operator maszyn lesnych 833[02] z4 02 u

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

MINISTERSTWO EDUKACJI

NARODOWEJ

Marek Krzemiński

Wykonywanie zabiegów związanych z ochroną lasu
833[02].Z4.02

Poradnik dla ucznia

Wydawca

Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2007

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Recenzenci:
mgr inż. Leszek Sikora
mgr inż. Jan Przygodzki

Opracowanie redakcyjne:
dr inż. Marek Krzemiński

Konsultacja:
mgr inż. Teresa Jaszczyk

Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 833[02].Z4.02
Wykonywanie zabiegów związanych z ochroną lasu, zawartego w modułowym programie
nauczania dla zawodu operator maszyn leśnych.

Wydawca

Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2007

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

SPIS TREŚCI

Wprowadzenie

Wymagania wstępne

Cele kształcenia

Materiał nauczania

4.1.

Kontrola występowania szkodników owadzich i zagrożenia
przez patogeny grzybowe

4.1.1. Materiał nauczania

4.1.2. Pytania sprawdzające

4.1.3. Ćwiczenia

4.1.4. Sprawdzian postępów

4.2.

Ochrona przeciwpożarowa lasów

4.2.1. Materiał nauczania

4.2.2. Pytania sprawdzające

4.2.3. Ćwiczenia

4.2.4. Sprawdzian postępów

4.3.

Szkodliwe czynniki abiotyczne i antropogeniczne

4.3.1. Materiał nauczania

4.3.2. Pytania sprawdzające

4.3.3. Ćwiczenia

4.3.4. Sprawdzian postępów

4.4.

Profilaktyka oraz metody zwalczania szkodników owadzich
i grzybów

4.4.1. Materiał nauczania

4.4.2. Pytania sprawdzające

4.4.3. Ćwiczenia

4.4.4. Sprawdzian postępów

Sprawdzian osiągnięć

Literatura

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

WPROWADZENIE

Poradnik będzie Ci pomocny w przyswajaniu wiedzy z zakresu wykonywania prac

związanych z ochrona lasu. W poradniku znajdziesz:
–

wymagania wstępne – wykaz umiejętności, jakie powinieneś mieć już ukształtowane,
abyś bez problemów mógł korzystać z poradnika,

–

cele kształcenia – wykaz umiejętności, jakie ukształtujesz podczas pracy z poradnikiem,

–

materiał nauczania – wiadomości teoretyczne niezbędne do opanowania treści jednostki
modułowej,

–

zestaw pytań, abyś mógł sprawdzić, czy już opanowałeś określone treści,

–

wiczenia, które pomogą Ci zweryfikować wiadomości teoretyczne oraz ukształtować

umiejętności praktyczne,

–

sprawdzian postępów,

–

sprawdzian osiągnięć, przykładowy zestaw zadań. Zaliczenie testu potwierdzi
opanowanie materiału całej jednostki modułowej,

–

literaturę uzupełniającą.

Bezpieczeństwo i higiena pracy

W czasie wykonywania ćwiczeń musisz stosować się do poleceń prowadzących

wiczenia, przestrzegać przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy oraz instrukcji

przeciwpożarowych, obowiązujących podczas poszczególnych rodzajów prac.

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Schemat układu jednostek modułowych w module

833[02].Z4.01

Rozpoznawanie szkodliwych

owadów i chorób drzew leśnych

833[02].Z4.03

Prowadzenie prac związanych

z rekreacyjno – turystycznym

zagospodarowaniem lasu

833[02].Z4.02

Wykonywanie zabiegów

związanych z ochroną lasu

833[02].Z4

Ochrona środowiska leśnego

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

WYMAGANIA WSTĘPNE

Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:

−

posługiwać się terminologią dotyczącą środowiska leśnego,

−

interpretować zależności zachodzące w ekosystemie leśnym,

−

posługiwać się podstawowymi narzędziami ręcznymi stosowanymi w leśnictwie,

−

posługiwać się podstawowym sprzętem mechanicznym stosowanym w leśnictwie,

−

rozpoznawać szkodliwe owady i choroby drzew leśnych,

−

korzystać z różnych źródeł informacji,

−

selekcjonować, porządkować i przechowywać informacje,

−

oceniać jakość wykonywanej pracy,

−

zorganizować stanowisko pracy zgodnie z zasadami bhp,

−

posługiwać się Instrukcją Ochrony Lasu,

−

posługiwać się Instrukcją przeciwpożarową obszarów leśnych,

−

stosować przepisy bhp i przeciwpożarowe przy pracach leśnych.

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

CELE KSZTAŁCENIA

W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:

−

rozpoznać zagrożenia związane z żerowaniem szkodliwych owadów w różnych fazach
rozwoju drzewostanu,

−

określić zagrożenia związane z rozwojem grzybów patogenicznych w różnych fazach
rozwojowych drzewostanu,

−

posłużyć się sprzętem i narzędziami do wykonywania zabiegów związanych z ochrona
lasu,

−

wykonać czynności związane z mechanicznym i chemicznym zwalczaniem szkodliwych
owadów,

−

wykonać czynności związane z mechanicznym i chemicznym zwalczaniem grzybów
patogenicznych,

−

wykonać czynności związane z mechanicznym i chemicznym zwalczaniem chwastów,

−

wykonać zabiegi profilaktyczne i chroniące przed szkodliwymi owadami,

−

wykonać zabiegi dotyczące profilaktyki i ochrony przed chorobami powodowanymi
przez grzyby,

−

scharakteryzować szkodliwe czynniki abiotyczne oraz ich wpływ na drzewa i drzewostany,

−

określić sposoby wykonywania pasów przeciwpożarowych,

−

określić sposoby lokalizacji miejsc pożarów,

−

posłużyć się narzędziami i sprzętem gaśniczym,

−

określić rodzaje szkód antropogenicznych,

−

posłużyć się mapą przeglądową ochrony lasu,

−

zastosować przepisy bezpieczeństwa i higieny pracy, ochrony przeciwpożarowej oraz
ochrony środowiska.

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

MATERIAŁ NAUCZANIA

4.1. Kontrola występowania szkodników owadzich i zagrożenia

przez patogeny grzybowe

4.1.1. Materiał nauczania

Kontrola występowania szkodników glebowych

Obowiązkową kontrolę zasiedlenia przez szkodniki korzeni objęte są grunty [4, s. 25]:

−

przeznaczone pod szkółki i plantacje nasienne, przed ich założeniem,

−

porolne lub nieleśne przeznaczone do zalesienia (w roku poprzedzającym zalesienie),

−

w szkółkach leśnych (corocznie),

−

w zrębach bieżących, haliznach i płazowinach ( na rok przed ich odnowieniem),

−

w istniejących uprawach i plantacyjnych uprawach nasiennych (jeśli występują szkody
powodowane przez pędraki),

−

w drzewostanach rębnych przewidzianych do wyrębu (tylko w kompleksach leśnych,
w których występują szkody powodowane przez pędraki).
W wyniku kontroli uzyskuje się informacje o zagrożeniu szkółek i upraw przez

następujące gatunki szkodników:

−

pędraki chrabąszcza kasztanowca – Melolontha hippocastani F.,

−

pędraki chrabąszcza majowego – Melolontha melolontha (L.),

−

guniaka czerwczyka – Amphimallon solstitiale (L.),

−

wałkarza lipczyka – Polyphylla fullo (L.),

−

ogrodnicy niszczylistki – Phyllopertha horticola (L.),

−

listnika zmiennobarwnego – Anomala dubia (Scop.),

−

jedwabka brunatnego – Serica brunnea (L.),

−

larwy (drutowce) – Elateridae.
Zasadniczą kontrolę występowania szkodników korzeni wykonuje się w okresie od

15 sierpnia do 30 września.
Kontrolę uzupełniającą w okresie wiosennym po rozmarznięciu gleby.

Technika przeprowadzenia kontroli polega na wykonaniu odpowiedniej liczby dołów

próbnych oraz określeniu i policzeniu szkodników występujących w glebie z tych dołów.
Zaleca się kopanie dołów o wymiarach 1m x 0,5 m, których głębokość zależy od poziomu
występowania pędraków, jednak nie mniej niż 0,5 m.
Doły próbne muszą być równomiernie rozmieszczone na badanym terenie, by uzyskany obraz
był prawidłowy.

Przyjmuje się, że na terenach przeznaczonych pod szkółki i plantacje nasienne oraz

w istniejących szkółkach na każdy hektar badanej powierzchni kopie się 15 dołów próbnych.
Natomiast na pozostałych powierzchniach kopie się 6 dołów na każdy hektar.

Kontrolę zapędraczenia gleby wykonują zespoły robocze zwykle składające się z trzech

osób. Jedna z nich kopie dół, a dwie pozostałe przeszukują wydobytą glebę.
Zespół roboczy powinien być zaopatrzony w łopaty (najlepiej szpadle), pojemniki szczelnie
zamknięte w liczbie odpowiadającej liczbie przewidzianych dołów próbnych oraz
odpowiednia liczbę karteczek do opisywania lokalizacji tych dołów, a także szkic
z zaznaczonymi miejscami kopania dołów kontrolnych.
Pojemniki powinny być napełnione do połowy nasyconym roztworem wodnym soli
kuchennej, do którego wrzuca się znalezione pędraki. Umożliwi to zakonserwowanie

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

znalezionych okazów, a pracownikom w zespołach ochrony lasu ułatwi określenie gatunku
i wieku dobrze zakonserwowanych owadów.

Materiałów zebranych z dwóch lub kilku dołów nie można łączyć w jednym pojemniku.
Po zakończeniu badania zapędraczenia gleby, zebrany materiał z wypełnionym

formularzem nr 5 (wzór w Instrukcji Ochrony Lasu) i sporządzonym szkicem rozmieszczenia
dołów próbnych nadleśnictwo przekazuje do właściwego terytorialnie ZOL. W ZOL
wykonuje się analizę gatunkowa zebranego materiału (rys. 1), określa stopień zagrożenia
badanej powierzchni na podstawie liczb krytycznych i przekazuje do nadleśnictwa zalecenia
odnośnie dalszego postępowania na powierzchniach zagrożonych.

Rys. 1. Ostatnie pierścienie odwłoka od strony brzusznej u pędraków:

a) chrabąszcza, b) guniaka czerwczyka, c) wałkarza lipczyka,

d) ogrodnicy niszczylistki, e) listnika zmiennobarwnego, f) jedwabka brunatnego [4, s. 27]

Głównym zagrożeniem związanym z występowaniem szkodników glebowych jest

uszkadzanie systemów korzeniowych. Uszkodzony system korzeniowy jest często poważnym
zagrożeniem dla rośliny. W zależności od stopnia uszkodzenia systemu korzeniowego różnie
przebiega jego regeneracja. Uszkodzone w niewielkim stopniu przez pędraki korzenie
regenerują zniszczone części. Na uszkodzonej części korzenia następuje wyciek żywicy, która
pokrywa zranione miejsca. Jeśli uszkodzona jest tylko część korzeni, ich funkcje fizjologiczne
(odżywcze) przejmują pozostałe części nieuszkodzonego systemu korzeniowego. Jednakże
roślina wykazuje wyraźne osłabienie i najczęściej atakowana jest przez szkodniki wtórne,
które mogą doprowadzić do jej zabicia.

Uszkodzenie systemu korzeniowego rośliny sygnalizują następującymi symptomami:

−

zamieraniem wierzchołków,

−

więdnięciem pędów,

−

brunatnieniem ulistnienia.
W efekcie końcowym – przy znacznym uszkodzeniu systemu korzeniowego –

zamieraniem całej rośliny.

Końcowym etapem życia rośliny jest okres, gdy na systemie korzeniowym żeruje

jednocześnie większa liczba pędraków. Wówczas uszkodzone rośliny (sadzonki) zamierają,
a przy lekkim pociągnięciu sadzonki w górę wychodzą one bez oporu, gdyż pozbawione są
systemu korzeniowego [6, s. 70].

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Jesienne poszukiwania szkodników pierwotnych sosny i świerka

Do prognozowania zagrożeń ze strony głównych szkodników pierwotnych sosny

(najważniejszego gatunku lasotwórczego w Polsce) służy od dziesięcioleci metoda jesiennych
poszukiwań szkodników sosny. Polega ona na szukaniu pod koronami drzew zimujących
stadiów rozwojowych następujących gatunków [4, s. 29]:

−

strzygonia choinówka – Panolis flammea (Den. et Schiff.),

−

poproch cetyniak – Bupalus piniarius (L.),

−

siwiotek borowiec – Hyloicus pinastri (L.),

−

barczatka sosnówka – Dendrolimus pini (L.) – (zimuje gąsienica),

−

osnuja gwiaździsta – Ancantholyda posticalis Mats. – (zimuje larwa bez oprzędu),

−

z rodziny borecznikowatych (Diprionidae) – (zimują larwy w oprzędach – kokonach).
Z biologii wymienionych gatunków wynika, że owady te na okres zimy wędrują z koron

drzew do ściółki i gleby mineralnej i tam zimują w postaci poczwarki, larwy lub kokonu,
przede wszystkim pod okapem drzew na których żerowały (rys. 2).

Rys. 2. Rozmieszczenie poczwarki i larw szkodliwych owadów zimujących

w ściółce i glebie mineralnej w układzie poziomym na powierzchni podkopowej [6, s. 104]

Jesienne poszukiwania szkodników pierwotnych sosny wykonuje się w stałych partiach

kontrolnych, wyznaczonych w drzewostanach sosnowych lub wielogatunkowych z przewagą
sosny w wieku powyżej 20 lat. Wielkość stałej partii kontrolnej wynosi około 1 ha. Liczbę
partii kontrolnych ustala się w zależności od siedliska, wieku i powierzchni drzewostanu.

Do wykonania poszukiwań niezbędna są [4, s. 30]:

−

schemat rozmieszczenia powierzchni próbnych,

−

taśma miernicza lub sznurek o długości 35 m,

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

−

drewniane ramki o wymiarach 0,5 x 1 m, w liczbie 1–10 sztuk (po jednej dla każdej
osoby wykonującej poszukiwania),

−

tekturowe pudełka do zbierania i przechowywania zebranych owadów,

−

lekkie motyczki lub pazurki ogrodnicze do przeszukiwania ściółki i gleby,

−

nakolanniki,

−

ołówek, kartka papieru.
W każdej partii kontrolnej poszukiwania jesienne prowadzi się na 10 powierzchniach

próbnych o wielkości 0,5 m

każda. W drzewostanie pod wybranym skrajnym drzewem

układa się ramkę. Każdy kolejny punkt wyznacza się w odległości około 35 m od
poprzedniego i przy najbliższym w zasięgu wzroku drzewie układa się kolejną ramkę
zachowując zgodnie ze schematem (rys. 3) odpowiedni kierunek i odległość od
poszczególnych drzew.

Podczas poszukiwania owadów na wyznaczonych powierzchniach próbnych przeszukuje

się ściółkę i glebę wyłącznie wewnątrz ramki, a na 5 powierzchniach (o numerach
nieparzystych) także całą powierzchnię pnia drzewa do wysokości 1,5 m, gdzie często zimują
boreczniki.

Rys. 3. Schemat rozmieszczenia powierzchni próbnych

podczas jesiennych poszukiwań szkodników liściastych sosny [4, s. 31]

ywe okazy szkodliwych owadów (gatunki chronione nie podlegają zbieraniu) zebrane

ze wszystkich powierzchni na danej partii kontrolnej umieszcza się w jednym tekturowym
opisanym pudełku. Pudełko wraz z wypełnionym formularzem nr 11 (wzór w Instrukcji

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

ochrony lasu) za pośrednictwem nadleśnictwa trafiają do właściwego terytorialnie ZOL
[4, s. 31].

Jednym z ważniejszych szkodliwych owadów w drzewostanach świerkowych są zasnuje:

−

zasnuja świerkowa – Cephalcia abietis (L.),

−

zasnuja wysokogórska – Cephalcia alpina (Klug),

−

zasnuja północna – Cephalcia arvensis Panz..
Objawami żerowania są:

−

zmiana zabarwienia igliwia,

−

przerzedzenie koron,

−

obecność na gałęziach oprzędów z ekskrementami oraz fragmentów oprzędów lub
ekskrementów pod drzewami.
Miejsca licznego występowania zasnuj mogą wskazywać ślady buchtowania dzików.
Jesienne poszukiwania larw wykonuje się między 15 września a 15 października

w drzewostanach uszkodzonych żerem zasnuj. Drzewostany uszkodzone, tworzące łączne
powierzchnie, są jednym gniazdem kontrolnym. Każde gniazdo kontrolne dzieli się na
jednostki kontrolne o powierzchni 5 ha. Na powierzchni każdej jednostki kontrolnej wybiera
się 8 drzew przeciętnych pod względem ukształtowania korony, rosnących w przeciętnym
zwarciu.

Pod okapem korony każdego drzewa kontrolnego wyznacza się przy użyciu szablonu

(ramki o wymiarach wewnętrznych 25x25 cm) miejsce do wykopania dołka, który należy
zlokalizować w połowie długości promienia rzutu korony, w kierunku wschodnim lub
północnym, na stoku nieco poniżej poziomu, z którego wyrasta pień drzewa.

Na wyznaczonych miejscach poszukuje się larw w ściółce, glebie próchnicznej

i mineralnej. Głębokość dołków kontrolnych zależy od grubości warstwy próchnicznej
i powinna wynosić co najmniej 25 cm.

Wyposażenie poszukujących obejmuje:

−

szablon,

−

lekkie motyczki lub pazurki ogrodnicze,

−

pudełka kartonowe,

−

kartki papieru i ołówek,

−

szkic lub mapę z naniesionymi lokalizacjami jednostek kontrolnych.
Zebrane z 8 dołków kontrolnych larwy umieszcza się wspólnie w jednym pudełku

zaopatrzonym w metryczkę: oddział, pododdział, numer jednostki kontrolnej oraz liczba larw
stwierdzona kolejno w każdej z 8 prób i przesyła do właściwego terytorialnie ZOL wraz
z odpowiednim formularzem nr 13 (wzór w Instrukcji ochrony lasu) [4, s. 34].

Kontrola występowania brudnicy mniszki

Brudnica mniszka z uwagi na odmienną biologię od innych foliofagów sosny i świerka

objętych akcją jesiennych poszukiwań na powierzchniach podkopowych – wymaga
odmiennego postępowania .

Oceny stopnia zagrożenia dokonuje się we wszystkich drzewostanach sosnowych,

wierkowych i sosnowo-świerkowych. Obserwacje prowadzone są na podstawie dwóch

etapów, a mianowicie:

−

letniej obserwacji intensywności lotu motyli,

−

wiosennej kontroli (nadzwyczajnej) opartej na liczeniu wylęgłych gąsienic.
Kontrolę wylęgu gąsienic wykonuje się na drzewach z opaskami lepowymi, stosach

kontrolnych lub przez obserwację tzw. lusterek. Na wybranych drzewach w pierwszej
połowie kwietnia nakłada się opaski z lepu. Na wysokości około 2 m nad ziemią korę należy
lekko wygładzić ośnikiem, a następnie na pasie o szerokości około 7 cm nałożyć warstwę

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

lepu i ponumerować drzewa. W celu łatwiejszego odnajdowania drzew kontrolnych
w drzewostanie wskazane jest oznakowanie ich białą obrączką umieszczoną poniżej opaski
lepowej.

