Operator_maszyn_lesnych_833[02]Z4.02

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

MINISTERSTWO EDUKACJI

NARODOWEJ

Marek Krzemiński

Wykonywanie zabiegów związanych z ochroną lasu
833[02].Z4.02

Poradnik dla ucznia

Wydawca

Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2007

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

SPIS TREŚCI

Wprowadzenie

Wymagania wstępne

Cele kształcenia

Materiał nauczania

4.1.

Kontrola występowania szkodników owadzich i zagroŜenia
przez patogeny grzybowe

4.1.1. Materiał nauczania

4.1.2. Pytania sprawdzające

4.1.3. Ćwiczenia

4.1.4. Sprawdzian postępów

4.2.

Ochrona przeciwpoŜarowa lasów

4.2.1. Materiał nauczania

4.2.2. Pytania sprawdzające

4.2.3. Ćwiczenia

4.2.4. Sprawdzian postępów

4.3.

Szkodliwe czynniki abiotyczne i antropogeniczne

4.3.1. Materiał nauczania

4.3.2. Pytania sprawdzające

4.3.3. Ćwiczenia

4.3.4. Sprawdzian postępów

4.4.

Profilaktyka oraz metody zwalczania szkodników owadzich
i grzybów

4.4.1. Materiał nauczania

4.4.2. Pytania sprawdzające

4.4.3. Ćwiczenia

4.4.4. Sprawdzian postępów

Sprawdzian osiągnięć

Literatura

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

WPROWADZENIE

Poradnik będzie Ci pomocny w przyswajaniu wiedzy z zakresu wykonywania prac

związanych z ochrona lasu. W poradniku znajdziesz:
–

wymagania wstępne – wykaz umiejętności, jakie powinieneś mieć juŜ ukształtowane,
abyś bez problemów mógł korzystać z poradnika,

–

cele kształcenia – wykaz umiejętności, jakie ukształtujesz podczas pracy z poradnikiem,

–

materiał nauczania – wiadomości teoretyczne niezbędne do opanowania treści jednostki
modułowej,

–

zestaw pytań, abyś mógł sprawdzić, czy juŜ opanowałeś określone treści,

–

wiczenia, które pomogą Ci zweryfikować wiadomości teoretyczne oraz ukształtować

umiejętności praktyczne,

–

sprawdzian postępów,

–

sprawdzian osiągnięć, przykładowy zestaw zadań. Zaliczenie testu potwierdzi
opanowanie materiału całej jednostki modułowej,

–

literaturę uzupełniającą.

Bezpieczeństwo i higiena pracy

W czasie wykonywania ćwiczeń musisz stosować się do poleceń prowadzących

wiczenia, przestrzegać przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy oraz instrukcji

przeciwpoŜarowych, obowiązujących podczas poszczególnych rodzajów prac.

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

WYMAGANIA WSTĘPNE

Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:

−

posługiwać się terminologią dotyczącą środowiska leśnego,

−

interpretować zaleŜności zachodzące w ekosystemie leśnym,

−

posługiwać się podstawowymi narzędziami ręcznymi stosowanymi w leśnictwie,

−

posługiwać się podstawowym sprzętem mechanicznym stosowanym w leśnictwie,

−

rozpoznawać szkodliwe owady i choroby drzew leśnych,

−

korzystać z róŜnych źródeł informacji,

−

selekcjonować, porządkować i przechowywać informacje,

−

oceniać jakość wykonywanej pracy,

−

zorganizować stanowisko pracy zgodnie z zasadami bhp,

−

posługiwać się Instrukcją Ochrony Lasu,

−

posługiwać się Instrukcją przeciwpoŜarową obszarów leśnych,

−

stosować przepisy bhp i przeciwpoŜarowe przy pracach leśnych.

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

CELE KSZTAŁCENIA

W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:

−

rozpoznać zagroŜenia związane z Ŝerowaniem szkodliwych owadów w róŜnych fazach
rozwoju drzewostanu,

−

określić zagroŜenia związane z rozwojem grzybów patogenicznych w róŜnych fazach
rozwojowych drzewostanu,

−

posłuŜyć się sprzętem i narzędziami do wykonywania zabiegów związanych z ochrona
lasu,

−

wykonać czynności związane z mechanicznym i chemicznym zwalczaniem szkodliwych
owadów,

−

wykonać czynności związane z mechanicznym i chemicznym zwalczaniem grzybów
patogenicznych,

