne
o wymiarach 5,2x2,5

m, powstające na rozgałęzionych trzonkach konidialnych długości

20–40

m. Optimum temperatury dla tego grzyba wynosi około 30

C, minimum 5–10

Na obszarze Polski wydaje się gatunkiem jednolitym, nie podzielonym na rasy fizjologiczne.
Jednym z rezerwatów tego zarazka mogą być sęki zdrowych sosen, mianowicie ich część
występująca ponad powierzchnię strzały i górna strefa ich części wyrośniętej.

Sinizna drewna (Sprawcy: ceratocystis spp. i inne grzyby)

Sinizna drewna występuje na znacznych obszarach Ameryki Północnej, Europy i Azji.

Poraża głównie drewno drzew iglastych, rzadziej drzew liściastych, i to najczęściej dopiero
po ich ścięciu. Należy do grupy chorób zwanych barwicami drewna, które w przeciwieństwie
do zgnilizn drewna są związane (lub tylko w nikłym stopniu) z rozkładem substancji
drzewnej.

Choroba wystęruje niemal wyłącznie na drewnie bielastym w postaci smug lub plam

różnej wielkości i kształtu, barwy od sinej do niebieskoczarnej, a nawet czarnej. Sinieniu
może także ulegać mechanicznie rozdrobniona masa drzewna. W zależności od tego, czy
zasinienie następuje jeszcze w lesie, czy dopiero po przetarciu surowca, Rozróżnia się siniznę
surowcową i tarcicową. Niekiedy sinizna powstaje tylko wewnątrz tarcicy, której zewnętrzne

Rys. 78. śółciak siarkowaty na

dębie [14, s. 81]

„

Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

partie się nie przebarwiają. Sinizna tego typu pojawia się wskutek szybkiego wysuszania
powierzchni drewna, przy zachowaniu dostatecznej wilgotności w jego wnętrzu. Ten typ
sinizny nazywa się wewnętrzną albo ukrytą i występuje najczęściej w następstwie letniego lub
wczesnojesiennego wyrębu drzew.

Zarodniki grzybów siniznowych przenoszone przez prądy powietrzne, krople deszczu,

korniki, człowieka (transport zasinionego drewna) itp. kiełkują tylko w wysokiej wilgotności
względem powietrza i wysokiej ciepłocie. Zakażenie następuje jedynie przez odsłonięte
drewno [10, s. 73].

4.4.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

Jakie są najgroźniejsze choroby siewek drzew leśnych?

Jakie są objawy najgroźniejszych chorób siewek drzew leśnych?

Na czym polegają szkody powodowane przez osutki sosny?

Jakie są główne choroby aparatu asymilacyjnego drzew leśnych?

Jakie szkody powoduje skrętak sosny?

Jakie objawy wywołuje opieńkowa zgnilizna korzeni?

Na czym polega zagrożenie hubą korzeni?

Co nazywamy zgnilizną i jak je dzielimy?

Co nazywamy barwnicą drewna?

10.

Jakie znasz zgnilizny drewna?

11.

Jakie znasz barwnice drewna?

4.4.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Wymień i scharakteryzuj najgroźniejsze choroby siewek drzew leśnych.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać informacje, które będą pomocne przy wykonywaniu ćwiczenia,

wskazać potencjalne przyczyny najgroźniejszych chorób siewek drzew leśnych,

wymienić najgroźniejsze choroby siewek drzew leśnych,

określić zagrożenie wymienionymi chorobami poszczególnych gatunków siewek,

wskazać główne objawy wymienionych chorób,

określić znaczenie gospodarcze chorób siewek leśnych,

dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

plansze poglądowe,

−

fotografie z objawami chorób,

−

atlas uszkodzeń drzew leśnych,

−

notatnik,

−

ołówek/długopis,

−

literatura z rozdziału 6 Poradnika dla ucznia.

„

Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Ćwiczenie 2

Rozpoznaj i scharakteryzuj chorobę sosny, której objawy przedstawione są na rysunku.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać informacje, które będą pomocne przy
wykonywaniu ćwiczenia,

rozpoznać chorobę, której objawy przedstawia
rysunek,

określić objawy rozpoznanej choroby,

scharakteryzować jej przebieg,

wskazać warunki sprzyjające rozwojowi,

określić znaczenie gospodarcze,

dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

atlas uszkodzeń drzew leśnych,

−

plansze (fotografie) z objawami chorób drzew leśnych,

−

notatnik,

−

ołówek/długopis,

−

literatura z rozdziału 6 Poradnika dla ucznia.