Obserwacje wylęgu gąsienic można również wykonać na kontrolnych stosach wylęgu

– w kształcie ściany lub stożka.

Stos kontrolny w kształcie ściany zbudowany jest z jednego przeciętnego drzewa.

Drzewo takie należy pociąć na wyrzynki o długości 1,2 m, po czym ułożyć jeden na drugim,
tak aby powstał z nich stos w postaci ściany, podtrzymywany czterema wbitymi w ziemię
palikami. Jeden palik powinien wystawać około 0,5 m ponad stos, pozostałe powinny być
równe wysokości stosu. Wyrzynki należy układać zawsze grubszym końcem w jedną stronę,
tak aby stos był wyższy w miejscu, gdzie jest wbity w ziemię najdłuższy palik (rys. 4).

Rys. 4. Stos kontrolny w kształcie ściany [10, s. 8]

Układanie należy rozpocząć od wyrzynków najgrubszych. Stos powinien być ułożony na

podkładkach. Jedną z nich może być pniak po ściętym drzewie.

Kontrolny stos w kształcie stożka jest zbudowany z jednego przeciętnego drzewa. Pocięte

wyrzynki o długości 1,2 m opiera się na wbitym w ziemię tuż przy pniaku ściętego drzewa
głównym, wyższym wyrzynku (rys. 5).

Dla większej stabilności stożka wierzchołkowe części wyrzynków można związać drutem

lub sznurkiem. Wylęgłe gąsienice wędrują po wyrzynkach ku górze i gromadzą się na
szczycie głównego wyższego palika.

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys. 5. Stos kontrolny w kształcie stożka [10, s. 8]

W celu łatwiejszej obserwacji gromadzących się gąsienic, wystający palik przy stosie

w kształcie ściany lub stożka powinien być w wierzchołkowej części ukośnie ścięty
i okorowany [4, s. 55].

Kontrola foliofagów na drzewostanach liściastych

Lasy liściaste w Polsce zajmują około 20% powierzchni leśnej. Wśród gatunków

liściastych dominującą rolę odgrywają dąb i buk, które są najczęściej atakowane przez owady
liściożerne.

W drzewostanach uszkodzonych zazwyczaj po około 6 - 8 tygodniach następuje dość

łatwo regeneracja zniszczonego ulistowienia. Jednakże proces ten osłabia funkcje
fizjologiczne drzewa, czyni je bardziej podatnym na szkodliwe działanie innych czynników
biotycznych, np. szkodniki wtórne czy też infekcje grzybowe. Przy powtarzających się
silnych defoliacjach drzew dochodzi do zahamowania owocowania, zamierania
wierzchołków, deformacji koron oraz ograniczenia przyrostu masy drewna, a w skrajnych
przypadkach – zamierania drzew, a nawet drzewostanów [6, s. 114].

Celem kontroli występowania foliofagów w drzewostanach liściastych jest zebranie

materiałów umożliwiających ocenę zagrożenia drzewostanów liściastych lub z przewagą
gatunków liściastych przez szkodliwe owady mające znaczenie gospodarcze.
Zalicza się do nich owady należące do rodziny:

−

miernikowcowatych: piędzik przedzimek – Operophtera brumata (L.) i piędzik siewierak
– O. fagata (Schiff.) oraz zimowek ogołotniak – Erannis defoliaria (Clerck),

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

−

zwójkowatych: zwójka zieloneczka – Tortrix viridana L., zwójka dębowa Cacoecia
xylosteana L., zwójka głogówka – Archips crataegana Hbn. i inne,

−

brudnicowatych: brudnica nieparka – Lymantria dispar (L.), szczotecznica szarawka –
Dasychira pudibunda (L)., kuprówka rudnica – Euproctis chrysorrhoea (L.) i inne.
Kontrolę zarządza nadleśniczy z chwilą zauważenia defoliacji koron drzew w stopniu

powyżej 50%. Przedmiotem kontroli są drzewostany liściaste, w których należy rozpoznać
gatunek lub grupy gatunków szkodników odpowiedzialnych za uszkodzenie koron oraz
wykonać szczegółową inwentaryzację szkód z podaniem stopnia ich nasilenia i lokalizacji. Po
zakończeniu przeglądu uszkodzonych drzewostanów, nadleśnictwo przesyła wyniki
inwentaryzacji do właściwego terytorialnie ZOL i RDLP [4, s. 37].

Kontrola nasilenia występowania szkodników wtórnych

Stan

zagrożenia

lasu

przez

szkodniki

wtórne

ocenia

się

przede

wszystkim

w ponaddwudziestoletnich drzewostanach iglastych i mieszanych osłabionych i uszkodzonych
przez czynniki abiotyczne, biotyczne i antropogeniczne. Ocena i prognozowanie zagrożenia opiera
się na wykorzystaniu wyników inwentaryzacji drzewostanów uszkodzonych i osłabionych przez
wymienione wcześniej czynniki oraz danych dotyczących wielkości pozyskania posuszu,
wywrotów i złomów w okresie od 1 października roku poprzedniego do 30 września roku
bieżącego.
Inwentaryzacja jest obligatoryjna w odniesieniu do sony, świerka, jodły i dębów.

Objawami zagęszczania się populacji szkodników wtórnych w drzewostanach sosnowych

są między innymi [12, s. 13]:

−

barwa korony (igieł) i jej kształt u drzew stojących oraz liczba drzew posuszowych
ujawnionych w czasie kontroli drzewostanów; zaatakowane drzewa przez szkodniki
wtórne charakteryzujące się tym, że zazwyczaj ich korony są rzadsze, skrócone i jakby
przezroczyste igły, które stopniowo szarzeją, żółkną lub mają odcień seledynowy albo
brunatny, a w końcu zaczynają opadać,

−

wykładane dla zwalczania szkodników wtórnych drzewa pułapkowe, które mogą
sygnalizować o ewentualnym narastaniu liczbowym szkodnika na danym terenie; określić
to można na podstawie liczby otworów wgryzania się chrząszczy w korę, łyko drzew
pułapkowych i pojawianiu się drobnych trocinek barwy białordzawej, w spękaniach i na
nierównościach kory (cetyńce) lub rdzawych trocin (kornik sześciozębny),

−

w przypadku cetyńców liczba opadłych cetyn na 1 m

stanowi wskazówkę, co do stopnia

zagrożenia (cetyny są to końce pędów z wydrążonym rdzeniem, w którym odbywał się
ż

er regeneracyjny lub uzupełniający chrząszcza cetyńca większego i mniejszego strącone

przez jesienne wiatry na ziemię; korony drzew po opadnięciu cetyny na dno lasu
wyglądają jak strzyżone i przybierają charakterystyczny kształt stożkowaty,

−

na odziomkach sosen w czasie wiosennej kontroli spotyka się białe, drobne trocinki,
które świadczą o opanowaniu tych drzew przez techniczne szkodniki wtórne – drwalnika
paskowanego, który zasiedla prawie wszystkie gatunki drzew iglastych, ale głównie
sosnę i świerka,

−

wycieki żywicy w kształcie srebrzystych zakrzepłych smużek widocznych w stykach
płytek korowiny; są one oznaką atakowania sosny przez przypłaszczka granatka,
a przerzedzona korona jest dowodem obumierania drzewa.
Nasilenie się występowania szkodników wtórnych sprawdza się przede wszystkim na

drzewach pułapkowych przeznaczonych do zwalczania tych owadów. Liczba drzew
pułapkowych i ich termin wyłożenia zależy od stopnia zagrożenia drzewostanów i biologii
szkodnika. Na pułapki w pierwszej kolejności przeznacza się złomy i wywroty zimowe po ich
obcięciu oraz inne drzewa świeżo pozyskane w tym samym okresie z cięć planowych, np.
trzebieży. Pułapki takie należy systematycznie kontrolować i w odpowiednim czasie

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

okorować lub wywieźć poza teren zagrożony. Pułapki zaznacza się z boku odziomka,
w miejscu nabiegu korzeniowego, wpisując literę oznaczającą szkodnika (np. C – cetyniec
większy) i kolejny numer wyłożonej pułapki.

Kontrola szkód powodowanych przez patogeny grzybowe

Oprócz szkodników ze świata owadów, trwałości lasów na różnych etapach jego rozwoju

zagrażają choroby wywołane przez grzyby. Na ogół powodują one szybkie zamieranie drzew
w młodych stadiach rozwojowych (szkółki leśne, uprawy leśne). W drzewostanach
dojrzewających i dojrzałych wywołują przewlekłe procesy chorobowe, obniżając kondycję
zdrowotną pojedynczych drzew i całych drzewostanów.

Ocenę uszkodzeń wykonuje się w szkółkach, uprawach, młodnikach i starszych

drzewostanach, przyjmując jako poziom szkód istotnych 5% w szkółkach, 10% w uprawach
i młodnikach oraz 20% w starszych drzewostanach.

W szkółkach wykonuje się ocenę szkód spowodowanych przez [4, s. 39]:

−

grzyby zgorzelowe – w czerwcu,

−

szarą pleśń – w czerwcu,

−

osutki sosny – wiosną przed wyjęciem materiału sadzeniowego,

−

skrętak sosny – w maju,

−

rdze na igłach sosny – w czerwcu,

−

osutki modrzewia – w czerwcu – lipcu,

−

mączniak dębu – w lipcu,

−

rdze na liściach brzozy – w końcu lipca,

−

rdze na liściach topoli i wierzb – w sierpniu,

−

zamieranie pędów sosny – późną jesienią, a powtórną w kwietniu następnego roku.
Ubytki określa się procentowo w stosunku do teoretycznych wschodów spodziewanych.
Ocenę porażenia upraw przez patogeny powodujące choroby igieł, liści i pędów

wykonuje się we wcześniej podanych terminach na próbach reprezentujących jeden hektar
uprawy, rozmieszczonych równomiernie na analizowanej powierzchni. Próbę stanowi 100
kolejnych sadzonek rosnących w jednym rzędzie.

Ocena zagrożenia przez patogeny korzeni, powodujące opieńkową zgniliznę korzeni

i hubę korzeni, dotyczy zwłaszcza drzewostanów na gruntach porolnych, o składzie
gatunkowym niezgodnym z typem siedliskowym lasu oraz drzewostanów zdegradowanych.
Ocenę wykonuje się w uprawach, młodnikach i starszych drzewostanach wiosną, na
podstawie charakterystycznych objawów.

Ocenę występowania hub i zgnilizn drzew stojących dokonuje się jesienią, określając

szacunkowy udział procentowy drzew opanowanych [4, s. 40].

4.1.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

Które grunty podlegają obowiązkowej kontroli występowania szkodników glebowych?

Jakie zasady obowiązują przy wykonywaniu kontroli występowania szkodników
glebowych?

Jakie są zasady wykonywania jesiennych poszukiwań szkodników pierwotnych sosny?

Jakie zagrożenia dla lasu stwarzają pierwotne szkodniki owadzie?

Jakie zagrożenia dla lasu stwarzają patogeny grzybowe?

Jak i kiedy prowadzi się kontrolę szkód powodowanych przez patogeny grzybowe?

Jakie jest wyposażenie zespołu roboczego wykonującego jesienne poszukiwania
szkodników pierwotnych sosny?

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

W jaki sposób wykonuje się stosy kontrolne dla obserwacji wylęgu gąsienic brudnicy
mniszki?

Kiedy i jak nakłada się opaski lepowe do kontroli wylęgu gąsienic brudnicy mniszki?

10.

Jakie są objawy zagęszczenia się populacji wtórnych szkodników owadzich?

11.

Jakie są zasady wykładania drzew pułapkowych na szkodniki wtórne?

4.1.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Przeprowadź kontrolę zapędraczenia gleby na terenie szkółki.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać informacje, które będą pomocne przy wykonywaniu ćwiczenia,

wybrać na podstawie szkicu miejsce kopania dołu,

wyznaczyć prostokąt o wymiarach 1,0 x 0,5 m stanowiący wymiary dołu,

zebrać i przeszukać darń stanowiącą wierzchnią warstwę dołu,

wykopać dół przeszukując glebę,

głębokość dołu ustalić na podstawie głębokości przebywania pędraków (nie mniej niż
0,5m),

przesiewać wybieraną ziemię,

umieścić zebrany materiał w pojemnikach z roztworem wodnym soli kuchennej,

wypełnić druk nr 5 zgodnie z Instrukcją ochrony lasu,

10)

dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

szkic z rozmieszczeniem dołów kontrolnych,

−

szpadel,

−

sito,

−

szczelnie zamknięte pojemniki z nasyconym roztworem wodnym soli kuchennej,

−

karteczki do opisywania lokalizacji dołów,

−

druk nr 5 zgodnie z Instrukcją ochrony lasu,

−

ołówek/długopis,

−

literatura z rozdziału 6 Poradnika dla ucznia.

Ćwiczenie 2

Wykonaj próbne jesienne poszukiwania szkodników pierwotnych sosny.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać informacje, które będą pomocne przy wykonywaniu ćwiczenia,

obejrzeć film edukacyjny,

zapoznać się ze schematem rozmieszczenia powierzchni próbnych,

wybrać powierzchnię próbną do przeprowadzenia kontroli,

ułożyć ramkę pod wybranym pierwszym drzewem skrajnym,

przeszukać ściółkę i glebę wewnątrz ramki,

powtórzyć czynności w punktach odległych o około 35 m od poprzedniego,

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

przeszukać całą powierzchnię pnia drzewa do 1,5 m wysokości na 5 powierzchniach
o numerach nieparzystych,

zebrane żywe okazy szkodliwych owadów umieścić w pudełku tekturowym,

10)

opisać pudełko,

11)

dokonać oceny poprawności wykonania ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

schemat rozmieszczenia powierzchni próbnych,

−

taśma miernicza lub sznurek o długości 35 m,

−

drewniane ramki o wymiarach 0,5 x 1 m,

−

tekturowe pudełka,

−

lekka motyczka lub pazurki ogrodowe,

−

nakolanniki,

−

kartki papieru,

−

ołówek/długopis,

−

literatura z rozdziału 6 Poradnika dla ucznia.

Ćwiczenie 3

Załóż opaskę lepową do kontroli wylęgu gąsienic brudnicy mniszki.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać informacje, które będą pomocne przy wykonywaniu ćwiczenia,

dokonać wyboru drzewa,

wygładzić korę ośnikiem na wysokości 2 m,

nałożyć opaskę lepową na pasie o szerokości 7 cm,

nadać drzewu numer przez oznakowanie farbą,

oznakować drzewo wykonując obrączkę białą farbą na korze,

dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

opaska lepowa,

−

lekka drabinka,

−

ośnik,

−

biała farba,

−

pędzel,

−

literatura z rozdziału 6 Poradnika dla ucznia.

Ćwiczenie 4

Dokonaj oceny rozmiaru szkód spowodowanych przez grzyby zgorzelowe w szkółce.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać informacje, które będą pomocne przy wykonywaniu ćwiczenia,

zapoznać się z kontrolowaną szkółką,

pobrać z powierzchni każdych 5 arów szkółki co najmniej 100 sztuk sadzonek (5x20
sztuk),

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

ustalić liczbę uszkodzonych sadzonek,

ustalić liczbę martwych sadzonek,

ustalić czy liczba sadzonek chorych i martwych przekracza 5% ogólnej liczby ocenianych
sadzonek,

wyciągnąć wnioski,

wykazać wyniki w formularzu nr 4 według Instrukcji ochrony lasu,

dokonać oceny poprawności wykonania ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

plan sytuacyjny badanej szkółki,

−

formularz nr 4 według Instrukcji ochrony lasu,

−

notatnik,

−

ołówek/długopis,

−

kalkulator,

−

literatura z rozdziału 6 Poradnika dla ucznia.

Ćwiczenie 5

Dokonaj wyłożenia drzewa pułapkowego na szkodniki wtórne sosny.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać informacje, które będą pomocne przy wykonywaniu ćwiczenia,

wybrać drzewa na pułapkę (np. złom, wywrot zimowy),

ciąć i okrzesać drzewo,

ułożyć drzewo na podkładkach,

zaznaczyć na boku odziomka (nabieg korzeniowy) numer kolejny pułapki,

zapisać na boku odziomka literę symbolizującą szkodnik (C – cetyniec),

wpisać numer pułapki do wykazu,

zaznaczyć na szkicu miejsce wyłożenia pułapki,

dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

pilarka spalinowa,

−

siekiera,

−

tarcza do nabijania płytek z numerami,

−

płytki plastikowe z numerami,

−

druk – wykaz drzew pułapkowych,

−

ołówek/długopis,

−

kredka woskowa (lubryka),

−

notatnik,

−

literatura z rozdziału 6 Poradnika dla ucznia.

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Ćwiczenie 6

Wykonaj kontrolny stos wylęgu gąsienic brudnicy mniszki w kształcie ściany.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać informacje, które będą pomocne przy wykonywaniu ćwiczenia,

przygotować stanowisko pracy,

pociąć na wyrzynki o długości 1,2 m przygotowaną dłużycę,

ułożyć podkładki przyjmują, że pniak po ściętym drzewie jest jedną z nich,

wbić w ziemię cztery paliki do podtrzymywania stosu, w tym jeden zaciosany, wystający
0,5 m ponad stos,

ułożyć wyrzynki jeden na drugim tak, aby powstał stos w postaci ściany,

układać wyrzynki grubszym końcem w jedną stronę, zaczynając od najgrubszych,

dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

dłużyca sosnowa,

−

paliki sosnowe,

−

pilarka spalinowa,

−

piła ręczna,

−

siekiera,

−

literatura z rozdziału 6 Poradnika dla ucznia.

4.1.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

określić rodzaj gruntów podlegających obowiązkowej kontroli występowania
szkodników glebowych?

wymienić zasady obowiązujące przy wykonywaniu kontroli występowania
szkodników glebowych?

określić

zasady

wykonywania

jesiennych

poszukiwań

szkodników

pierwotnych sosny?

określić zagrożenia dla lasu stwarzane przez pierwotne szkodniki owadzie?

określić zagrożenia dla lasu stwarzane przez patogeny grzybowe?

określić sposoby i terminy kontroli szkód powodowanych przez patogeny
grzybowe?

określić wyposażenie zespołu roboczego wykonującego jesienne
poszukiwania szkodników pierwotnych sosny?

wyjaśnić sposoby wykonywania stosów kontrolnych dla obserwacji
wylęgu gąsienic brudnicy mniszki?

10)

określić termin i sposób nakładania opasek lepowych do kontroli wylęgu
gąsienic brudnicy mniszki?