−

wykonać czynności związane z mechanicznym i chemicznym zwalczaniem chwastów,

−

wykonać zabiegi profilaktyczne i chroniące przed szkodliwymi owadami,

−

wykonać zabiegi dotyczące profilaktyki i ochrony przed chorobami powodowanymi
przez grzyby,

−

scharakteryzować szkodliwe czynniki abiotyczne oraz ich wpływ na drzewa i drzewostany,

−

określić sposoby wykonywania pasów przeciwpoŜarowych,

−

określić sposoby lokalizacji miejsc poŜarów,

−

posłuŜyć się narzędziami i sprzętem gaśniczym,

−

określić rodzaje szkód antropogenicznych,

−

posłuŜyć się mapą przeglądową ochrony lasu,

−

zastosować przepisy bezpieczeństwa i higieny pracy, ochrony przeciwpoŜarowej oraz
ochrony środowiska.

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

MATERIAŁ NAUCZANIA

4.1. Kontrola występowania szkodników owadzich i zagroŜenia

przez patogeny grzybowe

4.1.1. Materiał nauczania

Kontrola występowania szkodników glebowych

Obowiązkową kontrolę zasiedlenia przez szkodniki korzeni objęte są grunty [4, s. 25]:

−

przeznaczone pod szkółki i plantacje nasienne, przed ich załoŜeniem,

−

porolne lub nieleśne przeznaczone do zalesienia (w roku poprzedzającym zalesienie),

−

w szkółkach leśnych (corocznie),

−

w zrębach bieŜących, haliznach i płazowinach ( na rok przed ich odnowieniem),

−

w istniejących uprawach i plantacyjnych uprawach nasiennych (jeśli występują szkody
powodowane przez pędraki),

−

w drzewostanach rębnych przewidzianych do wyrębu (tylko w kompleksach leśnych,
w których występują szkody powodowane przez pędraki).
W wyniku kontroli uzyskuje się informacje o zagroŜeniu szkółek i upraw przez

następujące gatunki szkodników:

−

pędraki chrabąszcza kasztanowca – Melolontha hippocastani F.,

−

pędraki chrabąszcza majowego – Melolontha melolontha (L.),

−

guniaka czerwczyka – Amphimallon solstitiale (L.),

−

wałkarza lipczyka – Polyphylla fullo (L.),

−

ogrodnicy niszczylistki – Phyllopertha horticola (L.),

−

listnika zmiennobarwnego – Anomala dubia (Scop.),

−

jedwabka brunatnego – Serica brunnea (L.),

−

larwy (drutowce) – Elateridae.
Zasadniczą kontrolę występowania szkodników korzeni wykonuje się w okresie od

15 sierpnia do 30 września.
Kontrolę uzupełniającą w okresie wiosennym po rozmarznięciu gleby.

Technika przeprowadzenia kontroli polega na wykonaniu odpowiedniej liczby dołów

próbnych  oraz  określeniu  i  policzeniu  szkodników  występujących  w  glebie  z  tych  dołów.
Zaleca  się  kopanie  dołów  o  wymiarach  1m  x  0,5  m,  których  głębokość  zaleŜy  od  poziomu
występowania pędraków, jednak nie mniej niŜ 0,5 m.
Doły próbne muszą być równomiernie rozmieszczone na badanym terenie, by uzyskany obraz
był prawidłowy.

Przyjmuje się, Ŝe na terenach przeznaczonych pod szkółki i plantacje nasienne oraz

w istniejących szkółkach na kaŜdy hektar badanej powierzchni kopie się 15 dołów próbnych.
Natomiast na pozostałych powierzchniach kopie się 6 dołów na kaŜdy hektar.

Kontrolę zapędraczenia gleby wykonują zespoły robocze zwykle składające się z trzech

osób. Jedna z nich kopie dół, a dwie pozostałe przeszukują wydobytą glebę.
Zespół  roboczy  powinien  być  zaopatrzony  w  łopaty  (najlepiej  szpadle),  pojemniki  szczelnie
zamknięte  w  liczbie  odpowiadającej  liczbie  przewidzianych  dołów  próbnych  oraz
odpowiednia  liczbę  karteczek  do  opisywania  lokalizacji  tych  dołów,  a  takŜe  szkic
z zaznaczonymi miejscami kopania dołów kontrolnych.
Pojemniki  powinny  być  napełnione  do  połowy  nasyconym  roztworem  wodnym  soli
kuchennej,  do  którego  wrzuca  się  znalezione  pędraki.  UmoŜliwi  to  zakonserwowanie

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

znalezionych okazów, a pracownikom w zespołach ochrony lasu ułatwi określenie gatunku
i wieku dobrze zakonserwowanych owadów.