Ćwiczenie 3

Określ i scharakteryzuj chorobę sosny, której objawami są suchoczuby i brunatnienie

igieł widoczne na rysunku.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać informacje, które będą pomocne przy
wykonywaniu ćwiczenia,

rozpoznać chorobę, której objawy przedstawia rysunek,

określić przebieg i objawy rozpoznaje choroby,

wskazać skutki choroby,

określić działania ochronne,

określić znaczenie gospodarcze,

dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

atlas uszkodzeń drzew leśnych,

−

plansze (fotografie) z objawami chorób drzew leśnych,

−

notatnik,

−

ołówek/długopis,

−

literatura z rozdziału 6 Poradnika dla ucznia.

Rysunek do ćwiczenia 2 [14, s. 92]

Rysunek do ćwiczenia 3 [2, s. 95]

„

Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Ćwiczenie 4

Określ i scharakteryzuj chorobę korzeni powodowaną przez grzyba, którego owocniki

przedstawia rysunek.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać

informacje,

które

będą

pomocne

przy

wykonywaniu ćwiczenia,

obejrzeć pokaz multimedialny lub film edukacyjny na
temat chorób korzeni drzew leśnych,

rozpoznać chorobę,

scharakteryzować jej przebieg,

określić przyczyny i warunki sprzyjające,

określić symptomy choroby,

określić działania ochronne,

dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

film edukacyjny (slajdy, foliogramy).

−

atlas uszkodzeń drzew leśnych,

−

notatnik,

−

ołówek/długopis,

−

literatura z rozdziału 6 Poradnika dla ucznia.

Ćwiczenie 5

Zdefiniuj pojęcie zgnilizny, sklasyfikuj je i podaj przykłady.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać informacje, które będą pomocne przy wykonywaniu ćwiczenia,

zdefiniować pojęcie zgnilizny,

dokonać klasyfikacji zgnilizn według różnych kryteriów,

podać przykłady poszczególnych grup lub typów zgnilizn,

określić objawy i skutki zainfekowania drzewa,

określić znaczenie gospodarcze zgnilizn,

dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

plansze z przykładami zgnilizn,

−

owocniki grzybów powodujących zgnilizny,

−

notatnik,

−

ołówek/długopis,

−

literatura z rozdziału 6 Poradnika dla ucznia.

Rysunek do ćwiczenia 4

[14, s. 114]

„

Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.4.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

wymienić najgroźniejsze choroby siewek drzew leśnych?

wskazać objawy najgroźniejszych chorób siewek drzew leśnych?

określić szkody powodowane przez osutki sosny?

wymienić główne choroby aparatu asymilacyjnego drzew leśnych?

określić szkody powodowane przez skrętaka sosny?

określić objawy opieńkowej zgnilizny korzeni?

określić zagrożenie hubą korzeni?

zdefiniować pojęcie zgnilizny drewna i dokonać ich podziału?

zdefiniować pojęcie barwnicy drewna?

10)

wymienić zgnilizny drewna?

11)

wymienić barwnice drewna?

„

Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

5. SPRAWDZIAN OSIĄGNIĘĆ

Instrukcja dla ucznia

Przeczytaj uważnie instrukcję.

Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi.

Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.

Test zawiera 20 zadań Do każdego zadania dołączone są cztery możliwości odpowiedzi.
Tylko jedna jest prawdziwa.

Udzielaj odpowiedzi tylko na załączonej karcie odpowiedzi, stawiając w odpowiedniej
rubryce znak X. W przypadku pomyłki należy błędną odpowiedź zaznaczyć kółkiem,
a następnie ponownie zakreślić odpowiedź prawidłową.

Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonanego zadania.

Jeśli udzielenie odpowiedzi będzie Ci sprawiało trudność, wtedy odłóż jego rozwiązanie
na później i wróć do niego, gdy zostanie Ci wolny czas.

Na rozwiązanie testu masz 45 minut.

Powodzenia!

ZESTAW ZADAŃ TESTOWYCH

Szkodniki żerujące na korzeniach drzew noszą nazwę
a)

kambiofagi.

ryzofagi.

ksylofagi.

foliofagi.

Rozpoznawanie pędraków szkodników korzeni jest możliwe dzięki
a)

charakterystycznemu ubarwieniu.

charakterystycznym kształtom.

charakterystycznemu rozmieszczeniu włosków, szczecinek i kolców na brzusznej
stronie ostatniego segmentu odwłoka.

charakterystycznemu rozmieszczeniu włosków, szczecinek i kolców na pierwszym
segmencie odwłoka.

Głównymi tępicielami pędraków chrabąszczy są
a)

dżdżownice, ryjówki, krety.

ryjówki, krety, dziki, borsuki i inne kręgowce.

dziki, lisy, borsuki i inne kręgowce.

jeże, dziki, nietoperze.