11)

określić objawy wzrostu zagęszczenia się populacji wtórnych szkodników
owadzich?

12)

wyjaśnić zasady wykładania drzew pułapkowych na szkodniki wtórne?

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.2. Ochrona przeciwpożarowa lasów

4.2.1. Materiał nauczania

Zagrożenia pożarowe lasu

Zgodnie z definicją zawartą w „Instrukcji ochrony przeciwpożarowej obszarów leśnych”

przez zagrożenie pożarowe lasu rozumie się istnienie takich warunków, przy których możliwe
jest powstawanie niekontrolowanego procesu spalania wymagającego zorganizowanie akcji
do jego likwidacji [3, s. 6].

O możliwości powstania pożaru w pierwszym rzędzie decydują wzajemne powiązania:

położenie geograficzne, warunki klimatyczne i szata roślinna. W łańcuchu wzajemnych
zależności stosunki klimatyczne, a w szczególności bilans ciepła i wilgoci, wpływają
pośrednio na skład szaty roślinnej, a więc potencjalnego materiału palnego, który decyduje
o powstawania i rozprzestrzenianiu się pożarów. Te czynniki decydują o występującym
zróżnicowaniu geograficznym, intensywności oraz sezonowości zagrożenia pożarowego
obszarów leśnych na globie ziemskim.

Polska, leżąc w pasie klimatu umiarkowanego na obszarze występowania lasów

mieszanych, należy do krajów o dużym zagrożeniu pożarowym lasów występującym
w okresie od przedwiośnia do późnego lata.

O dużym zagrożeniu pożarowym lasów decyduje przede wszystkim wyraźna przewaga

drzewostanów iglastych, dominujący udział słabych siedlisk leśnych oraz znaczne
powierzchnie upraw i młodych drzewostanów.

Obok potencjalnego zagrożenia pożarowego kształtowanego przez warunki przyrodnicze,

bezpośrednie niebezpieczeństwo zarzewia pożaru wynika z działalności człowieka [13, s. 21].

Do zaistnienia pożaru konieczne jest jednoczesne występowanie trzech czynników:

−

materiału palnego,

−

tlenu (utleniacza),

−

bodźca energetycznego zdolnego zróżnicować proces palenia materiału palnego.
Materiał palny stanowią: ściółka leśna, rośliny runa leśnego, krzewy, drzewa. Podatność

znajdującego się w lesie materiału palnego na zapalenie jest bardzo zróżnicowana, zależna od
wielu czynników, spośród których decydujące znaczenia mają następujące:

−

opady atmosferyczne wpływające na wilgotność ściółki i powietrza,

−

pora roku,

−

struktura materiału palnego, jego wymiary i rozmieszczenie w przestrzeni.
Tlen, jako drugi czynnik konieczny do powstawania i rozprzestrzeniania się pożaru, ma

nieograniczony dostęp do palącego się materiału. Umożliwia to stosowanie metody gaszenia
pożarów polegającej na odcięciu dopływu tlenu, tak jak to ma niekiedy miejsce przy gaszeniu
pożarów w pomieszczeniach zamkniętych.

Proces palenia się materiałów organicznych znajdujących się w lesie mogą zainicjować

różne bodźce energetyczne. Może to być niedogaszone ognisko, niedopałki papierosów,
niezagaszone zapałki, cząstki nagaru z silników spalinowych, katalizatory samochodowe,
iskry z parowozów, inne żarzące się i tlące materiały, zerwane przewody linii energetycznych,
wyładowania atmosferyczne itp. (tabela 1).

Pojawienie się w lesie bodźca energetycznego mogącego spowodować pożar, jest

związane w decydującym stopniu z przebywaniem ludzi w lesie lub jego sąsiedztwie
[6, s. 341].

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Tabela 1. Temperatury zapalenia materiałów leśnych (wg. IBL)

Nazwa materiału

Temperatura zapalenia w

Igły sosnowe zielone świeże

275

Igły jednoroczne i dwuletnie

260

Wierzchnia warstwa ściółki

260

Dolna warstwa ściółki

269

Kora sosnowa

270

Gałązki sosnowe

260

Szyszki sosnowe

268

Trawy – kostrzewa

264

Trzcinnik

264

Wrzos

270

Borówka brusznica

264

Mech rokiet

268

Chrobotek reniferowy

280

Olejki eteryczne

Kwasy żywiczne

173

Zagrożenie pożarowe kształtują następujące czynniki [3, s. 6]:

−

możliwość pojawienia się zarzewia ognia zdolnego do zapalenia pokrywy gleby,

−

rodzaj materiałów znajdujących się w miejscach pojawienia się zarzewia ognia, ich ilość
i rozmieszczenie na powierzchniach leśnych, bądź w ich bezpośrednim sąsiedztwie,

−

warunki meteorologiczne determinujące wilgotność pokrywy gleby i innych materiałów
znajdujących się w lesie oraz powietrza, a przez to decydujące o możliwości palenia się
lasu.
W występowaniu czynników kształtujących zagrożenia pożarowe naszych lasów

decydują w szczególności [3, s. 6]:

−

pora roku a przede wszystkim zaleganie pokrywy śnieżnej,

−

wiek i skład gatunkowy drzewostanów oraz rodzaj pokrywy gleby,

−

intensywność zabiegów gospodarczych i sposobów użytkowania drzewostanów,

−

sieć dróg komunikacyjnych i nasilenie ruchu na drogach i liniach kolejowych,

−

atrakcyjność turystyczna i obfitość płodów runa leśnego,

−

rozmieszczenie zakładów przemysłowych oraz osad ludzkich wśród lasów,

−

inne warunki lokalne.
Największe zagrożenie pożarowe występuje w okresie zarania wiosny i wiosny.

W okresie tym szczególnie podatne na zapalenie są lasy, w których występują znaczne ilości
łatwopalnych materiałów takich jak: opadłe listowie, pozostałości poeksploatacyjne, chrust,
sucha roślinność dna lasu, a w szczególności trawy i wrzos. Na zagrożenia pożarowe lasu
w tym okresie rzutuje również sąsiedztwo nieużytków, łąk, pastwisk itp.

W miarę rozwoju roślin runa leśnego oraz liści drzew, zagrożenie maleje dzięki większej

zawartości wody w (zielonej) biomasie. Na przełomie wiosny i lata zagrożenie wzrasta na
terenach występowania borówki czernicy z uwagi na masowe jej zbieranie przez ludność.

Miesiące letnie charakteryzują się silnym promieniowaniem słonecznym wzmagającym

zagrożenie pożarowe. W pierwszej kolejności na siedliskach boru suchego, boru świeżego,
a następnie w pozostałych siedliskach borowych, z uwagi na zamieranie i usychanie roślin
runa leśnego (głównie traw). Ważnym czynnikiem w tym okresie jest również długość dnia.

W okresie jesiennym z uwagi na niższe temperatury i wyższą wilgotność powietrza

zagrożenie pożarowe maleje [13, s. 30].

Bardzo ważnym czynnikiem kształtującym zagrożenie pożarowe lasu w poszczególnych

porach roku są warunki meteorologiczne. Od nich przede wszystkim zależy podatność na
zapalenie materiałów palnych znajdujących się w lesie. Zasadnicze znaczenie mają [3, s. 7]:

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

−

opady atmosferyczne,

−

prędkość i kierunek wiatru,

−

natężenie promieniowania słonecznego,

−

temperatura powietrza,

−

wilgotność powietrza.

Rodzaje pożarów leśnych

Pożar lasu jest to niekontrolowany proces spalania w środowisku leśnym, powodujący

straty ekologiczne i materialne.

Pożary lasu dzielą się na [3, s. 33] (rys. 6):

−

pożary podpowierzchniowe (torfowe, torfowo-murszowe),

−

pożary pokrywy gleby (powierzchniowe),

−

pożary całkowite drzewostanu,

−

pożary pojedynczych drzew.

SŁABY

REDNI

SILNY

Rys. 6. Klasyfikacja pożarów leśnych wg ich siły i wysokości [1, s. 24]

Pożary podpowierzchniowe występują wówczas, gdy ogień z powierzchni gleby

przedostaje się przez warstwę próchniczną w głębsze warstwy gruntu. Materiałem ulegającym
spalaniu jest najczęściej torf lub mursz. Powstawaniu ich sprzyja obniżenie się poziomu wody
gruntowej przeważnie po długotrwałej suszy.
Szkody wyrządzone przez pożar podpowierzchniowy polegają na całkowitym zniszczeniu
drzewostanów rosnących na terenie objętym pożarem.

W zależności od strefy objętej spalaniem dzieli się na:

−

słaby – przy głębokości spalania do 25 cm,

−

redni – do 50 cm,

−

silny – powyżej 50 cm.
Pożary podpowierzchniowe, chociaż stanowią duże niebezpieczeństwo dla obszarów

leśnych, w Polsce jednak nie występują zbyt często [8, s. 39].

Pożary pokrywy gleby zdarzają się najczęściej – w zasadzie wszystkie pożary od nich się

zaczynają. Powstają w drzewostanach starszych, drągowinach i młodnikach. Spalona zostaje
ś

ciółka, igliwie, gałęzie, odpady kory, mchy, trawy, krzewy i krzewinki. Drzewa nie zostają

zniszczone i dlatego pożary pokrywy gleby można nazwać również pożarami częściowymi,
gdyż niszczą one tylko częściowo środowisko leśne.

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Prędkość posuwania się czoła pożaru pokrywy gleby zależy od palącego się materiału, od

prędkości wiatru, wilgotności powietrza i palącej się substancji. Może wahać się od kilku do
kilkunastu metrów na godzinę. Szczególnie szybko rozprzestrzeniają się wiosną
w drzewostanach na siedliskach boru świeżego, a latem na siedlisku boru suchego.
W zależności od szybkości rozprzestrzeniania się wyróżnia się trzy stopnie:

−

słaby – przy szybkości rozprzestrzeniania się do 1m/min i wysokości płomienia do0,5 m,

−

redni – 1–3 m/min i 1,5 m,

−

silny – powyżej 3m/min i ponad 1,5 m.
Pożary całkowite drzewostanu są to pożary obejmujące swoim zasięgiem cały przekrój

pionowy drzewostanu, a ich cechą charakterystyczną jest palenie strzał i koron. Powstają
wskutek przerzutu płomieni z palącego się runa, upraw i podszytów na dolne gałęzie drzew
stanowiących okap drzewostanu. Najczęściej występują w drzewostanach o bogatej
w materiały palne pokrywie gleby, z piętrem podrostu bądź w drzewostanach I i II klasy
wieku, gdy gałęzie drzew znajdują się w niewielkiej odległości od dna lasu.
W wyniku wytwarzania się wysokich temperatur (w drzewostanach sosnowych nawet do
1200

C) powstają silne prądy powietrzne. Wysokość płomieni może sięgać do 20–30 m

ponad wierzchołki drzew. Tworzące się prądy przerzucają płonące żagwie na znaczną
odległość, co powoduje powstawanie nowych zarzewi pożaru.

W zależności od szybkości rozprzestrzeniania się wyróżnia się trzy stopnie:

−

słaby – przy szybkości rozprzestrzeniania się do 3 m/min,

−

redni – 3–100 m/min,

−

silny – powyżej 100 m/min.

Rozprzestrzenianiu się pożaru towarzyszy zwykle głośny szum i trzaski [8, s. 40].

W zależności od powierzchni objętej przez ogień wyróżnia się następujące grupy

pożarów [3, s. 35]:

−

ugaszone w zarodku, o powierzchni do 0,05 ha,

−

małe o powierzchni od 0,06 ha do 1 ha,

−

rednie o powierzchni od 1,01 ha do 10 ha,

−

duże o powierzchni od 10,01 ha do 100 ha,

−

bardzo duże o powierzchni ponad 100 ha.

Przygotowanie organizacyjno-techniczne do gaszenia pożarów

Jednostki organizacyjne Lasów Państwowych zobowiązane są do utworzenia systemu

obserwacyjno-alarmowego, którego zadaniem będzie jak najszybsze wykrycie pożaru na
terenach leśnych, do przygotowania środków technicznych umożliwiających dotarcie na
miejsce i prowadzenie działań zapobiegających rozprzestrzenianiu się pożaru oraz ustalenia
sposobów postępowania na wypadek powstania pożaru [3, s. 23].

System obserwacyjno-alarmowy tworzą:

−

sieć stałej obserwacji naziemnej,

−

patrole przeciwpożarowe,

−

patrole lotnicze,

−

punkty alarmowo-dyspozycyjne,

−

sieć łączności – alarmowo-dyspozycyjnej.

Zestaw środków technicznych tworzą:

−

drogi dojazdowe i pożarowe,

−

bazy sprzętowe,

−

punkty czerpania wody,

−

leśne bazy lotnicze.

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Sieć obserwacji naziemnej stanowią punkty obserwacyjne, czyli miejsca, z których

można obserwować tereny leśne w celu wykrycia pożarów oraz alarmować o ich powstaniu.
Rolę tę spełniają dostrzegalnie klasyczne (wieże obserwacyjne), punkty obserwacji
telewizyjnej (rys. 6) oraz zastępcze punkty obserwacyjne takie jak wieże triangulacyjne,
kościelne, ciśnień itp., a w górach szczyty.

Dostrzegalnie pożarowe mogą posiadać różną konstrukcję w zależności od

zastosowanych materiałów (metalowe, murowane, drewniane) oraz różny sposób rozwiązania
drogi komunikacyjnej.

Rys. 6. Dostrzegalnia klasyczna z kamerą telewizji użytkowej – Puszcza Kozienicka

[opr. własne]

Standardowa wysokość kabiny obserwatora w dostrzegalni wynosi 30–35 m. Kabina

obserwatora powinna być wyposażona w [3, s. 24]:

−

stolik z kierunkomierzem zsynchronizowanym z kierunkami świata (punkt 0 oznacza
północ),

−

rodek łączności (telefon lub radiotelefon),

−

lornetkę polową,

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

−

zegarek,

−

latarkę kieszonkową,

−

radioodbiornik,

−

syrenę alarmową (w miarę potrzeby),

−

apteczkę pierwszej pomocy,

−

książkę meldunków,

−

instrukcję obserwatora danego punktu.
Bardzo często do wykrywania pożarów lasu stosuje się w nadleśnictwach system

telewizji użytkowej. Zestaw aparatury składa się z kamery obrotowej zamontowanej nad
wierzchołkami drzew oraz ze znajdujących się w pomieszczeniu biurowym: urządzenia
kierowania kamerą, monitora oraz wyposażenia pomieszczenia obserwatora [8, s. 52].

Stanowisko obserwatora telewizji użytkowej powinno znajdować się w wydzielonym

pomieszczeniu wyposażonym w:

−

cienną mapę nadleśnictwa w skali 1:50000 lub mapę obrębów leśnych w skali 1:25000

(1:20000) z kątomierzem umocowanym w punkcie zgodnym z lokalizacją punktu
obserwacyjnego i zsynchronizowanym z kierunkami świata (punkt 0 oznacza północ),

−

rodek łączności (telefon lub radiotelefon),

−

zegarek,

−

książkę meldunków,

−

instrukcję obsługi sprzętu telewizji użytkowej oraz regulamin organizacji i pracy sieci
radiokomunikacyjnej ruchomej lądowej,

−

instrukcję dla obserwatora danego punktu.
Patrole przeciwpożarowe powinny być organizowane na terenach o niedostatecznej sieci

stałych punktów i zwiększonym zagrożeniu, np.:

−

wiosną na obrzeżu lasów przy łąkach i nieużytkach,

−

wczesnym latem w miejscach występowania borówki czernicy,

−

na terenach przyległych do ośrodków wypoczynkowych, tras turystycznych, jezior,
miejsc imprez masowych itp..
Trasy i rejony patrolowania ustala nadleśniczy. Patrol powinien dysponować:

−

rodkiem transportu,

−

łopatą, siekierką,

−

książką meldunków z instrukcją dla patrolu przeciwpożarowego,

−

radiotelefonem,

−

zegarkiem,

−

wykazem systemu alarmowania (PSP itp.),

−

mapą patrolowanego terenu.
Do patrolowania lotniczego najczęściej wykorzystuje się samoloty patrolowo-gaśnicze

Dromader i Kruk. Loty patrolowe zaleca się uruchamiać od II stopnia zagrożenia. Stosowana
obecnie taktyka patrolowo-gaśnicza samolotami z ograniczonym ładunkiem środków
gaśniczych ma zaletę szybkiego ograniczenia rozwoju wykrytego w zarodku pożaru.
Rodzaje lotów:

−

patrolowe: wykonywane w celu wykrycia pożarów lasu, określenia miejsca i powierzchni
objętej pożarem oraz jego charakterystyki,

−

rozpoznawcze: wykonywane bezpośrednio w określony rejon kompleksów leśnych celem
określenie zaistniałej sytuacji,

−

gaśnicze: wykonywane w celach przetransportowania środków gaśniczych z lądowiska
i wykonania ich zrzutu w określone miejsce pożaru.

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Punkty alarmowo-dyspozycyjne (PAD) tworzą jednostki organizacyjne Lasów

Państwowych i parków narodowych. Zadaniem PAD-u jest alarmowanie jednostek
ratowniczych i nadzór nad funkcjonowaniem systemu ochrony przeciwpożarowej podległego
terenu.

Rodzaje PAD-ów:

−

regionalny – regionalnej dyrekcji Lasów Państwowych,

−

rejonowy – do grupy nadleśnictw,

−

nadleśnictwa, parku narodowego.
Punkt alarmowo – dyspozycyjny nadleśnictwa organizowany jest w biurze nadleśnictwa

I i II kategorii zagrożenia pożarowego. W nadleśnictwach III kategorii w miarę potrzeby.
Podstawowe wyposażenie PAD-u nadleśnictwa [3, s. 26]:
1)

rodki łączności (telefon, radiotelefon),

mapa topograficzna terenu nadleśnictwa oraz terenów przyległych z oznakowaną siatką
koordynatów krajowych i punktami obserwacji naziemnej umożliwiającymi lokalizację
miejsca pożaru na podstawie namiarów kątowych,

dokumentacja obejmująca:
a)

sposób postępowania na wypadek powstania pożaru lasu,

wykaz systemów alarmowania i łączności,

dziennik dyspozytora,

zestaw czystych map przeglądowych nadleśnictwa w skali 1:10000 i 1:25000
(1:20000),

arkusze

map

topograficznych

skali

1:50000

obejmujące

administrowany teren.