Materiałów zebranych z dwóch lub kilku dołów nie moŜna łączyć w jednym pojemniku.
Po zakończeniu badania zapędraczenia gleby, zebrany materiał z wypełnionym

formularzem nr 5 (wzór w Instrukcji Ochrony Lasu) i sporządzonym szkicem rozmieszczenia
dołów  próbnych  nadleśnictwo  przekazuje  do  właściwego  terytorialnie  ZOL.  W  ZOL
wykonuje  się  analizę  gatunkowa  zebranego  materiału  (rys.  1),  określa  stopień  zagroŜenia
badanej powierzchni na  podstawie liczb krytycznych i przekazuje do nadleśnictwa zalecenia
odnośnie dalszego postępowania na powierzchniach zagroŜonych.

Rys. 1. Ostatnie pierścienie odwłoka od strony brzusznej u pędraków:

a) chrabąszcza, b) guniaka czerwczyka, c) wałkarza lipczyka,

d) ogrodnicy niszczylistki, e) listnika zmiennobarwnego, f) jedwabka brunatnego [4, s. 27]

Głównym zagroŜeniem związanym z występowaniem szkodników glebowych jest

uszkadzanie systemów korzeniowych. Uszkodzony system korzeniowy jest często powaŜnym
zagroŜeniem dla rośliny. W zaleŜności od stopnia uszkodzenia systemu korzeniowego róŜnie
przebiega  jego  regeneracja.  Uszkodzone  w  niewielkim  stopniu  przez  pędraki  korzenie
regenerują zniszczone części. Na uszkodzonej części korzenia następuje wyciek Ŝywicy, która
pokrywa zranione miejsca. Jeśli uszkodzona jest tylko część korzeni, ich funkcje fizjologiczne
(odŜywcze)  przejmują  pozostałe  części  nieuszkodzonego  systemu  korzeniowego.  JednakŜe
roślina  wykazuje  wyraźne  osłabienie  i  najczęściej  atakowana  jest  przez  szkodniki  wtórne,
które mogą doprowadzić do jej zabicia.

Uszkodzenie systemu korzeniowego rośliny sygnalizują następującymi symptomami:

−

zamieraniem wierzchołków,

−

więdnięciem pędów,

−

brunatnieniem ulistnienia.
W efekcie końcowym – przy znacznym uszkodzeniu systemu korzeniowego –

zamieraniem całej rośliny.

Końcowym etapem Ŝycia rośliny jest okres, gdy na systemie korzeniowym Ŝeruje

jednocześnie większa liczba pędraków. Wówczas uszkodzone rośliny (sadzonki) zamierają,
a przy lekkim pociągnięciu sadzonki w górę wychodzą one bez oporu, gdyŜ pozbawione są
systemu korzeniowego [6, s. 70].

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Jesienne poszukiwania szkodników pierwotnych sosny i świerka

Do prognozowania zagroŜeń ze strony głównych szkodników pierwotnych sosny

(najwaŜniejszego gatunku lasotwórczego w Polsce) słuŜy od dziesięcioleci metoda jesiennych
poszukiwań szkodników sosny. Polega ona na szukaniu pod koronami drzew zimujących
stadiów rozwojowych następujących gatunków [4, s. 29]:

−

strzygonia choinówka – Panolis flammea (Den. et Schiff.),

−

poproch cetyniak – Bupalus piniarius (L.),

−

siwiotek borowiec – Hyloicus pinastri (L.),

−

barczatka sosnówka – Dendrolimus pini (L.) – (zimuje gąsienica),

−

osnuja gwiaździsta – Ancantholyda posticalis Mats. – (zimuje larwa bez oprzędu),

−

z rodziny borecznikowatych (Diprionidae) – (zimują larwy w oprzędach – kokonach).
Z biologii wymienionych gatunków wynika, Ŝe owady te na okres zimy wędrują z koron

drzew do ściółki i gleby mineralnej i tam zimują w postaci poczwarki, larwy lub kokonu,
przede wszystkim pod okapem drzew na których Ŝerowały (rys. 2).

Rys. 2. Rozmieszczenie poczwarki i larw szkodliwych owadów zimujących

w ściółce i glebie mineralnej w układzie poziomym na powierzchni podkopowej [6, s. 104]

Jesienne poszukiwania szkodników pierwotnych sosny wykonuje się w stałych partiach

kontrolnych, wyznaczonych w drzewostanach sosnowych lub wielogatunkowych z przewagą
sosny w wieku powyŜej 20 lat. Wielkość stałej partii kontrolnej wynosi około 1 ha. Liczbę
partii kontrolnych ustala się w zaleŜności od siedliska, wieku i powierzchni drzewostanu.