W zależności od wieku atakowanych drzew wyróżnia się szkodliwe owady leśne
a)

drzew młodszych oraz drzew starszych.

szkółek, drzewostanów młodszych oraz drzewostanów starszych.

szkółek, upraw i młodników, drągowin oraz drzewostanów starszych.

sadzonek oraz drzewostanów dojrzałych.

„

Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Całkowity rozwój wałkarza lipczyka (od jaja do postaci doskonałej) trwa zazwyczaj
w Polsce
a)

3 lata, a w określonych warunkach może przedłużyć się do 4 lat.

2 lata, a w określonych warunkach może przedłużyć się do 3 lat.

1 rok, a w określonych warunkach może przedłużyć się do 2 lat.

4 lata, a w określonych warunkach może przedłużyć się do 5 lat.

Kontrolę stopnia zagrożenia lasu przez pędraki chrabąszczy, guniaka czerwczyka
i wałkarza lipczyka przeprowadza się między innymi w celu
a)

ustalenia ich wielkości.

ustalenia ich wielkości i liczby.

ustalenia głębokości na której przebywają.

ustalenia liczby, rodzaju i wieku szkodników żerujących na korzeniach.

Przedstawiony na rysunku owad to
a)

chrabąszcz kasztanowiec.

ogrodnica niszczylistka.

wałkarz lipczyk.

chrabąszcz majowy.

Do najgroźniejszych szkodników pierwotnych drzew iglastych należą
a)

strzygonia choinówka, barczatka sosnówka, szczotecznica szarawka.

brudnica mniszka, strzygonia choinówka, kuprówka rudnica.

brudnica mniszka, poproch cetyniak, barczatka sosnówka.

barczatka sosnówka, brudnica nieparka, strzygonia choinówka.

Brudnica mniszka jest motylem, którego tylne skrzydła są
a)

brunatnoszare.

barwy ceglastej z charakterystycznymi białawymi plamkami.

barwy czekoladowej.

barwy jasnozielonej.

10.

Przedstawiony na rysunku motyl to
a)

zawisak borowiec.

barczatka sosnówka.

poproch cetyniak.

brudnica mniszka.

11.

Gąsienice poprocha cetyniaka żerują
a)

na młodych igłach sosny i uszkadzają pączki.

na starych igłach sosny i najczęściej nie uszkadzają pączków ani kory młodych
pędów.

na korze młodych pędów sosny.

na starych igłach sosny i uszkadzają bardzo często korę młodych pędów.

12.

Pod grubą korą strzały w okresie letnim sosnę zasiedlają
a)

przypłaszczek granatek, smolik sosnowiec, kornik sześciozębny.

smolik drągowinowiec, żerdzianka sosnówka, kornik otrozębny.

przypłaszczek granatek, smolik drągowinowiec, kornik drukarz.

erdzianka sosnówka, kornik drukarz, tycz cieśla.

[4, t. VII]

[17, s. 46]

„

Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

13.

Rysunek przedstawia żerowisko
a)

rytownika dwuzębnego.

kornika drukarza.

kornika sześciozębnego.

smolika drągowinowca.

14.

Smolik sosnowiec to chrząszcz
a)

długości 6,0–9,0 mm o wydłużonym ciele, ciemnobrunatny lub rdzawy, z czterema
kropkami na przedpleczu, na pokrywach dwie ukośne, zwykle przerywane żółte
przepaski.

długości 5,0–15,0 mm o spłaszczonym ciele, ciemnozielony lub seledynowy,
z czterema kropkami na przedpleczu, na pokrywach dwie ukośne, zwykle
przerywane żółte przepaski.

długości 10,0–20,0 mm o wydłużonym ciele, ciemnobrunatny lub rdzawy, z
czterema kropkami na przedpleczu, na pokrywach dwie ukośne, zwykle przerywane
czerwone przepaski.

długości 15,0 mm o wydłużonym ciele, ciemnobrunatny lub granatowy, z trzema
kropkami na przedpleczu, na pokrywach dwie ukośne, zwykle przerywane białe
przepaski.

15.

Ogłodek dębowiec na starszych dębach zasiedla głównie
a)

pnie drzew w dolnej części, powodując ich wysychanie.

młode gałązki, powodując ich uszkodzenie.

gałęzie i konary w górnej części korony, powodując ich usychanie.

uszkodzone przez wiatr gałęzie, powodując ich usychanie.

14.

Zaatakowane przez opiętka zielonego drzewa charakteryzują się
a)

zahamowanym wzrostem, późnym rozwojem pędów, więdnięciem liści, pękaniem
kory i jej płatowym odstawaniem.

gwałtownym więdnięciem liści, opadaniem ich i pękaniem kory.

przyspieszonym wzrostem, szybszym rozwojem pędów i więdnięciem liści.

wyłącznie pękaniem kory i jej płatowym odstawaniem na całej długości pnia.