Sieć łączności alarmowo – dyspozycyjnej organizują na swoim terenie regionalne

dyrekcje Lasów Państwowych. Zarządzającym siecią jest Dyrektor Generalny lub
wyznaczony przez niego koordynator. Podstawowe wyposażenie techniczne sieci Lasów
Państwowych jest zróżnicowane na poszczególnych szczeblach zarządzania, a w jego skład
wchodzą:

−

stacja bazowa,

−

radiotelefony bazowe,

−

interfejsy telefoniczne,

−

radiotelefony przewoźne,

−

telefony.
W nadleśnictwach o I kategorii zagrożenia pożarowego wyposażenie technicznego

powinny stanowić:

−

radiotelefon bazowy pasma leśnego z układem retransmisji na pasmo Państwowej Straży
Pożarnej,

−

radiotelefon pasma leśnego (wszystkie samochody służbowe),
W nadleśnictwach o II i III kategorii zagrożenia pożarowego wyposażenie technicznego

powinny stanowić:

−

radiotelefon bazowy pasma leśnego,

−

radiotelefon pasma leśnego (wszystkie samochody służbowe),

W leśnictwach wyposażenie techniczne powinien stanowić telefon lub radiotelefon według
potrzeb lokalnych.

Organizację łączności alarmowo – dyspozycyjnej Lasów Państwowych przedstawia

rys.7.

Zasady wprowadzania radiotelefonów z układem retransmisji na pasmo PSP ustalają

regionalne dyrekcje Lasów Państwowych z Komendami Wojewódzkimi Państwowej Straży
Pożarnej [3, s. 28].

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Punkty prognostyczne Obręby ochronne

Obręby Leśnictwa ochronne
Punkty obserwacyjne Stacje badawcze

Leśnictwa Stacje ruchome

Stacje ruchome

Rys. 7. Łączność alarmowo-dyspozycyjna Lasów Państwowych [3, s. 29]

Wyposażenie w sprzęt i zaopatrzenie wodne

Przyjmuje się następujące kryteria wyposażenia w sprzęt przydatny do akcji gaszenia

pożarzysk [3, s. 30]:
1)

Nadleśnictwa I kategorii zagrożenia pożarowego
a)

samochód gaśniczy średni (rys. 8) lub lekki albo przyczepa typu Meprozet
z możliwością podania prądu wodnego,

sprzęt ręczny – gaśnice uniwersalne nie mniej niż 10 sztuk; szpadle, łopaty – nie
mniej niż 50 sztuk (na każde 10 tys. ha),

pług do wyorywania pasów – nie mniej niż 2 sztuki.

Nadleśnictwa II kategorii zagrożenia pożarniczego
a)

samochód gaśniczy lekki lub samochód dostosowany do przewozu 100–200 litrów
wody oraz palet z gaśnicami uniwersalnymi,

sprzęt ręczny – gaśnice uniwersalne nie mniej niż 10 sztuk; szpadle, łopaty – nie
mniej niż 30 sztuk na każde 10 tys. ha lasu,

pług do wyorywania pasów – nie mniej niż 1 sztuka,

PAD

RDLP

WSKR

PSP

LBL

Leśna

Baza

Lotnicza

Dyrekcja

Parku

Narodowego

PAD

nadleśnictwa

JRG

PAD

sąsiedniego

nadleśnictwa

Stacje ruchome

samolotów

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys. 8. Średni samochód gaśniczy – wyposażenie [oprac. własne]

Nadleśnictwa III kategorii zagrożenia pożarowego
a)

sprzęt ręczny – gaśnice uniwersalne nie mniej niż 10 sztuk; szpadle, łopaty – nie
mniej niż 30 sztuk (na każde 10 tys. ha lasu),

pług przydatny do wyorywania pasów – nie mniej niż 1 sztuk.

Niezmiernie ważną sprawą jest zapewnienie odpowiedniego zaopatrzenia w wodę dla

potrzeb ochrony przeciwpożarowej.
Jednostki Lasów Państwowych zgodnie z Instrukcją ochrony przeciwpożarowej powinny
odpowiednio przystosować istniejące na terenach leśnych i w ich sąsiedztwie naturalne
i sztuczne zasoby wodne, a w szczególności:

−

wykonać studzienki ssawne lub inne urządzenia do poboru wody chronione przed
zamuleniem i zamarzaniem,

−

zapewnić możliwość pobierania wody z głębokości nie większej niż 6 metrów licząc od
osi pompy,

−

wybudować zastawki (na rowach melioracyjnych oraz rzekach i strumieniach),

−

zapewnić utwardzony dojazd i plac manewrowy dla samochodów pożarniczych.

Sposoby i taktyka gaszenia pożarów

Metody gaszenia pożarów zależą od rodzaju pożaru i opierają się na trzech działaniach

[8, s. 62]:

−

stosowaniu środków gaśniczych,

−

wykonywaniu przerw ogniowych,

−

zakładaniu przeciwognia.
Wyróżniamy następujące metody pożarów leśnych:

tłumienie pożarów za pomocą gałęzi; znajduje zastosowanie w wypadku pożarów
pokrywy gleby, kiedy gaszący mogą podejść do ognia. Polega ono na zbijaniu płomieni
zielonymi gałęziami (najlepiej gatunków liściastych) z jednoczesnym zagarnianiem ognia
do wnętrza pożaru,

zasypywanie ziemią; może być stosowane przy pożarach pokrywy gleby, gdzie możliwe
jest podejście ludzi bezpośrednio do ognia. Gaszący szpadlami zasypują ziemią
strefęspalania i jednocześnie pokrywę dna lasu przed krawędzią pożaru na szerokości
0,3–0,5m,

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

wyorywanie pasów przeciwpożarowych; jest skuteczne przy lokalizacji pożarów
pokrywy gleby i płytkich pożarach murszowych. Pasy zaporowe stosowane są do
zabezpieczenia pożarzysk,

wypalanie; jest to sztuczne wywołane, kontrolowane spalanie pokrywy gleby rozwijające
się w kierunku pożaru. Jego celem jest oczyszczenie terenu przyległego do krawędzi
pożaru z materiałów palnych, a tym samym uniemożliwienie dalszego rozprzestrzeniania
ognia.

gaszenie wodą; może być stosowane nie tylko do bezpośredniego gaszenia, lecz również
nawilżania materiałów palnych, które mogą hamować lub zatrzymać pożar,

gaszenie środkami chemicznymi; jest szczególnie zalecane, gdyż przyczynia się do
skrócenia czasu likwidacji pożaru i minimalizacji strat. Gaszenie pożarów środkami
pianotwórczymi i zwilżającymi polega na tworzeniu pasów zaporowych.
Elementami składowymi rozwiniętego pożaru są: front (czoło), boki (flanki) i tył.

Orientację pożaru przedstawia rys. 9.

Rys. 9. Schemat graficzny rozprzestrzeniania się pożaru [3, s. 36]

W zależności od intensywności pożaru, jego prędkości, rodzaju i wielkości pożary leśne

zwalcza się według następujących wariantów taktyki działań gaśniczych [3, s. 37]:
1)

gaszenie z frontu, rozpoczyna się na głównym kierunku rozprzestrzeniania się pożaru,
a następnie jednostki gaśnicze przesuwają się po obu bokach pożaru w kierunku jego
tyłu. Gaszenie frontalne jest najefektywniejszym rodzajem działań gaśniczych, gdyż
zmierza do zatrzymania pożaru na kierunku jego najszybszego rozprzestrzeniania się.

gaszenie z boków stosuje się gdy atak frontalny nie może być wykonany. Akcje gaśniczą
rozpoczyna się na bokach pożaru kierując się do czoła i tyłu pożaru, o ile jest
wystarczająca ilość sił i środków.

gaszenie z tyłu stosuje się gdy wymienione wcześniej warianty nie mogą być stosowane.
Dotyczy to pożarów całkowitych o bardzo dużej intensywności spalania, kiedy atak
frontalny i z boków jest niebezpieczny i nie gwarantuje skuteczności działania. Ten
sposób prowadzenia akcji gaśniczej jest najbezpieczniejszy.

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Bezpieczeństwo pożarowe

Przez pojęcie bezpieczeństwo pożarowe w lasach należy rozumieć stan eliminujący

prawdopodobieństwo wystąpienia pożaru uzyskiwany przez funkcjonowanie systemu norm
prawnych i technicznych środków zabezpieczania pożarowego.

Przepisy prawne wprowadzają wyczerpująco odpowiednie zakazy odnośnie możliwości

pojawienia się w lesie zarzewia ognia w następstwie działalności człowieka.

Podstawowymi aktami prawnymi w tym zakresie są m.in.:

−

Ustawa o lasach z 28 września 1991 roku,

−

Ustawa o ochronie przyrody z 16 kwietnia 2004 roku,

−

Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych z 3 listopada 1992 roku w sprawie
ochrony przeciwpożarowej budynków, innych obiektów budowlanych i terenów,

−

Rozporządzenie Ministra Środowiska z 22 marca 2006 roku w sprawie szczegółowych
zasad zabezpieczenia przeciwpożarowego lasów.
Warunki używania ognia w lesie ustala instrukcja ochrony przeciwpożarowej obszarów

leśnych.

Fakt ujęcia w przepisach prawnych zakazów i ograniczeń dotyczących posługiwania się

ogniem w lesie i jego pobliżu nie stanowi gwarancji ich przestrzegania. Dlatego też konieczne
jest zapoznanie wszystkich kręgów społeczeństwa z zasadami bezpiecznego zachowania się
w lesie. Mogą temu służyć tablice informacyjne na terenach leśnych, materiały informacyjno
– propagandowe, pogadanki prowadzone przez leśników w szkołach czy współpraca leśników
z samorządami i organizacjami działającymi na terenie gminy.
Działalność propagandowa na temat ochrony lasów przed pożarami powinna być prowadzona
w zależności od stopnia zagrożenia pożarowego. Nasilana powinna być także w okresie, gdy
obserwuje się wzrost liczby turystów w lesie.

Na terenach leśnych prowadzone są również działania gospodarcze ograniczające

możliwość powstania pożaru i jego rozwoju. Obejmują one oczyszczanie z materiałów
łatwopalnych miejsc najbardziej narażonych na pożary oraz stosowanie techniczno-
-biologicznych i biologicznych środków zapobiegawczych.

Do ważniejszych techniczno-biologicznych sposobów zapobiegania należy zakładanie

pasów przeciwpożarowych. Zakłada się je na terenach leśnych szczególnie narażonych na
powstawanie pożarów, zwłaszcza przy szlakach kolejowych, drogach publicznych, zakładach
przemysłowych, obiektach magazynowych, obiektach użyteczności publicznej, parkingach
ś

ródleśnych i poligonach.

Wyróżnia się następujące typy pasów przeciwpożarowych [3, s. 19]:
Pas typu A – porządkowanie terenu (rys. 10).

Rys. 10. Pas przeciwpożarowy typu A [3, s. 56]

Wykonywanie jego polega na usunięciu z pasa drzewostanu o szerokości 30 m od

zewnętrznej krawędzi toru drogi, granicy obiektu itp. drzew martwych, nalotów drzew
iglastych, gałęzi, chrustu, nieokrzesanych ściętych drzew oraz innych odpadów
poeksploatacyjnych.

Pas typu B – porządkowanie terenu + jedna bruzda izolacyjna (rys. 11).

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys. 11. Pas przeciwpożarowy typu B [3, s. 56]

Pas wykonuje się jak poprzedni z tym, że w odległości 2–5 m od granicy lasu wykonuje

się bruzdę o szerokości minimum 2 m oczyszczoną do warstwy mineralnej.

Pas typu C – oddzielający las od obiektów na terenach poligonów wojskowych pas

gruntu o szerokości od 30 m do 100 m, przyległy do granicy obiektu, pozbawiony martwych
drzew, leżących gałęzi i nieokrzesanych ściętych lub powalonych drzew, z tym że
bezpośrednio przy obiekcie zakłada się bruzdę o szerokości 5 do 30 m oczyszczoną do
warstwy mineralnej.

Pas typu D – rozdzielający duże zwarte obszary leśne pas gruntu o szerokości od 30 do

100 m, pozbawiony martwych drzew, leżących gałęzi i nieokrzesanych ściętych lub
powalonych drzew, z bruzda o szerokości od 3 do 30 m oczyszczoną do warstwy mineralnej.
Pasy rozdzielające zwarte obszary leśne zakłada się wzdłuż wytypowanych dróg,
umożliwiających prowadzenie działań ratowniczych, a drzewostany w tym pasie musza mieć
udział ponad 50% gatunków liściastych.

W toku działań gospodarczych istnieją jeszcze inne możliwości podnoszenia odporności

drzewostanów na powstawanie w nich pożarów, ograniczania ich skutków i ułatwiania
gaszenia. Są to np. [6, s. 347]:

−

sposób wykonania sadzenia (równolegle do drogi czy linii kolejowej pasy drzew
ograniczają szybkość przesuwania się pożaru),

−

wprowadzenie w uprawy sosnowe domieszki liściastej w wielorzędowej formie
zmieszania,

−

zagospodarowanie powierzchni pod liniami energetycznymi (zakładanie poletek
łowieckich, plantacji, obsadzanie krzewami liściastymi do 2 m itp.) zapobiega
porośnięcie tych powierzchni wrzosami, a przez to – w przypadku zerwania się
przewodów – może uniemożliwić powstawanie pożaru,

−

założone przy odnowieniu czy zalesieniu szlaki zrywkowe umożliwiające szybki dojazd
jednostkom ratowniczym w bezpośrednie sąsiedztwo ognia.

4.2.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń:

Jakie czynniki są niezbędne do zaistnienia pożaru?

Jakie czynniki kształtują zagrożenie pożarowe lasu?

Jakie są główne cechy charakterystyczne pożaru powierzchniowego?

Jakie są główne cechy charakterystyczne pożaru całkowitego drzewostanu?

Jakie jest wyposażenie kabiny obserwatora w dostrzegalni?

Z czego składa się wyposażenie patrolu przeciwpożarowego?

Co to jest PAD i jakie jest jego wyposażenie w nadleśnictwie?

Co składa się na system łączności alarmowo – dyspozycyjnej Lasów Państwowych?

Jakie są sposoby lokalizacji miejsc pożaru?

10.

Jakie są metody gaszenia pożarów?

11.

Jakie są warianty taktyki gaszenia pożarów?

12.

Jakie są rodzaje i sposoby wykonywania pasów przeciwpożarowych?

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.2.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Wskaż na mapie przeglądowej ochrony przeciwpożarowej nadleśnictwa główne obiekty

stanowiące zabezpieczenie lasu przed pożarami.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać informacje, które będą pomocne przy wykonywaniu ćwiczenia,

zapoznać się z legendą mapy,

wskazać punkty łączności, obserwacyjne, siedzib nadleśnictwa i leśnictw,

wskazać istniejące i projektowane punkty czerpania wody,

wskazać drogi pożarowe i bazy sprzętu przeciwpożarowego,

dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia,

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

mapa sytuacyjno-zbiorcza ochrony przeciwpożarowej nadleśnictwa (1:50000),

−

notatnik,

−

ołówek/długopis,

−

literatura z rozdziału 6 Poradnika dla ucznia.

Ćwiczenie 2

Dobierz techniki gaszenia pożarów do rodzaju pożaru lasu.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać informacje, które będą pomocne przy wykonywaniu ćwiczenia,

obejrzeć film na temat technik gaszenia pożarów,

określić rodzaje pożarów lasu,

określić techniki gaszenia pożarów lasu,

dobrać techniki gaszenia do rodzaju pożaru,

określić rodzaje niezbędnych narzędzi i sprzętu gaśniczego,

dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia,

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

notatnik,

−

ołówek/długopis,

−

literatura z rozdziału 6 Poradnika dla ucznia.

Ćwiczenie 3

Dokonaj charakterystyki wyposażenia technicznego punktu alarmowo – dyspozycyjnego

(PAD) nadleśnictwa.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać informacje, które będą pomocne przy wykonywaniu ćwiczenia,

zapoznać się z planszami tematycznymi,

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

wymienić rodzaje PAD-ów,

określić kategorie zagrożenia pożarowego nadleśnictw,

wymienić środki łączności PAD-u nadleśnictwa,

określić elementy mapy topograficznej nadleśnictwa znajdującej się w PAD,

omówić dokumentację stanowiącą wyposażenie PAD-u,

dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia,

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

plansza tematyczna,

−

notatnik,

−

ołówek/długopis,

−

literatura z rozdziału 6 Poradnika dla ucznia.

Ćwiczenie 4

Użyj gaśnicy przenośnej do ugaszenia symulowanego pożaru.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać informacje, które będą pomocne przy wykonywaniu ćwiczenia,

obejrzeć film edukacyjny,

zapoznać się z instrukcją użycia gaśnicy,

wykonać opisane w instrukcji czynności,

ugasić symulowany pożar,

dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia,

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

gaśnica przenośna,

−

instrukcja użycia gaśnicy,

−

literatura z rozdziału 6 Poradnika dla ucznia.

4.2.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

wymienić czynniki niezbędne do zaistnienia pożaru?

przedstawić czynniki kształtujące zagrożenia pożarowe lasów?

wskazać główne cechy charakterystyczne pożaru powierzchniowego?

wskazać główne cechy charakterystyczne pożaru całkowitego drzewostanu?

określić wyposażenie kabiny obserwatora w dostrzegalni?

określić wyposażenie patrolu przeciwpożarowego?

wyjaśnić co to jest PAD i określić jego wyposażenie w nadleśnictwie?

określić elementy systemu łączności alarmowo – dyspozycyjnej
Lasów Państwowych?

określić sposoby lokalizacji miejsc pożaru?

10)

określić metody gaszenia pożarów?

11)

wskazać warianty taktyki gaszenia pożarów?

12)

przedstawić rodzaje i sposoby wykonywania pasów przeciwpożarowych?

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.3. Szkodliwe czynniki abiotyczne i antropogeniczne

4.3.1. Materiał nauczania

Szkodliwe czynniki abiotyczne

Czynniki abiotyczne w pewnych zakresach swoich wielkości są warunkiem

prawidłowego funkcjonowania ekosystemów leśnych, a zatem normalnego wzrostu i rozwoju
drzewostanów. W sytuacji, gdy wielkości te zostaną przekroczone poza granice tolerancji
i adaptacji rosnących w drzewostanie gatunków drzew, stają się czynnikami ograniczającymi
[6, s. 7].

Na las mogą ujemnie wpływać zarówno czynniki glebowe, jak i atmosferyczne. Spośród

czynników glebowych szczególnie niekorzystnie wpływa na las nadmierna wilgotność lub jej
niedostatek, wahania poziomu wody gruntowej, niedostatek lub nadmiar składników
mineralnych, niewłaściwa struktura i źle rozkładająca się ściółka z grubą warstwą sosnowej
butwiny. W takich warunkach rozwój roślinności leśnej bywa zakłócony, a osłabione drzewa
stają się podatne na choroby i ataki szkodliwych owadów. Przeciwdziałać tym niekorzystnym
zjawiskom można przez zabiegi melioracyjno-hodowlane, które powinny zmierzać do
nadania glebie właściwości fizycznych i chemicznych sprzyjających prawidłowemu
rozwojowi roślin.

Do czynników atmosferycznych, które mogą w lesie wyrządzać nieraz duże szkody

należą przede wszystkim:

−

wiatry,

−

opady atmosferyczne,

−

wysokie i niskie temperatury powietrza atmosferycznego.
Niekiedy dość znaczne szkody mogą powstać także od wyładowań elektrycznych

(piorunów), zwłaszcza jeśli staną się zarzewiem pożaru [7, s. 314].

Wiatry. Optymalne dla lasu prądy powietrza mają szybkość 3-4 m/s. wpływają one

korzystnie na przebieg asymilacji i transpiracji roślin. Przy szybkości 11–17 m/s zaznacza się
już wyraźne ograniczający ich wpływ na rozwój drzew, zwłaszcza gdy wieją one stale
i z jednego kierunku (np. lasy nadmorskie i górskie) (rys. 12).

Pośrednie działanie wiatru polega na wzmaganiu innych czynników: suszy, wysokiej

i niskiej temperatury, śniegu i osadów. Wskutek oddziaływania wiatru następuje zjawisko
biczowania, tzn. pozbawiania sosny igieł przez gałęzie głównie brzozy i olszy. Podstawowe
rodzaje uszkodzeń drzew przez wiatr to [6, s. 369]:

−

złamanie wierzchołków,

−

trwałe przechylenie,

−

wiatrołomy,

−

wiatrowały (rys. 13).
Niebezpieczne dla drzewostanów stają się wiatry określane potocznie wichrami, wiejące

z szybkością od 18 m/s do ponad 30 m/s. Często dokonują one zniszczeń o charakterze
ż

ywiołowych klęsk gospodarczych. Masa wywróconych i wyłamanych drzew osiąga

wówczas wiele tysięcy m

drewna.

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys. 12. Sosna z chorągiewkowatą koroną [oprac. własne]

Rys. 13. Uszkodzenia drzew powodowane przez wichury: a) obłamanie wierzchołka, b) trwałe przegięcie,

c) wiatrołom [6, s. 370]

Drzewa, które wytrzymały napór wiatru, często mają naderwane korzenie oraz

wewnętrzne spękania drewna w obrębie strzały. Mogą też być pozbawione części igieł lub
liści oraz mieć zranienia spowodowane wzajemnym uderzeniem się gałęzi bądź ocieraniem
przez sąsiednie, łamanie i wywracanie drzewa, co jest przyczyną osłabienia drzew oraz
większej podatności na ataki grzybów i owadów [4, s. 181].

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Drzewa liściaste są rzadziej uszkadzane przez huragany niż drzewa iglaste. Z gatunków

liściastych najodporniejszy jest dąb, najmniej odporny buk. Drzewa iglaste można
uszeregować poczynając od gatunku najodporniejszego, następująco: modrzew, sosna, jodła,
ś

wierk. Ten ostatni jest szczególnie podatny na wiatrowały z powodu płytkiego systemu

korzeniowego.

Ważne jest również wykorzystywanie do sadzenia na terenach szczególnie narażonych na

działanie wiatrów drzew wyhodowanych z nasion miejscowych ekotypów, które wykazują
większą wiatroodporność i cechę tę przekazują genetycznie następnym pokoleniom [8, s. 30].

Większość obszaru Polski należy do strefy I o małych zagrożeniach lasów przez wiatr.

Do II strefy, o wzmożonym zagrożeniu ze strony wiatru i strefy III, silnie zagrożonej zalicza
się obszary ujęte w tabelach 2 i 3.

Tabela 2. Obszary należące do II strefy – wzmożonego zagrożenia lasu przez wiatr [6, s. 370]

Kraina przyrodniczo-leśna

Dzielnica mezoregion

I – Bałtycka

Dzielnica 2 – Niziny Szczecińskie, 4 – Pobrzeża Słowińskiego,

5 – Pojezierza Drawsko – Kaszubskiego, 6 – śuław
Wiślanych, 7 – Elbląsko – Warmińska, 8 – Pojezierza
Iławsko-Brodnickiego

II – Mazursko – Podlaska

Dzielnica 1 – Pojezierza Mazurskiego, 2 – Równiny Mazurskiej,

3 – Wysoczyzny Kolneńskiej, 4 – Puszczy Augustowskiej,
5 – Wysoczyzny Białostockiej, 6 – Puszczy Białowieskiej

V – Śląska

Mezoregiony: 1c – Pogórza Nowogrodzieckiego, 2c – Legnicki,

3a – Przedgórza Sudeckiego, 3b – Płaskowyżu
Głubczyckiego

VI – Małopolska

Dzielnica 2 – Gór Świętokrzyskich

VIII - Karpacka

Dzielnica 2 – Pogórza Środkowobeskidzkiego

Tabela 3 Obszary należące do strefy III – silnie zagrożonej przez wiatr [6, s. 371]

Kraina przyrodniczo-leśna

Dzielnica mezoregion

I – Bałtycka

Dzielnica 1 – Pasa Nadmorskiego

VII – Sudecka

Dzielnica 1 – 3 – Sudetów Zachodnich, Środkowych, Wschodnich

VIII - Karpacka

Dzielnica 1 – Beskidu Śląskiego i Małego, 3 – Bieszczadów,

4 – Beskidu śywieckiego i Małego, 5 – Beskidu
Makowskiego i Wyspowego, 6 – Gorców i Beskidu
Sądeckiego, 7 – Beskidu Niskiego, 8 – Podhala, 9 – Tatr

Deszcz. Gwałtowne ulewy oraz długotrwałe opady i powodzie są przyczyną szkód

polegających m.in. na wypłukiwaniu i zamulaniu siewek i sadzonek w szkółkach i uprawach
bądź zatapiania całych powierzchni, w tym także drzewostanów starszych. Uderzenia dużych
kropel deszczu powodują odpryskiwanie cząstek gleby osadzających się na siewkach
i sadzonkach, co utrudnia im oddychanie i asymilację. Ulewne deszcze wiosenne, zwłaszcza
te połączone z silnym wiatrem, uszkadzają także kwiaty, rozwijające się liście i zawiązki
owoców [4, s. 181].

nieg. Jest on jednym z głównych czynników meteorologicznych, powodujących szkody

w lasach. Oddziaływanie szkodliwe opadów śniegu na las występuje przede wszystkim
wówczas, gdy termin opadu nie jest właściwy lub wielkość opadu jest nadmierna. Zbyt
wczesne opady śniegu mogą powodować uszkodzenia siewek, zbyt późne, wiosenne –
uszkodzenie rozwijających się pędów, kwiatów i związków owoców. W lasach górskich
mogą wystąpić szkody, zwłaszcza przy większych opadach śniegu, który spełza w dół stoku
lub tworzy zaspy o dużej miąższości, które w okresie wiosny długo zalegają. Podstawowe
szkodliwe oddziaływanie polega na mechanicznym obciążeniu drzew.

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Najgroźniejsze szkody wyrządzają opady mokrego śniegu w postaci tzw. okiści. Okiść

powstaje najczęściej późną jesienią lub wczesną wiosną w czasie bezwietrznej pogody i przy
temperaturze nieco poniżej 0

C, kiedy śnieg pada dużymi płatkami. Skutkiem okiści jest

łamanie wierzchołków i gałęzi, oraz wyginanie, łamanie i wywracanie drzew (śniegołomy
i śniegowały).

Zapobieganie śniegołomom i śniegowałom polega na zakładaniu drzewostanów

wielogatunkowych i różnowiekowych, złożonych z gatunków odpornych na okiść, sadzeniu
silnych sadzonek w luźnej więźbie, wczesnych, lecz umiarkowanych i często powtarzanych
cięciach pielęgnacyjnych, zapewniających wykształcenie regularnych koron i strzał,
zabezpieczonych przed uszkodzeniem przez zwierzynę.

Drzewa uszkodzone przez okiść należy szybko usunąć, aby nie dopuścić do opanowania

ich przez szkodniki wtórne i zakażenia przez grzyby [8, s. 28].

Grad. Uszkadza delikatne części roślin, szczególnie liście, igły, kwiaty, owoce, pędy

i cienką korę. W szkółkach i uprawach może nawet zniszczyć całkowicie siewki i młode
sadzonki. W wyniku uszkodzeń gradowych drzewa, zwłaszcza w fazie upraw i młodników,
często chorują, karłowacieją, a wskutek bardzo silnych uszkodzeń nawet zamierają. Na ogół
jednak drzewa goją rany (rys. 14).

Rys. 14. Gałązka olszy z zabliźnionymi ranami spowodowanymi przez uderzenia gradu

(wg W. Kohlera) [8, s. 27]

Do gatunków wrażliwych na uszkodzenia gradowe należą: sosna, świerk, dąb, wierzba,

olsza, robinia.

Silnie uszkodzone młodniki lub uprawy iglaste, zwłaszcza sosna, najlepiej jest usunąć

przed ich opanowaniem przez szkodniki wtórne. Pędy wierzby koszykarskiej uszkodzone
przez grad są łamliwe i nie nadają się do przerobu [8, s. 27].

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Najczęściej opady gradu występują wiosną (około 50% przypadków), rzadziej latem

(około 30% przypadków) i jesienią, najczęściej między godziną 14 a 18. Opady gradu często
towarzyszą burzom.

Gołoledź. Jest to jednorodny i przezroczysty osad lodu, tworzący się zwykle wskutek

zamarzania przechłodzonych kropelek mżawki lub deszczu na gałęziach. Gołoledź występuje
zwykle podczas raptownych odwilży po silnych mrozach. Grubość powłoki lodu dochodzi
nieraz do kilku centymetrów, zwiększając wielokrotnie ciężar koron.

Szkody wywołane przez gołoledź są takie same jak wywołane okiścią, chociaż nie

osiągają dużych rozmiarów. Najwięcej ucierpią gatunki iglaste, zwłaszcza sosna, z liściastych
wrażliwe są: robinia, olsza, brzoza, osika, buk i topola, stosunkowo odporne zaś – dąb, jesion,
klon i grad.

Pewną ochronę przed gołoledzią mogą stanowić pasy gęsto ugałęzionych świerków na

obrzeżach drzewostanów, zmniejszających siłę mroźnych wiatrów, sprzyjających
powstawaniu gołoledzi [8, s. 28].

Niska temperatura (mrozy zimowe, przymrozki wczesne na jesieni, przymrozki późne

wiosną). Drzewa wykazują największą wrażliwość na niską temperaturę w okresie późnej
wiosny i lata (przymrozki późne). Często powodują one zamieranie siwek i młodych
sadzonek, a u starszych drzew zamieranie młodych igieł i liści, rozwijających się pączków,
kwiatów i pędów. Zmrożone pędy więdną, brunatnieją i odpadają. Na pniach grubych drzew
o cienkiej korze, zwłaszcza na buku i grabie, rzadziej na jodle, w następstwie mrozów
występuje zjawisko obumierania miazgi i odpadania kory. Częstym zjawiskiem
obserwowanym po ostrych zimach jest podłużne, głębokie spękanie pni, które w przypadku
ich zabliźniania dają początek podłużnym zgrubieniom, zwanym listwami mrozowymi.
Uszkodzenia tego rodzaju występują najczęściej na grubych pniach jesionu, dębu, buka,
wiązu i jodły, rzadziej na modrzewiu, świerku, klonie i lipie.

W następstwie działania mrozów, zwłaszcza u schyłku zimy, przy dużych różnicach

między temperaturą w nocy, a temperaturą panującą w słoneczne dni, występuje zjawisko
obumierania, czerwienienia i opadania igieł, zwane opadziną zimową. Gwałtowny spadek
temperatury powietrza jest groźniejszy w skutkach od stopniowego ochładzania się.

Wrażliwość drzew na niską temperaturę zależy od gatunku, wieku i środowiska, m.in. od

gleby, sąsiedztwa innych gatunków drzew, skażenia środowiska. Niska temperatura może być
przyczyną osłabienia, zwłaszcza siewek i sadzonek, które atakowane są przez grzyby
pasożytnicze [4, s. 181].

Pierwszymi objawami szkód powodowanych przez przymrozki wiosenne są więdnięcia

zmrożonych liści i pędów, które przez dłuższy czas zwisają na drzewkach, stopniowo
zmieniając barwę na brunatną lub czerwoną.

Do rzadkości nie należą także, nawet przy niezbyt niskich wartościach temperatur, okresu

zimowego, uszkodzenia mrozowe korzeni, zwłaszcza płytko przebiegających korzeni świerka
czy sosny na gruncie porolnym. W okresie wiosenno – letnim, wskutek dysproporcji między
siłą ssącą aparatu asymilacyjnego, a zmniejszonym parciem uszkodzonego systemu
korzeniowego, następuje znaczne odwodnienie korony, prowadzące często do jej zamarcia
[9, s. 29].

Przymrozki wiosenne wyrządzają największe szkody w tzw. zmrozowiskach

tj. nieprzewiewnych zagłębieniach terenu lub lukach w zwartym drzewostanie, w których
gromadzi się wilgotne powietrze. Drzewa w zmrozowiskach są karłowate, zbieżyste, cienkie.
Dopiero gdy wybiją się nad warstwę zimnego powietrza rosną normalnie.

Wysokie temperatury. Występowanie wysokich wartości temperatury jest szczególnie

niebezpieczne w czasie braku opadów atmosferycznych. Długotrwała susza wywołuje
niekorzystne zmiany w bilansie wodnym roślin, czego efektem są procesy chorobowe
prowadzące do więdnięcia (zamierania) poszczególnych organów, a nawet śmierci drzew.

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Wskutek nadmiernego przegrzania powierzchni gleby może nastąpić zamieranie siewek.

Zjawisko takie nazywamy zgorzelą słoneczną siewek lub oparzeliną siewek (rys. 15).

Dla siewek i sadzonek szczególnie groźna jest susza (posucha) w okresie wiosennym,

zwłaszcza po bezśnieżnej zimie. Chorujące z powodu suszy sadzonki wytwarzają drobniejsze
liście i pędy.

Rys. 15. Siewki sosny uszkodzone przez wysoką temperaturę (wg H. Orłosia) [8, s. 23]

W uprawach i drzewostanach rosnących na glebach piaszczystych (przegrzanie) lub

płytkich glebach gliniastych (przesuszanie) susza powoduje zamieranie płycej rosnących
korzeni. Podobne zjawisko obserwuje się w zalesieniach na gruntach porolnych. Szczególnie
dotkliwie cierpią drzewostany świerkowe oraz sosnowe rosnące na piaskach wydmowych,
których korzenie rozwijające się w płaszczyźnie horyzontalnej zamierają w okresie
długotrwałej suszy. Jednym z patogenów zasiedlających korzenie tak osłabionych drzew jest
przyczepka falista.
Palące promienie słoneczne mogą powodować tzw. zgorzelinę kory na skutek lokalnego
zniszczenia miazgi i powstania zmian nekrotycznych na osłoniętych częściach pni [9, s. 31].

Przeciwdziałanie skutkom suszy w leśnictwie ma ograniczony zakres. W szkółkach

leśnych stosuje się deszczownie. Przy zakładaniu upraw stosunkowo skutecznymi metodami
przeciwdziałania skutkom suszy są [6, s. 363]:

−

stosowanie silnego, zdrowego materiału sadzeniowego,

−

szczególna ochrona systemu korzeniowego,

−

terminowe wyjmowanie sadzonek i sadzenie,

−

minimalizacja czasu przechowywania sadzonek,

−

właściwa kolejność odnawiania poszczególnych powierzchni lub zalesiania gruntów
porolnych,

−

staranność prowadzenia prac,

−

stosowanie preparatów do ochrony systemów korzeniowych przed przesychaniem.
W wyniku działania omówionych czynników abiotycznych dochodzi często nie tylko do

zamierania drzew i drzewostanów, lecz także do okresowego rozpadu ekosystemów.
Zmniejsza się różnorodność roślin drzewiastych, krzewiastych i zielonych, a także fauny
glebowej i naziemnej. Skutecznie zapobiegać tym zjawiskom można jedynie za pomocą
działań gospodarczych wchodzących w zakres urządzania i hodowli lasu.

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Do najważniejszych z nich można zaliczyć [4, s. 182]:

−

hodowlę odpornych drzewostanów dostosowanych do siedliska, złożonych z drzew
o wąskich i długich koronach,

−

stosowanie rozrzedzonej więźby przy sadzeniu,

−

intensywne, mające na celu wykształcenie silnych systemów korzeniowych i skutecznych
ś

cian ochronnych,

−

wprowadzanie gatunków domieszkowych i podszytów wzmacniających drzewostan
mechanicznie i poprawiających warunki siedliskowe,

−

zaplanowane w istniejących oraz przyszłych drzewostanach sieci pasów zaporowych,
rozrębów i realizacja innych zabiegów zmierzających do utworzenia odporniejszych
ś

cian,

−

prowadzenia

racjonalnej

gospodarki

łowieckiej

celu

ograniczenia

szkód

powodowanych przez zwierzynę (zwłaszcza spałowania),

−

ochronę

drzewostanów

istniejących

wieżo

zakładanych

przed

szkodami

powodowanymi przez owady, grzyby i inne czynniki biotyczne.

Szkody antropogeniczne

Czynniki antropogeniczne, czyli czynniki powstałe na skutek działalności człowieka, są

bardzo różnorodne. Do najważniejszych należą [4, s. 187]:

−

zakłócenia poziomu wód gruntowych,

−

skażenie powietrza atmosferycznego,

−

skażenia gleb,

−

skażenia wód w lesie i w jego otoczeniu – wysypiska, wylewiska itp.,

−

pożary lasu,

−

degradacja (niszczenie i wydeptywanie) ściółki i runa leśnego,

−

zaśmiecanie lasu.
Oddziaływanie zanieczyszczeń przemysłowych. Udział poszczególnych gałęzi przemysłu

w zanieczyszczeniach powietrza atmosferycznego jest różny i zależy od ilości i jakości
emitowanych do atmosfery substancji.
Do najbardziej rozpowszechnionych zanieczyszczeń występujących we wszystkich gałęziach
przemysłu posługujących się własnymi źródłami energii cieplnej zalicza się produkty spalania
paliw. W Polsce głównymi paliwami są nadal węgiel kamienny i brunatny oraz paliwa
gazowe i ciekłe.

Zanieczyszczenia przemysłowe i emisje gazów, ale także wysokie dawki przyziemnego

ozonu (0

), są istotnymi czynnikami szkodotwórczymi inicjującymi procesy chorobowe

drzew i biorącymi udział w zanieczyszczeniu drzewostanów. Wpływ zanieczyszczeń
powietrza na drzewa oceniany jest przede wszystkim na podstawie zmian makroskopowych
dających obraz uszkodzenia w koronie – przerzedzenie, uszkodzenie na skutek
niewykształcenia lub zamierania liści i pędów.

Emisje przemysłowe powodują zmiany fizjologiczne w roślinach, szczególnie w ich

aparacie asymilacyjnym.
W procesie powstawania i przebiegu uszkodzeń drzewostanów wyróżnia się [6, s. 387]:

−

uszkodzenia ostre (inaczej oparzenia) powodowane imisję gazów o dużym stężeniu
oddziaływujących w krótkim przedziale czasu,

−

uszkodzenia chroniczne, będące wynikiem długotrwałego, ciągłego oddziaływania gazów
i pyłów o niższym stężeniu,

−

uszkodzenia niewidoczne.