15.

Jednym z objawów pleśnienia siewek dębów jest
a)

więdnięcie i żółknięcie wszystkich liści.

opadanie liści.

blednięcie i zasychanie liści zaczynając od szczytu pędu.

biały nalot na szyi korzeniowej siewki.

18.

Plamistość na igłach drzew iglastych, głównie sosny i przedwczesne masowe opadanie
wiosną lub jesienią igliwia, to objawy
a)

zgorzeli igieł sosny.

kędzierzawki sosny.

wielopędowości sosny.

osutki sosny.

[4, t. VIV]

„

Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

19.

Ciemnobrunatne, kilkumetrowe sznury grzybni (ryzomorfy) są głównym organem
infekcyjnym choroby zwanej
a)

zamieraniem dębów.

opieńkową zgnilizną korzeni.

rdzą kory sosny pospolitej.

zamieraniem pędów sosny.

20.

Huba sosny (czyreń sosnowy) rozkłada twardziel strzały i grubych gałęzi drzew w wieku
a)

powyżej 40 lat.

powyżej 60 lat.

poniżej 40 lat.

poniżej 60 lat.

„

Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

KARTA ODPOWIEDZI

Imię i nazwisko ………………………………………………………........................................

Rozpoznawanie szkodliwych owadów i chorób drzew leśnych

Zakreśl poprawną odpowiedź.

zadania

Odpowiedź

Punkty

10.

11.

12.

13.

14.

15.

16.

17.

18.

19.

20.

Razem:

„

Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

6. LITERATURA

Bilczyński S.: Szkodniki wtórne drzew iglastych. PWRiL, Warszawa 1966

Hartman G., Nienhaus F., Butin H.: Barwny atlas uszkodzeń drzew leśnych. Euglen
Ulmer GmbH and Co, Stuttgart 1988

Instrukcja ochrony lasu. Ośrodek Rozwojowo – Wdrożeniowy Lasów Państwowych
w Bedoniu, Warszawa 2004

Kohler W., Schneider Z.: Owady naszych lasów. PWRiL, Warszawa 1966

Kolka A., Rodziewicz A., Dzwonkowski R.: Atlas ważniejszych szkodników wtórnych
drzew iglastych. IBL, Polskie Towarzystwo Entomologiczne, Warszawa 1989

Łęski O. (red): Poradnik Ochrony lasu. Oficyna Edytorska „Wydawnictwo Świat”,
Warszawa 1994

Malinowski H.: Ochrona szkółek, upraw leśnych i plantacji nasiennych przed owadami
ż

erującymi na korzeniach. Biblioteczka Leśniczego z. 239, Wydawnictwo Świat,

Warszawa 2006

Mała encyklopedia leśna. PWN, Warszawa 1991

Mańka K.: Fitopatologia leśna. PWRiL, Warszawa 1981

10.

Mańka K., Mańka M.: Choroby drzew i krzewów leśnych. Oficyna Edytorska
„Wydawnictwo Świat”, Warszawa 1993

11.

Michalski J., Mazur A,: Korniki. Praktyczny przewodnik dla leśników. Oficyna
Wydawnicza „Wydawnictwo Świat”, Warszawa, 1999

12.

Poradnik leśniczego. Wydawnictwo Świat, Warszawa 1991

13.

Sawczuk A., Sawczuk M.: Ochrona lasu w edukacji leśnej. Poradnik edukacji leśnej
z. 18. Centrum Informacyjne Lasów Państwowych, Warszawa 2005

14.

Sierota Z.: Choroby lasu. Centrum Informacyjne Lasów Państwowych, Warszawa 2001

15.

Sierpiński Z., Łukomski S.: Ochrona lasu dla techników leśnych. PWRiL, Warszawa
1983

16.

Stocka T.: Choroby grzybowe i nie pasożytnicze na szkółkach leśnych. Biblioteczka
leśniczego z. 161, Wydawnictwo Świat, Warszawa 2001

17.

Stocki J.: Drzewa iglaste i owady na nich żerujące. Multico, Oficyna Wydawnicza
Sp. z o.o., Warszawa 2000

18.

Stocki J.: Drzewa liściaste i owady na nich żerujące. Multico, Oficyna Wydawnicza
Sp. z o.o., Warszawa 2001

19.

Szujecki A.: Entomologia leśna t. II. Wydawnictwo SGGW, Warszawa 1995

20.

liwa E.: Przypłaszczek granatek (Phaenops cyanea F.). Oficyna Edytorska

„Wydawnictwo Świat, Warszawa 1994

21.

liwa E.: Ochrona lasu przed czynnikami biotycznymi. Wydawnictwo Świat, Warszawa

1995

Czasopisma:

−

Echa Leśne

−

Głos Lasu

−

Las Polski