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Uszkodzenia roślin wywołane zanieczyszczeniem powietrza atmosferycznego (głównie

gazów) można podzielić (na podstawie wyglądu organów asymilacyjnych) na:
1)

nekrozy, czyli zniszczenia tkanki liści,

chlorozy lub inne zmiany barwy,

zahamowanie przyrostu pędów, wielkości liści (igieł).
Drzewa leśne, podobnie jak inne grupy roślin, wykazują zróżnicowaną wrażliwość

w odniesieniu do różnych zanieczyszczeń powietrza. W warunkach klimatycznych naszego
kraju wyróżnić trzeba 4 grupy wrażliwości drzew na oddziaływanie emisji przemysłowych
(w szczególności zanieczyszczeń gazowych) [6, s. 391]:
1)

gatunki bardzo wrażliwe: jodła, świerk, sosna zwyczajna, sosna Banksa, lipa
szerokolistna, buk,

gatunki wrażliwe: lipa drobnolistna, wiąz, jarząb, jesion amerykański, kasztanowiec,

gatunki mało wrażliwe: modrzew polski i europejski, daglezja, dąb szypułkowy, jawor,
klon zwyczajny, jesion wyniosły, olsza czarna, topola czarna,

gatunki najodporniejsze: sosna czarna, wejmutka, brzoza brodawkowata, osika, olsza
szara, klon polny, dąb czerwony, robinia, lipa srebrzysta.

Groźnym jest skażenie gleb pyłami, metalami ciężkimi, odpadami, kwaśnymi deszczami

itp.

Oddziaływanie zanieczyszczeń komunikacyjnych na las obserwuje się wzdłuż tras

szybkiego ruchu do 200 m od pobocza. Zachodzące pod ich wpływem zmiany
w ekosystemach uwidaczniają się w zależności od typu siedliskowego lasu, struktury
wiekowej i gatunkowej drzewostanów.

Skażenie wód – na obszarach leśnych spowodowane jest często odprowadzaniem

różnego rodzaju lokalnych zanieczyszczeń i ścieków o toksycznym oddziaływaniu na
ś

rodowisko, bezpośrednio do cieku wodnego, melioracyjnego lub pod powierzchnię gruntu.

Skażenie wód i gleb leśnych mogą wywołać również wysypiska odpadów usytuowane na

obszarach leśnych lub w ich sąsiedztwie [4, s. 189].

Na stan zdrowotny lasów niebagatelny wpływ ma bezpośrednie zachowanie ludzi.

To człowiek jest sprawcą podpaleń lasu, i to zarówno z powodu wiosennego wypalania łąk,
rzuconego niedopałka papierosa, nieodpowiedniego grillowania czy też działania
przestępczego. Odnowienie takich powierzchni zwłaszcza dużych terenów pożarowych, jest
nie tylko wyzwaniem organizacyjnym, ale stwarza też warunki dla rozwoju lokalnych
gradacji owadów (choinek szary, sieciech niegłębek, zmienniki, zwójki, naliściaki) i epifitoz
grzybów (przyczepka falista, osutki, skrętak sosny).

Na stan zdrowotny lasu istotny wpływ mają również szkody górnicze spowodowane

osuwaniem się gruntu i zanikaniem dostępnej wody, nie zawsze właściwie zlokalizowane
retencyjne zbiorniki wodne oraz drogowe szlaki komunikacyjne – autostrady, drogi szybkiego
ruchu, parkingi (spaliny, oleje, tlenki azotu). Wyrzucanie śmieci i odpadów, niedozwolone
parkowanie samochodów, czy jazda rowerami górskimi poza wyznaczonymi ścieżkami, to
kolejne niedoceniane czynniki stresowe dla lasu i jego mieszkańców [9, s. 36].

4.3.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń:

Jakie czynniki zaliczamy do szkodliwych czynników abiotycznych?

Jaki jest wpływ wiatrów na drzewostany?

Jaki jest wpływ opadów atmosferycznych na drzewostany?

Jakie mogą być skutki dla sadzonek przymrozków wczesnych i późnych?

Jakie są sposoby zapobiegania śniegołomom i śniegowałom?

Jaki jest wpływ ostrych mrozów na drzewostany?

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Na czym polega zjawisko zgorzeli siewek?

Jakie czynniki powodują szkody antropogeniczne?

Jakie są skutki zanieczyszczeń przemysłowych dla lasu?

10.

Jakie są rodzaje uszkodzeń roślin przez emisje przemysłowe?

11.

Jakie gatunki drzew są najmniej odporne na zanieczyszczenia przemysłowe?

12.

Jakie jest wpływ na las zachowań ludzi?

4.3.3.

Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Wyjaśnij wpływ wiatru na drzewostany leśne.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać informacje, które będą pomocne przy wykonywaniu ćwiczenia,

obejrzeć tematyczny film edukacyjny,

określić zjawisko wiatru,

omówić skutki działania na drzewa wiatru o różnym natężeniu,

wskazać gatunki najmniej i najbardziej odporne na działanie wiatru,

przedstawić możliwości zapobiegania szkodom wywoływanym wiatrami,

dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

stanowisko komputerowe z dostępem do Internetu,

−

notatnik,

−

ołówek/długopis,

−

literatura z rozdziału 6 Poradnika dla ucznia.

Ćwiczenie 2

Scharakteryzuj skutki oddziaływania opadów śniegu na las i możliwe działania ochronne.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać informacje, które będą pomocne przy wykonywaniu ćwiczenia,

obejrzeć foliogramy i fotografie szkód wyrządzonych przez śnieg,

scharakteryzować zagrożenia drzewostanów w różnym wieku,

scharakteryzować szczególne zagrożenia lasów górskich,

wskazać na szczególne zagrożenia ze strony okiści,

określić sposoby postępowania z drzewostanami silnie uszkodzonymi,

określić sposoby przeciwdziałania szkodom pośnieżnym,

dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

fotografie szkód wyrządzonych przez śnieg w drzewostanach,

−

notatnik,

−

ołówek/długopis,

−

literatura z rozdziału 6 Poradnika dla ucznia.

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Ćwiczenie 3

Wyjaśnij wpływ suszy na siewki i sadzonki oraz wskaż sposoby przeciwdziałania jej

skutkom.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać informacje, które będą pomocne przy wykonywaniu ćwiczenia,

zapoznać się z planszami tematycznymi,

określić wpływ wysokich temperatur na rośliny,

wyjaśnić zjawisko zgorzeli siewek,

wskazać gatunki mało odporne na wysokie temperatury,

wyjaśnić pojęcia przesuszenie i przegrzanie,

określić możliwości przeciwdziałania skutkom suszy w leśnictwie,

dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

stanowisko komputerowe z dostępem do Internetu,

−

notatnik,

−

ołówek/długopis,

−

literatura z rozdziału 6 Poradnika dla ucznia.

4.3.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

wymienić szkodliwe czynniki atmosferyczne?

scharakteryzować wpływ wiatru na drzewostany?

scharakteryzować wpływ opadów atmosferycznych na drzewostany?

określić skutki przymrozków wczesnych i późnych dla sadzonek?

wymienić sposoby zapobiegania śniegołomom i śniegowałom?

wyjaśnić wpływ ostrych mrozów na drzewostany?

wyjaśnić zjawisko zgorzeli siewek?

określić szkodliwe czynniki antropogeniczne?

scharakteryzować skutki zanieczyszczeń przemysłowych dla lasu?

10)

wymienić rodzaje uszkodzeń roślin przez emisję przemysłowe?

11)

wymienić gatunki drzew najmniej odporne na zanieczyszczenia
przemysłowe

12)

określić wpływ zachowań ludzi na las?

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.4. Profilaktyka oraz metody zwalczania szkodników

owadzich i grzybów

4.4.1. Materiał nauczania

Profilaktyka w ochronie lasu

Profilaktyka jest jedną z podstawowych metod ochrony lasu. Obejmuje ona kompleks

działań i środków mających na celu kształtowanie właściwej kondycji zdrowotnej lasu,
zapobiegających powstawaniu chorób i gradacji owadów fitofagicznych występujących na
znacznych powierzchniach.

Znane i stosowane w praktyce leśnej metody ochrony lasu mają na celu zapobieganie

pojawieniu się i rozwojowi gradacji czy choroby. Prawie cała ochrona przed chorobami
oparta jest na działaniach profilaktycznych, stąd wszystkie zabiegi ochronne muszą być
wykonane odpowiednio wcześnie, zanim dojdzie do porażenia przez chorobę siewek
w szkółce, pojedynczych drzewek i drzew lub całych drzewostanów.

Metody profilaktyczne dzielimy na:

−

profilaktykę infekcyjną – ma na celu działanie na samego szkodnika czy patogena
i unieszkodliwienie go przed dokonaniem porażenia lub infekcji,

−

profilaktykę dyspozycyjną, która określonymi sposobami obniża dyspozycję chorobową
rośliny (skłonność do zachorowania) lub podatność na szkodniki, przez zmniejszenie
genetycznego

uwarunkowania

zakresu

podatności,

np.

metodami

hodowli

odpornościowej oraz modyfikowanie dyspozycji za pomocą czynników środowiska, np.
metodami hylotechnicznymi (agrotechnicznymi).
Podział ten nie jest ścisły, gdyż wiele zabiegów ochronnych ma na celu zarówno

ograniczenie lub niedopuszczenie do infekcji lub uszkodzeń spowodowanych przez
szkodnika, jak i zmniejszenie dyspozycji chorobowej rośliny.

Celem profilaktyki w ochronie lasu przed szkodnikami i chorobami jest [4, s. 83]:

ochrona i zwiększenie różnorodności ekosystemów leśnych przez zachowanie
najcenniejszych drzewostanów i zagrożonych składników fauny i flory,

utrzymanie zdrowia i wilgotności ekosystemów przez preferowanie działań
wzmagających trwałość lasu w postępowaniu hodowlanym i ochronnym (naturalność,
różnorodność gatunkowa i genetyczna, rodzimość, odporność, zgodność z siedliskiem),

przywrócenie do stanu pierwotnego zdegradowanych elementów lasu i zapewnienie im
ochrony i dalszego rozwoju w warunkach antropopresji i istniejących zagrożeń
ś

rodowiska leśnego.

Ochrona mrowisk

Mrówki budujące kopce w drzewostanach, należące do grupy Formica rufa, odgrywają

znaczącą rolę w redukcji liczebności szkodliwych owadów. Raz na 10 lat, przy okazji prac
urządzeniowych, wykonuje się inwentaryzację kolonii mrówek. W celu ochrony mrowisk
przed wrogami naturalnymi, takimi jak dzięcioły, jeże, lisy, borsuki lub dziki, stosuje się
ogrodzenia przy użyciu okorowanych żerdzi. Korowanie żerdzi przedłuża długowieczność
ogrodzenia. Grodzenie można wykonywać „w stożek” lub „w prostopadłościan” (rys. 16).

Ochrona ptaków

Utrzymanie wysokiego stanu liczebnego pożytecznej awifauny owadożernej jest jednym

z ważniejszych czynników hamujących rozwój szkodliwych owadów.

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys. 16. Mrowisko chronione grodzeniem „w stożek” [oprac. własne]

W związku z tym zaleca się [4, s. 95]:

−

zapewnienie ptakom dobrych warunków gniazdowania przez pozostawienie w lasach kęp
krzewów i drzew dziuplastych oraz wywieszanie skrzynek lęgowych, stanowiących
kryjówki zastępcze,

−

zaopatrywanie ptaków w karmę w okresach, kiedy warunki atmosferyczne utrudniają
zdobycie koniecznej do życia ilości pożywienia,

−

ochronę ptaków przed wrogami naturalnymi (np. kuną leśną, niektórymi ptakami
drapieżnymi),

−

prowadzenie akcji popularyzujących w społeczeństwie znaczenie i potrzebę ochrony
ptaków.
Należy przygotować plan rozmieszczenia skrzynek lęgowych na terenie nadleśnictwa.
Zaleca się skrzynki lęgowe pięciu typów (tabela 4, rys. 17):

−

typ A – dla sikor, kowalika, pełzacza leśnego, krętogłowa, muchołówki żałobnej, pleszki
ogrodowej,

−

typ A

– dla sikor, z wyjątkiem bogatki,

−

typ B – dla szpaka, jerzyka, krętogłowa, kowalika, muchołówki żałobnej, pleszki
ogrodowej,

−

typu D – dla dudka, krętogłowa, kowalika, muchołówki żałobnej, pleszki ogrodowej,
gągoła, gołębia siniaka, kraski, pustułki, szpaka,

−

typu E – dla puszczyka, uszatki, pustułki.

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Tabela 4. Wymiary skrzynek Sokołowskiego [6, s. 42]

Wymiary poszczególnych elementów w cm:

Typ

skrzynki

Bok dna

Wysokość ścianki

rednica otworu

Wysokość

umieszczenia

otworu nad dnem

B
D
E

13
13
15
19
30

25
25
35
40
50

27
27
38
43
55

3,3-3,5

2,7

5,0-5,5
8,0-8,5

12-15

15
15
20
27
33

Rys. 17. Sztuczne gniazda dla ptaków: A, B – typ Sokołowskiego, C – gniazdo półotwarte [2, s. 122]

Skrzynki lęgowe należy wywieszać w okresie jesiennym, dzięki czemu mogą być

wykorzystywane przez ptaki również jako zimowiska.

Dno skrzynki od zewnątrz powinno być oznakowane dużym numerem bieżącym, który

ułatwi systematyczne gromadzenie informacji na temat ich zasiedlenia.

Przy zawieszaniu skrzynek należy przestrzegać następujących zaleceń:

−

wywieszać skrzynki w miejscach wzmożonego występowania szkodników liściożernych
i wtórnych oraz w drzewostanach, w których znajdują się zbiorniki wodne,

−

skrzynki powinny być zawieszone pionowo (lub lekko pochylone do przodu), na
wysokości około 4 m, przy czym otwór wlotowy powinien być skierowany na wschód
lub południowy wschód,

−

na ścianie drzewostanu należy zawieszać skrzynki w odległościach co najmniej 30 m
jedna od drugiej, skrzynki lęgowe typu D można zawieszać także w głębi drzewostanu,
nie więcej niż po 2 szt./ha.
Wiszące skrzynki lęgowe wymagają czyszczenia po każdym sezonie lęgowym. Prace te

wykonuje się w okresie od początku września do końca lutego. Do czyszczenia budek
potrzebna jest lekka drabina. Usunięcie używanych gniazd w których bytują pasożyty
(kleszcze, pchły, wszy ptasie), a nierzadko też odchody nietoperzy, warunkuje właściwe
funkcjonowanie skrzynek w następnym okresie lęgowym oraz umożliwia nocowanie jesienią
i zimą sikorom, niekiedy też kowalikom i dzięciołom.
Jesienna kontrola jest dobrą okazją do naprawy uszkodzonych skrzynek. Po skończonej
kontroli trzeba się dokładnie umyć i wyczyścić ubranie. Zaleca się również przegląd budek
w końcu zimy (luty). Niektóre z nich mogły zawilgotnieć, uszkodzić się lub zostać rozkute
przez dzięcioły – należy je naprawić albo wymienić.

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

W czasie kontrolowania można też spotkać innych mieszkańców budek: kuliste gniazdo

os, wypełniające całe wnętrze gniazdo szerszeni, zagrzebane w gnieździe sikory woskowe
komory trzmiela, nocująco pojedynczo lub gromadnie nietoperze oraz znacznie rzadziej
popielicę oraz mysz leśną, a w budkach dużych – wiewiórkę i kunę [5, s. 48].

Zasady stosowania repelentów

Repelenty są to związki chemiczne, które odstraszają zwierzęta zapachem lub smakiem,

albo też mechanicznie zmieniają wygląd i smak ich naturalnego pokarmu. Środki zapachowe
najczęściej służą do odstraszania ssaków od powierzchni, np. od upraw leśnych lub polnych.
Do ochrony wybranych pojedynczych drzew wykorzystuje się środki ze wszystkich trzech
grup (smakowe, zapachowe, mechaniczne) lub mające działanie w różnym stopniu
kombinowane.

Oprócz wymienionego podziału w zależności od obecności w repelentach składników

fitotoksycznych oraz wrażliwości roślin na środki chemiczne wyróżnia się:

−

preparaty do stosowania w okresie wegetacyjnym, tzw. letnie,

−

preparaty do stosowania w okresie osłabienia procesów życiowych roślin, tzw. zimowe.
W zależności od rodzaju szkód rozróżnia się repelenty:

−

do ochrony drzew (przeciw zgryzaniu, przeciw spałowaniu),

−

do ochrony przyleśnych upraw polnych.
Wykaz środków chemicznych (repelentów) corocznie publikuje IBL. Repelenty nanosi

się na chronione rośliny smarując je lub opryskując (rys. 18, 19).

Rys. 18. Sposób smarowania sadzonek liściastych smarownicą dwuszczotkową [11, s.91]

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys. 19. Opryskiwanie sadzonek sosny Arborolem (opryskiwacz plecakowy) [11, s. 91]

Smarowanie jest korzystniejsze, gdyż pozwala bardziej selektywnie stosować preparat

oraz nanosić grubsza warstwę, co zwiększa skuteczność zabiegu. W zależności od rodzaju
szkód i gatunku uszkadzanych drzew repelentem zabezpiecza się całe kilkuletnie drzewko lub
tylko wierzchołkową część pędu głównego („pęd” oznacza tu przyrost w ostatnim sezonie
wegetacyjnym).

Sosnę, świerk, jodłę i inne drzewa iglaste zgryzane przez jeleniowate należy

zabezpieczać, smarując lub opryskując wierzchołkowa część pędu głównego; w zasadzie
należy smarować tylko igły. W razie dużego narażenia drzewek, zwłaszcza jodły lub świerka,
na zgryzanie wskazane jest smarować także 1 – 2 pędy boczne z bieżącego przyrostu. Dąb,
buk, jesion, klon i inne liściaste zabezpiecza się przed zgryzaniem przez jeleniowate,
zającowate i drobne gryzonie, smarując lub opryskując całą strzałkę, jeśli jej wysokość nie
przekracza 100 cm, a grubość – 10 mm. Najmłodsze drzewka, wysokość do 50 cm, traktuje
się repelentem całe, czyli strzałkę i pędy boczne. W celu ochrony przed gryzoniami
szczególnie dokładnie należy posmarować strzałkę w części odziomkowej, u nasady szyi
korzeniowej.

Drzewka liściaste powinno się zabezpieczać repelentami po opadnięciu liści, gdyż pędy

ulistnione bardzo trudno pokryć równomierną warstwą i uzyskać właściwy skutek ochronny.
Dotyczy to zwłaszcza wierzchołka pędu głównego, który jest najbardziej narażony na
zgryzanie przez zwierzynę kopytną.

Repelenty należy nanosić w dni bezdeszczowe, aby uzyskać lepszą przyczepność

i trwałość warstwy preparatu na pędzie, a tym samym – lepszą skuteczność zabiegu. Należy
ś

ciśle przestrzegać szczegółowych zaleceń, gdyż np. nieodpowiednie rozcieńczanie repelentu

albo traktowanie nim mokrych drzew zmniejsza jego przyczepność i trwałość, czyli także
skuteczność. Repelenty przeznaczone do smarowania mają najczęściej konsystencję
zagęszczonej cieczy lub pasty. Przed zastosowaniem należy je bardzo dokładnie wymieszać,
gdyż większość z nich zawiera składniki, które mogą osiadać na dnie pojemnika [11,
s. 89, 93].

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Ochrona powierzchniowa

Najczęściej rozpowszechnionym sposobem ochrony powierzchniowej jest grodzenie

płotami. Płoty mogą być wykonane z żerdzi (łat) i innych materiałów drewnianych oraz
z siatki drucianej lub plastikowej.
Płot musi być wysoki, gęsty, trwały i mocny, stosownie do siły oraz skoczności zwierząt
wyrządzających szkody na danym terenie. Skuteczność ochrony zależy od szczelności
ogrodzenia, jego konserwacji i naprawy w przypadkach uszkodzeń.

Nie zaleca się grodzenia zbyt dużych powierzchni leśnych metalowymi siatkami.

Powoduje to zubożenie leśnego areału bytowania zwierzyny, a zwłaszcza dostęp do
powierzchni otwartych.

Grodzenie upraw leśnych powinno ograniczać się do szczególnych przypadków

[11, s. 121]:

−

kiedy zagrożone są cenne gatunki i największe szkody występują w okresie wegetacji,

−

jeśli uprawie zagrażają przez długi czas zwierzęta, np. zającowate (zgryzające pędy
i ogryzające korę) i jeleniowate (zgryzające pędy, obijające i pałujące korę),

−

jeżeli zagrożenie występuje np. kilkanaście lat lub dłużej i dotyczy cennych gatunków
drzew zwłaszcza wolno rosnących,

−

jeśli nie można użyć innych sposobów ochrony,

−

jeśli są to miejsca ostoi bądź okresowej koncentracji zwierzyny kopytnej.
Na stokach górskich ogrodzenia są dodatkowo wzmacniane podporami (rys. 20).

Rys. 20. Ogrodzenie odnowień na stoku w górach wzmocnione podporami (Sudety) [11, s. 121]

Ochrona pojedynczych drzew

Ochrona pojedynczych drzew przed uszkodzeniem ich przez zwierzynę płową (także

przed zgryzaniem przez zającowate) polega na osłanianiu całego drzewka (przed zgryzaniem,
osmykiwaniem, obijaniem) lub tylko fragmentu (przed zgryzaniem pączków i pędów oraz
spałowaniem).

Do ochrony pędu wierzchołkowego gatunków iglastych przed zgryzaniem przez

zwierzynę płową stosuje się wyczesy konopne, a także różnego rodzaju osłonki w tym
plastikowe (rys. 21).

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys. 21. Osłonka pędu wierzchołkowego –Tatrzański Park Narodowy

[oprac. własne]

Do ochrony sadzonek drzew liściastych przed zgryzaniem przez zwierzynę płową stosuje

się wszelkiego rodzaju osłonki perforowane zabezpieczające całą sadzonkę.

Zabezpieczenie drzew osłonkami z tworzyw sztucznych jest skuteczne i niezbyt

kosztowne, nawet stosowane na większą skalę. Osłonki są przydatne zarówno do ochrony
strzał kilkunastoletnich drzew w młodnikach (rys. 22), jak i starszych drzew, narażonych na
spałowanie przez jelenie, daniele, łosie i żubry.

W celu ochrony drzew – zwłaszcza modrzewi – przed osmykiwaniem kory przez samce

zwierzyny płowej stosuje się od dawna palikowanie zagrożonych egzemplarzy; 3–4 paliki
wbija się wokół drzewka, tak aby ich wierzchołki zbliżały się do siebie [11, s. 128].

Zabiegi ochronne w drzewostanach zagrożonych przez owady

W ochronie lasu przed owadami stosowane są głównie trzy rodzaje metod [4, s. 123]:

−

metody biotechniczne – polegające na wykorzystaniu, w różnego typu pułapkach,
związków chemicznych występujących w środowisku i wpływających na owady, jak np.
feromony, kairomony, repelenty,

−

metody biologiczne – polegające na stosowaniu żywych organizmów w celu ograniczenia
liczebności szkodliwych owadów,

−

metody chemiczne – polegające na redukcji liczebności populacji owadów przy użyciu
ś

rodków owadobójczych.

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys. 22. Zakładanie osłonek w młodniku sosnowym [11, s. 129]

Pułapki feromonowe

Feromony – związki (lub mieszaniny) chemiczne, wydzielane i odbierane przez owady

tego samego gatunku.

Pułapki feromonowe należy układać według następujących wskazań [4, s. 128]:

−

pułapkę należy umieszczać na wysokości od 0,5 do 3 m nad ziemią,

−

przy lokalizacji pułapek ekranowych należy unikać miejsc narażonych na intensywny
opad igliwia i gałązek, które powodują zanieczyszczenie rynienek; nie należy również
umieszczać pułapek przy drogach wywozowych oraz szlakach turystycznych, gdzie są
narażone na uszkodzenia lub zniszczenie,

−

wykładanie pułapek z feromonami powinno być zakończone przed rozpoczęciem rójki
szkodnika,

−

wszystkie pułapki wyłożone w lesie powinny być ponumerowane, a ich lokalizacja
naniesiona na szkic (mapę),

−

termin umieszczania feromonów w pułapkach ustala się na podstawie codziennych
obserwacji warunków pogodowych. Najczęściej przypada on przed 15 marca na
drwalnika, a przed 15 kwietnia na kornika drukarza,

−

opakowania z torebkami feromonów należy otwierać tuż przed ich umieszczeniem
w pułapce, aby zapobiec wcześniejszemu ulatnianiu się substancji wabiącej. Opakowań
nie należy pozostawiać w lesie,

−

feromony należy umieszczać poniżej 1/3 wysokości pułapki, mierząc od dołu,

−

przed zimą pułapki feromonowe należy zebrać i zabezpieczyć przed szkodzeniem.

Ochrona szkółek i upraw przed szeliniakami

Szkółki i uprawy zagrożone przez chrząszcza szeliniaka należy otaczać rowkami

zabezpieczającymi przed inwazją szkodników.

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rowki pułapkowe o pionowych ściankach, szerokości i głębokości 10–30 cm, ze

studzienkami co 10 m, wykopuje się w przypadkach, gdy możliwe jest częste (co 2–3 dni)
wykonywanie kontroli. Podczas kontroli, wybrane ze studzienek szkodliwe chrząszcze należy
niszczyć, natomiast drapieżne owady, gady, płazy i ssaki owadożerne należy uwalniać.

Do odławiania chrząszczy szeliniaka na uprawach stosuje się następujące pułapki

przygotowane z materiałów naturalnych [4, s. 131]:

−

wałki pułapkowe długości 1 m i grubości 10–15 cm, lekko ostrugane od spodu i ułożone
na wyrównanym podłożu,

−

płaty świeżej kory świerkowej lub sosnowej, o wymiarach 30x30 cm ułożone łykiem ku
ziemi i obciążone darnią,

−

wiązki świeżego chrustu iglastego, długości około 30 cm i grubości do 10 cm,

−

krążki drewna w korze w dołkach chwytnych.
W celu ochrony zagrożonych upraw wykłada się od kilkudziesięciu do 100 pułapek na

hektar. Kontrole pułapek wykonuje się co 2–3 dni (w przypadkach masowego występowania)
lub raz w tygodniu (w przypadku mniejszej liczebności chrząszczy), niszcząc odłowione
szkodniki. Jeżeli pułapki wyschną, należy wymienić je na nowe. Omawiane pułapki można
potraktować wodną emulsją środków owadobójczych, co pozwala na rzadsze wykonywanie
kontroli.

Jedną ze skutecznych mechanicznych metod odławiania chrząszczy szeliniaka

w uprawach jest wykopanie dołków chwytnych o wymiarach 30x30 cm i liczbie około
100 sztuk/ha z umieszczonymi w nich krążkami drewna sosnowego [4, s. 131].

Do odławiania chrząszczy szczeliniaka w zagrożonych uprawach stosuje się też naziemne

pułapki IBL – 4 z syntetycznym atraktantem pokarmowym (rys. 23).

Rys. 23. Pułapka naziemna IBL – 4 do odławiania szeliniaka (mat. IBL)

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Drzewa pułapkowe

Do zwalczania szkodników wtórnych stosowane są przede wszystkim ścięte drzewa, do

których ściągają dla złożenia jaj żerujące pod korą i w drewnie owady.

Gatunek drzewa przeznaczonego na pułapki oraz termin ich wyłożenia, a także liczba,

uzależnione są od gatunków szkodników, spodziewanej pory ich pojawu oraz nasilenia
występowania.

Na pułapki wybiera się drzewa o grubej korze, w miarę możliwości z wadami

technicznymi, bądź tez wykorzystuje się do tego celu wywroty lub złomy.

Pułapki wykłada się na 3–4 tygodnie przed rójką szkodników, przede wszystkim

w miejscach największego zagrożenia drzewostanów.

Koniecznym warunkiem uzyskania pożądanych wyników zwalczania szkodników

wtórnych jest okorowanie pułapek we właściwym momencie, czyli wtedy, gdy szkodnik
znajduje się w stadium larwy przebywającej pomiędzy korą a drewnem. Zbyt późne
korowanie pułapek nie niszczy szkodników, larwy jednych gatunków przepoczwarczają się
bowiem w korze, innych natomiast w drewnie. Dlatego też w przypadku spóźnionego
korowania w celu zniszczenia szkodników niezbędne jest spalenie lub zakopanie zasiedlonej
kory, natomiast w odniesieniu do szkodników technicznych – wywiezienie zasiedlonego
drewna z lasu poza strefę zagrożenia (co najmniej 3 km od ściany lasu) lub – opryskanie go
chemicznymi środkami owadobójczymi.

Niektóre gatunki szkodników, zwłaszcza korniki świerka, charakteryzujące się

stosunkowo szybkim rozwojem w przypadku dogodnego dla nich układu warunków
meteorologicznych, wyprowadzają w ciągu jednego roku dwie, a nawet więcej generacji i dla
każdego z nich, jak też dla generacji siostrzanych, niezbędne jest przygotowanie nowej serii
pułapek [7, s. 361].

Zwalczanie chwastów

Chwasty wskutek masowego zwalczania i niekorzystnego oddziaływania na gatunki

lasotwórcze hamują wzrost, zwłaszcza młodszych drzew i krzewów. Zakłócenie wzrostu
może być spowodowane przez:

−

zagłuszanie sadzonek,

−

konkurencję korzeni, które zabierają wodę i substancję odżywcze,

−

utrudnianie dostępu światła oraz docierania opadów atmosferycznych,

−

wyparzanie sadzonek powodowane przez wyleganie traw i chwastów na skutek
utrzymywania się grubych warstw śniegu,

−

zakwaszania gleby,

−

wzrost zagrożenia pożarowego lasu,

−

wzrost zagrożenia przez mróz na skutek zwiększonego wyparowywania wody,

−

sprzyjanie bytowaniu szkodliwych drobnych gryzoni,

−

sprzyjanie rozprzestrzenianiu się szkodliwych grzybów, jeśli są jednym z żywicieli rdzy
dwudomowych.
Poza zabiegami agrotechnicznymi, podczas których między innymi niszczy się chwasty,

zwalczanie ich może być prowadzone również przy użyciu środków chemicznych zwanych
herbicydami. Stosuje się herbicydy totalne niszczące całą roślinność na powierzchniach przed
założeniem uprawy, drogach i placach składowisk, oraz herbicydy selektywne niszczące tylko
określone grupy roślin, np. traw. W zależności od sposobu działania rozróżnia się preparaty
kontaktowe, niszczące tylko nadziemne części roślin zielnych, systemiczne, przenikające do
substancji odżywczych, z którymi docierają do wszystkich części roślin, oraz herbicydy
wzrostowe, powodujące nienormalny wzrost i stopniowe zamieranie roślin. Preparaty
kontaktowe i wzrostowe wnikają do roślin albo przez liście, albo przez korzenie, albo przez
liście i korzenie [7, s. 344].

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Chwasty zwalcza się ręcznie, mechanicznie i chemicznie. Do zwalczania chwastów

służą: motyki, sierpy, kosy leśne, pilarki na wysięgniku oraz brony i opielacze.

Sprzęt stosowany w zabiegach ochronnych

rodki ochrony roślin należy stosować z wykorzystaniem sprzętu sprawnego technicznie,

a zabiegi ochrony roślin mogą wykonywać tylko osoby przeszkolone, które posiadają
ś

wiadectwa ukończenia szkolenia.

Sprzęt do stosowania środków ochrony roślin powinien być przebadany przez

wyspecjalizowane jednostki organizacyjne upoważnione przez wojewódzkiego inspektora
ochrony roślin. Wyniki badań dokumentuje się w protokole kontroli, a posiadacz otrzymuje
zaświadczenie potwierdzające jego sprawność techniczną. Sprawny sprzęt musi być
oznaczony znakiem kontrolnym. Badania powinny być powtarzane co dwa lata.

Uproszczony, obecnie powszechnie stosowany podział na trzy podstawowe rodzaje

opryskiwania (drobnokropliste, średniokropliste i grubokropliste) przedstawia się następująco
[4, s. 160]:

−

opryskiwanie grubokropliste – gdy krople mniejsze niż 100 mikronów zajmują mniej niż
5% objętości wagowej wszystkich kropel wytwarzanych przez rozpylacze,

−

opryskiwanie średniokropliste – gdy krople o wielkości 100 mikronów zajmują 5–10%
objętości wagowej wszystkich wytworzonych kropel,

−

opryskiwanie drobnokropliste – gdy krople o wielkości 100 mikronów zajmują ponad
10% objętości wagowej wszystkich wytwarzanych kropel.
Bezpośredni wpływ na skuteczność działania środków ochrony roślin mają rozpylacze.

Wielkość i liczba wytwarzanych przez nie kropel decyduje o skuteczności zabiegów oraz
możliwości

stosowania

optymalnych

dawek

rodków

różnych

warunkach

meteorologicznych.

Przy doborze właściwych rozpylaczy do poszczególnych zabiegów ochrony roślin,

należy kierować się następującymi zaleceniami [4, s. 161]:
1)

do zwalczania chorób zaleca się rozpylacze szczelinowe zapewniające opryskiwanie
drobnokropliste lub średniokropliste w warunkach ciśnienia roboczego 0,3–0,5 MPa
i ilości cieczy użytkowej 200–400 l/ha,

do zwalczania chwastów – rozpylacze szczelinowe zapewniające opryskiwania
grubokropliste lub średniokropliste w warunkach ciśnienia roboczego 0,15–0,3 MPa
i 200 – 400 l/ha cieczy użytkowej,

do zwalczania szkodliwych owadów – rozpylacze zapewniające opryskiwanie
ś

redniokropliste i dawkę 150–300 l/ha cieczy użytkowej przy ciśnieniu około 0,3 MPa.

Sporządzenie odpowiedniej ilości cieczy użytkowej wymaga wcześniejszego ustalenia

wydatkowania cieczy na hektar przez dany opryskiwacz. Jest to tzw. kalibracja opryskiwacza.
Wykonuje się ją w następującej kolejności:
1)

na podstawie etykiety – instrukcji stosowania środka, ustala się jego dawkę na hektar,
zalecaną ilość wody oraz rodzaj opryskiwania (drobnokropliste, średniokropliste lub
grubokropliste),

ustala się prędkość opryskiwania na wybranym biegu ciągnika przy ustalonych obrotach
silnika, mierząc czas przejazdu ciągnika z opryskiwaczem na odcinku 50 lub 100 m
w sekundach. Prędkość (w km/h) wylicza się z wzoru:

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

gdzie:

d – droga w metrach
t – czas w sekundach

oblicza się wydatek cieczy z jednego rozpylacza, który zapewni uzyskanie zaplanowanej
dawki cieczy użytkowej na hektar z wzoru:

QxVxs

600

gdzie:

Q – wydatek cieczy jednego rozpylacza (intensywność wypływu) w dm

/min,

V – prędkość ciągnika w czasie opryskiwania w km/h,
s – szerokość robocza opryskiwacza w metrach,
n – liczba rozpylaczy na belce polowej.

spośród dostępnych rozpylaczy wybiera się taki komplet, który zapewnia
w warunkach ustalonego ciśnienia właściwy rodzaj opryskiwania i wydatek cieczy
„q” zbliżony do obliczonego (na podstawie tabel, instrukcji, prospektów),

montuje się wybrane rozpylacze na belce polowej opryskiwacza i wykonuje pomiar
intensywności wypływu wody z poszczególnych rozpylaczy do naczyń miarowych.
Odchylenie w wydatkowaniu między poszczególnymi rozpylaczami nie może być
większe niż 5% od średniej. Jeżeli średni wynik różni się od przyjętego wydatku
cieczy z jednego rozpylacza „q”, należy wykonać korektę, zmieniając ciśnienie
i ponownie zmierzyć intensywność wypływu do przynajmniej 4 rozpylaczy. Pomiary
wykonuje się do czasu uzyskania wyniku zapewniającego przyjętą ilość cieczy na
hektar.
Ilość preparatu chemicznego przypadającą na zbiornik opryskiwacza oblicza się,

dzieląc pojemność zbiornika opryskiwacza przez dawkę cieczy na hektar i mnożąc wynik
przez ilość preparatu zalecanego na hektar.

Czynność regulacji opryskiwacza należy powtarzać każdorazowo przy zamianie

parametrów opryskiwacza. Z każdej regulacji opryskiwacza powinien być sporządzony
protokół, zawierający wykaz wszystkich wykonanych czynności oraz ustalone parametry
techniczne.

Do ochrony młodych upraw leśnych oraz w szkółkach wykorzystuje się opryskiwacze

z belką polową, takie jak w zabiegach ochronnych w rolnictwie.

Do ochrony młodników i dojrzałych drzewostanów stosuje się opryskiwacze plecakowe

z pomocniczym strumieniem powietrza (np. Armitsu, Solo), ciągnikowe (np. opryskiwacz do
drzewostanów L-150 (rys. 24), zamgławiacz L-142 z rozpylaczem rotacyjnym) oraz
wytwornice aerozolu (np. Pulsopyl, Pulsfog).

Belka polowa podczas opryskiwania musi znajdować się na wysokości 35–60 cm ponad

wierzchołkami roślin, w zależności od typu rozpylacza i kąta rozpylania. Prawidłowa
wysokość ustawienia belki polowej opryskiwacza zapewnia równomierne naniesienie
ś

rodków chemicznych na całą opryskiwaną powierzchnię. Wszystkie rozpylacze

zamontowane na belce muszą być tego samego typu i wielkości, powinny charakteryzować
się tym samym kątem rozpylania cieczy i odznaczać się jednakowym natężeniem wypływu.

Przy wykonywaniu zabiegów opryskiwaczem lub zamgławiaczem ciągnikowym należy

przemieszczać się wzdłuż linii oddziałowych i wyciętych wizurek.Prędkość przemieszczania
się opryskiwaczy i zamgławiaczy ciągnikowych podczas wykonywania zabiegów powinna
wynosić 1,5–2,5 km/h, przy wietrze bocznym 0–2 m/s [4, s. 164].

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys. 24. Opryskiwacz L-105 do drzewostanów wysokich [10, s. 7]

Sporządzanie cieczy użytkowej

Poza określeniem parametrów opryskiwania (prędkości, ciśnienia w belce opryskowej

i wydatku cieczy z rozpylacza) należy zmierzyć powierzchnię przewidzianą do opryskiwania
i obliczyć ilość preparatu i cieczy użytkowej niezbędnej do wykonania zabiegu.

Ciecz użytkową należy zawsze sporządzać bezpośrednio przed zabiegiem, ponieważ jej

przetrzymywanie w zbiornikach nawet przez kilka godzin może doprowadzić do wytrącania
się poszczególnych składników lub powstania innych związków, które mogą być toksyczne
dla chronionych roślin.

rodki w formie proszku do sporządzania zawiesiny wodnej, koncentratu zawiesinowego,

czy też pasty należy wstępnie rozprowadzać w małej ilości wody, a następnie papkę
rozcieńczyć do konsystencji płynnej. Tak przygotowane środki wlewa się przez sito wlewowe
do zbiornika opryskiwacza, napełnionego częściowo wodą, a następnie dopełnia zbiornik do
żą

danego poziomu. Ewentualne odstępstwa od techniki sporządzania cieczy użytkowej

podane są na etykiecie – instrukcji stosowania danego środka ochrony roślin.

Po zakończeniu zabiegów ochronnych i sunięciu resztek cieczy użytkowej zgodnie

z zaleceniem podanym na etykiecie – instrukcji stosowania danego środkach ochrony roślin –
opryskiwacz należy przepłukać czystą wodą, uruchamiając go początkowo bez rozpylaczy,
a następnie po ich podłączeniu. Po każdym dniu pracy lub w tym samym dniu, w przypadku
stosowania innych środków ochrony należy umyć opryskiwacz specjalnym środkiem do
czyszczenia opryskiwaczy. Nie wolno pozostawić w opryskiwaczu niewykorzystanej cieczy
użytkowej [4, s. 165].

4.4.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń:

Jakie są cele profilaktyki w ochronie lasu przed szkodnikami i chorobami?

Jakie są cele i sposoby ochrony mrowisk?

Jakie są zasady wywieszania skrzynek lęgowych?

Jakie znasz techniki ręcznego nanoszenia repelentu?

W jakich przypadkach powinno się grodzić uprawy leśne?

Na czym polega ochrona pojedynczych drzew przed uszkodzeniem ich przez zwierzynę
płową?

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Jakie są metody stosuje się w ochronie lasu przed owadami?

Jakie zasady obowiązują przy wykładaniu pułapek feromonowych?

Jakie pułapki stosuje się do odławiania chrząszczy szeliniaka w uprawach?

10.

Kiedy koruje się pułapki do zwalczania szkodników wtórnych?

11.

Jakimi sposobami można zwalczać chwasty?

12.

Jaki sprzęt stosuje się do wykonywania zabiegów chemicznych?

13.

Jak przygotowuje się ciecz roboczą do opryskiwacza?

4.4.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Wykonaj ogrodzenie mrowiska żerdziami „w stożek”.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać informacje, które będą pomocne przy wykonywaniu ćwiczenia,

zapoznać się z modelami ogrodzeń,

przygotować narzędzia pracy,

okorować żerdzie,

pociąć żerdzie zgodnie z ustalonymi wymiarami,

zespolić za pomocą gwoździ przygotowane elementy,

ustawić wykonane ogrodzenie nad mrowiskiem,

uporządkować stanowisko pracy,

dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia,

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

erdzie,

−

piła ręczna,

−

ośnik,

−

gwoździe,

−

siekiera,

−

młotek,

−

literatura z rozdziału 6 Poradnika dla ucznia.

Ćwiczenie 2

Wykonaj czyszczenie skrzynki lęgowej.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać informacje, które będą pomocne przy wykonywaniu ćwiczenia,

zapoznać się z modelami skrzynek lęgowych,

zanotować informacje o zasiedleniu przez ptaki przeznaczonej do czyszczenia skrzynki
lęgowej,

sprawdzić czytelność numeru skrzynki lęgowej,

otworzyć i oczyścić skrzynkę,

sprawdzić jej stan techniczny,

dokonać ewentualnej naprawy uszkodzeń,

dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia,

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

lekka drabina o wysokości około 3 m,

−

deseczki, listewki,

−

gwoździe,

−

szpachelka (skrobaczka),

−

młotek,

−

szczotka,

−

notatnik,

−

ołówek,

−

literatura z rozdziału 6 Poradnika dla ucznia.

Ćwiczenie 3

Wykonaj fragment ogrodzenia uprawy leśnej siatką metalową.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać informacje, które będą pomocne przy wykonywaniu ćwiczenia,

ustalić robocze odległości między słupkami,

dokonać na gruncie pomiaru odległości między miejscami na słupki,

zaimpregnować słupki na części przeznaczonej do wkopania,

wkopać słupki,

rozciągnąć i przymocować siatkę do słupków,

dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia,

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

drewniane okorowane słupki ogrodzeniowe,

−

siatka o wysokości dostosowanej do gatunku zwierząt przed którym będzie chronić,

−

szpadel,

−

gwoździe,

−

impregnat,

−

taśma miernicza (20 m),

−

literatura z rozdziału 6 Poradnika dla ucznia.

Ćwiczenie 4

Wykonaj w uprawie sosnowej dołki chwytne na szeliniaka.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać informacje, które będą pomocne przy wykonywaniu ćwiczenia,

zapoznać się z modelami pułapek na szeliniaka,

określić powierzchnię uprawy, w której prowadzone będą czynności ochronne,

ustalić liczbę i miejsca wykopania dołków,

wykopać odpowiednią ilość dołków chwytnych o wymiarach 30x30 cm,

umieścić w każdym dołku krążek drewna sosnowego,

dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia,

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

szpadel,

−

krążki drewna sosnowego,

−

literatura z rozdziału 6 Poradnika dla ucznia.

Ćwiczenie 5

Wykonaj zabezpieczenie sadzonek sosny repelentem o działaniu złożonym.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać informacje, które będą pomocne przy wykonywaniu ćwiczenia,

zapoznać się z przepisami bhp przy środkach chemicznych,

zapoznać się z treścią etykiety – instrukcji stosowania repelentu,

pobrać niewielką próbkę środka w celu przechowania do wiosny,

rozcieńczyć odpowiednio repelent,

wymieszać repelent bardzo dokładnie,

nanieść repelent smarownicą lub rękawicą (w zależności od wieku drzewa) na drzewka,

dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia,

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

drzewka przeznaczone do zabezpieczenia,

−

odzież ochronna,

−

rękawice gumowe,

−

repelent (np. Emole, Repentol 6),

−

smarownica dwuszczotkowa,

−

literatura z rozdziału 6 Poradnika dla ucznia.

Ćwiczenie 6

Zabezpiecz sadzonki drzew liściastych za pomocą osłon tubowych przed uszkodzeniami

przez zwierzynę leśną.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać informacje, które będą pomocne przy wykonywaniu ćwiczenia,

dokonać rozeznania terenu, na którym będą zabezpieczane sadzonki,

przygotować osłony tubowe,

zabezpieczyć drzewka za pomocą osłon tubowych,

dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia,

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

osłonki tubowe do zabezpieczenie drzewek,

−

literatura z rozdziału 6 Poradnika dla ucznia.

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Ćwiczenie 7

Przygotuj ciecz roboczą i dokonaj chemicznego zwalczania chwastów (symulacja).

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać informacje, które będą pomocne przy wykonywaniu ćwiczenia,

zapoznać się z przepisami bhp,

zapoznać się z etykietą – instrukcją stosowania danego środka ochrony roślin,

rozprowadzić niewielką ilość koncentratu zawiesinowego w małej ilości wody
(symulacja),

rozcieńczyć gęstą papkę do konsystencji płynnej (symulacja),

wlać przygotowany środek do zbiornika opryskiwacza częściowo napełnionego wodą
(symulacja),

dopełnić zbiornik do żądanego poziomu,

dokonać zabiegu ochronnego,

przepłukać opryskiwacz czystą wodą po dokonanym zabiegu,

10)

dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia,

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

opryskiwacz ciągnikowy,

−

rodek chemiczny w formie koncentratu (symulacja),

−

odzież ochronna,

−

etykieta z instrukcją przygotowania środka ochrony roślin,

−

literatura z rozdziału 6 Poradnika dla ucznia.

4.4.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

wyjaśnić cele profilaktyki lasu przed uszkodzeniami?

wyjaśnić cele i sposoby ochrony mrowisk?

określić zasady wywieszania skrzynek lęgowych?

wymienić techniki ręcznego nanoszenia repelentu?

określić, które uprawy powinno się grodzić?

wyjaśnić zasady ochrony pojedynczych drzew przed uszkodzeniem
przez zwierzynę płową?

określić metody stosowane w ochronie lasu przed owadami?

wyjaśnić zasady obowiązujące przy wykładaniu pułapek feromonowych?

określić rodzaje pułapek stosowanych do odławiania chrząszczy
szeliniaka w uprawach?

określić terminy korowania pułapek do zwalczania szkodników
wtórnych?

określić sposoby zwalczania chwastów?

wymienić sprzęt stosowany do wykonywania zabiegów chemicznych?

wyjaśnić sposób przygotowania cieczy roboczej do opryskiwania?

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

SPRAWDZIAN OSIĄGNIĘĆ

Instrukcja dla ucznia

Przeczytaj uważnie instrukcję.

Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi.

Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.

Test zawiera 25 zadań Do każdego zadania dołączone są cztery możliwości odpowiedzi.
Tylko jedna jest prawdziwa.

Udzielaj odpowiedzi tylko na załączonej karcie odpowiedzi, stawiając w odpowiedniej
rubryce znak X. W przypadku pomyłki należy błędną odpowiedź zaznaczyć kółkiem,
a następnie ponownie zakreślić odpowiedź prawidłową.

Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonanego zadania.

Jeśli udzielenie odpowiedzi będzie Ci sprawiało trudność, wtedy odłóż jego rozwiązanie
na później i wróć do niego, gdy zostanie Ci wolny czas.

Na rozwiązanie testu masz 45 minut.

Powodzenia!

ZESTAW ZADAŃ TESTOWYCH

Zasadniczą kontrolę występowania szkodników korzeni przeprowadza się w okresie
a)

od 1 lipca do 30 sierpnia.

od 1 sierpnia do 30 sierpnia.

od 15 sierpnia do 30 września.

od 1 września do 15 października.

Dół próbny do kontroli zapędraczeniem gleby ma wymiary
a)

1,5 m x 1,5 m.

1,5 m x 1,0 m.

1,0 m x 1,0 m.

1,0 m x 0,5 m.

Uszkodzenie systemu korzeniowego roślina sygnalizuje
a)

brunatnieniem ulistnienia, brakiem pączków.

zamieraniem wierzchołków, zgrubieniem szyi korzeniowej.

więdnięciem pędów, zamieraniem wierzchołków.

więdnięciem pędów, szybszym wzrostem wierzchołka.

Stos kontrolny wylęgu gąsienic brunatnicy mniszki może mieć kształt
a)

wieży, ściany.

ciany, stożka.

stożka, bramy.

piramidy, kolumny.

Prognozowaniu zagrożeń ze strony szkodników pierwotnych sosny służy metoda
jesiennych poszukiwań różnych stadiów rozwojowych

strzygoni choinówki, paprocha cetyniaka, barczatki sosnówki.

paprocha cetyniaka, turkucia podjadkam skorka pospolitego.

barczatki sosnówki, mszycy sosnowej, rohatyńca.

uka gnojowca, jelonka, kornika drukarza.

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Jednym z objawów zagęszczenia się populacji szkodników wtórnych w drzewostanach
sosnowych jest
a)

zmiana barwy korony (igieł).

zmiana barwy kory.

brak jakichkolwiek objawów.

brak szyszek.

Do zaistnienia pożaru konieczne są jednocześnie
a)

silny wiatr, materiał palny, wysoka temperatura.

susza, wiatrołomy, silny wiatr.

tlen, działalność człowieka, wysoka temperatura.

materiał palny, tlen, bodziec energetyczny.

Największe zagrożenie pożarowe występuje w okresie
a)

wiosny, lata.

wczesnej wiosny, wiosny.

lata, jesieni.

wiosny, jesieni.

Skrót PAD oznacza
a)

punkt administracyjno-dyspozycyjny.

punkt alarmowy-dowództwa.

punkt alarmowo-dyspozycyjny.

punkt administracyjno-dokumentacyjny.

10.

W zależności od szybkości rozprzestrzeniania się pożaru wyróżnia się trzy stopnie
a)

słaby, średni, silny.

wolny, średni, szybki.

słaby, średni, szybki.

wolny, szybki, bardzo szybki.

11.

Czynnikami abiotycznymi zagrożenia lasu są
a)

wiatry, opady atmosferyczne, temperatury.

wiatry, pożary lasu, hałas.

opady atmosferyczne, śmieci, huragany.

temperatury, spaliny samochodowe, śmieci.

12.

Listwa mrozowa to
a)

podłużne zgrubienie na pniu drzewa.

poprzeczne zgrubienie na pniu drzewa.

przemarznięte gałęzie drzewa.

przemarznięte sęki drzewne.

13.

Czynnikami antropogenicznymi są
a)

skażenie powietrza atmosferycznego, przymrozki, wichury.

skażenie powietrza atmosferycznego, pożary lasu, zaśmiecanie lasu.

wysuwiska, wylewiska, opady atmosferyczne.

zanieczyszczenia przemysłowe, skażenie gleb, gołoledź.

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

14.

Do gatunków bardzo wrażliwych za zanieczyszczenia przemysłowe należą
a)

jodła, świerk, sosna zwyczajna, buk.

modrzew polski, modrzew europejski, daglezja.

sosna czarna, brzoza brodawkowata, osika.

olsza szara, dąb czerwony, jesion wyniosły.

15.

Skrzynki lęgowe dla ptaków wywiesza się
a)

wiosną.

latem.

jesienią.

zimą.

16.

Repelenty należy nanosić w dni bezdeszczowe ponieważ
a)

lepiej je widać.

uzyskuje się lepszą przyczepność.

wystarczy wówczas tylko jedno smarowanie.

można wtedy stosować rzadszy preparat.

17.

Palikowanie zagrożonych przez zwierzynę drzewek stosuje się jako zabezpieczenie
przede wszystkim przed
a)

osmykiwaniem.

spałowaniem.

zadeptywaniem.

złamaniem.

18.

Rowki pułapkowe do odławiania chrząszczy szeliniaka mają głębokość
a)

5–10 cm.

10–20 cm.

25–30 cm.

30–50 cm.

19.

Na pułapki do zwalczania szkodników wtórnych wybiera się drzewa
a)

zdrowe.

z wadami technicznymi.

proste i zbieżyste.

dorodne.

20.

Pułapki do zwalczania szkodników wtórnych koruje się wówczas gdy larwa
a)

przebywa między korą a drewnem.

przebywa w korze.

przebywa w drewnie.

wyszła na zewnątrz.

21.

Pas przeciwpożarowy Kienitza jest pasem
a)

typu A.

typu B.

typu C.

typu D.

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

22.

Drewniana ramka do jesiennych poszukiwań szkodników pierwotnych świerka ma
wymiary wewnętrzne
a)

25x25 cm.

20x25 cm.

20x20 cm.

25x30 cm.

23.

Do patogenów grzybowych zaliczamy
a)

osnuję sosnową, zwójkę sosnóweczkę.

osutkę sosny, skrętaka sosnowca.

skrętaka sosny, borecznika sosnowca.

rolnicę szkółkówkę, barczatkę sosnówkę.

24.

Optymalne dla lasu wiatry mają prędkość
a)

4–8 m/s.

3–4 m/s.

3–8 m/s.

6–10 m/s.

25.

Do ochrony młodych upraw leśnych oraz w szkółkach wykorzystuje się
a)

opryskiwacz z belką polową (taki jak w rolnictwie).

opryskiwacz do drzewostanów L-105.

zamgławiacz L-142.

wytwornice aerozoli.

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

KARTA ODPOWIEDZI

Imię i nazwisko ………………………………………………………........................................

Wykonywanie zabiegów związanych z ochroną lasu

Zakreśl poprawną odpowiedź.

zadania

Odpowiedź

Punkty

10.

11.

12.

13.

14.

15.

16.

17.

18.

19.

20.

21.

22.

23.

24.

25.

Razem:

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

LITERATURA

Bałazy K.: System ochrony przeciwpożarowej lasu na tle zagrożenia pożarowego lasów
w Polsce. IBL, Warszawa 1998

Graczyk R.: Ochrona ptaków i nietoperzy w lasach. PWRiL, Poznań 1992

Instrukcja ochrony przeciwpożarowej obszarów leśnych. ORWLP w Bedoniu, Warszawa
1996 wraz z Rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 22.03.2006 roku w sprawie
szczegółowych zasad zabezpieczenia przeciwpożarowego lasów (Dz. U. Nr 58)

Instrukcja ochrony lasu. Centrum Informacyjne LP, Warszawa 2004

Jabłoński B., Kucińska E., Luniak M.: Poradnik ochrony ptaków. LOP, Warszawa

Łęski O. (red.): Poradnik ochrony lasu. Oficyna Edytorska „Wydawnictwo Świat”,
Warszawa 2001

Poradnik leśniczego. Wydawnictwo Świat, Warszawa 1991

Sierpiński Z., Łukomski S.: Ochrona lasu dla techników leśnych. PWRiL, Warszawa
1990

Sierota Z.: Choroby lasu. Centrum Informacyjne LP, Warszawa 2001

10.

Stocki J.: Metody prognozowania występowania szkodników lasu. Wydawnictwo Świat,
Warszawa 2002

11.

Szukiel E.: Ochrona drzew przed roślinożernymi ssakami. Centrum Informacyjne LP,
Warszawa 2001

12.

liwa E.: Prognozowane zagrożenia drzewostanów przez szkodniki pierwotne i wtórne.

Wydawnictwo Świat, Warszawa 1993

13.

Wiler K.: Ochrona lasów przed pożarami. Szkoła Aspirantów Straży Pożarnej
w Poznaniu, Poznań 2000

Czasopisma:

−

Echa Leśne

−

Głos Lasu

−

Las Polski