Do wykonania poszukiwań niezbędna są [4, s. 30]:

−

schemat rozmieszczenia powierzchni próbnych,

−

taśma miernicza lub sznurek o długości 35 m,

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

−

drewniane ramki o wymiarach 0,5 x 1 m, w liczbie 1–10 sztuk (po jednej dla kaŜdej
osoby wykonującej poszukiwania),

−

tekturowe pudełka do zbierania i przechowywania zebranych owadów,

−

lekkie motyczki lub pazurki ogrodnicze do przeszukiwania ściółki i gleby,

−

nakolanniki,

−

ołówek, kartka papieru.
W kaŜdej partii kontrolnej poszukiwania jesienne prowadzi się na 10 powierzchniach

próbnych o wielkości 0,5 m

kaŜda. W drzewostanie pod wybranym skrajnym drzewem

układa  się    ramkę.  KaŜdy  kolejny  punkt  wyznacza  się  w  odległości  około  35  m  od
poprzedniego  i  przy  najbliŜszym  w  zasięgu  wzroku  drzewie  układa  się  kolejną  ramkę
zachowując  zgodnie  ze  schematem  (rys.  3)  odpowiedni  kierunek  i  odległość  od
poszczególnych drzew.

Podczas poszukiwania owadów na wyznaczonych powierzchniach próbnych przeszukuje

się ściółkę i glebę wyłącznie wewnątrz ramki, a na 5 powierzchniach (o numerach
nieparzystych) takŜe całą powierzchnię pnia drzewa do wysokości 1,5 m, gdzie często zimują
boreczniki.

Rys. 3. Schemat rozmieszczenia powierzchni próbnych

podczas jesiennych poszukiwań szkodników liściastych sosny [4, s. 31]

ywe okazy szkodliwych owadów (gatunki chronione nie podlegają zbieraniu) zebrane

ze wszystkich powierzchni na danej partii kontrolnej umieszcza się w jednym tekturowym
opisanym pudełku. Pudełko wraz z wypełnionym formularzem nr 11 (wzór w Instrukcji

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

ochrony lasu) za pośrednictwem nadleśnictwa trafiają do właściwego terytorialnie ZOL
[4, s. 31].

Jednym z waŜniejszych szkodliwych owadów w drzewostanach świerkowych są zasnuje:

−

zasnuja świerkowa – Cephalcia abietis (L.),

−

zasnuja wysokogórska – Cephalcia alpina (Klug),

−

zasnuja północna – Cephalcia arvensis Panz..
Objawami Ŝerowania są:

−

zmiana zabarwienia igliwia,

−

przerzedzenie koron,

−

obecność na gałęziach oprzędów z ekskrementami oraz fragmentów oprzędów lub
ekskrementów pod drzewami.
Miejsca licznego występowania zasnuj mogą wskazywać ślady buchtowania dzików.
Jesienne poszukiwania larw wykonuje się między 15 września a 15 października

w drzewostanach  uszkodzonych  Ŝerem  zasnuj.  Drzewostany  uszkodzone,  tworzące  łączne
powierzchnie,  są  jednym  gniazdem  kontrolnym.  KaŜde  gniazdo  kontrolne  dzieli  się  na
jednostki kontrolne o powierzchni 5 ha. Na powierzchni kaŜdej jednostki kontrolnej wybiera
się  8  drzew  przeciętnych  pod  względem  ukształtowania  korony,  rosnących  w  przeciętnym
zwarciu.

Pod okapem korony kaŜdego drzewa kontrolnego wyznacza się przy uŜyciu szablonu

(ramki o wymiarach wewnętrznych 25x25 cm) miejsce do wykopania dołka, który naleŜy
zlokalizować w połowie długości promienia rzutu korony, w kierunku wschodnim lub
północnym, na stoku nieco poniŜej poziomu, z którego wyrasta pień drzewa.

Na wyznaczonych miejscach poszukuje się larw w ściółce, glebie próchnicznej

i mineralnej. Głębokość dołków kontrolnych zaleŜy od grubości warstwy próchnicznej
i powinna wynosić co najmniej 25 cm.

WyposaŜenie poszukujących obejmuje:

−

szablon,

−

lekkie motyczki lub pazurki ogrodnicze,

−

pudełka kartonowe,

−

kartki papieru i ołówek,

−

szkic lub mapę z naniesionymi lokalizacjami jednostek kontrolnych.
Zebrane z 8 dołków kontrolnych larwy umieszcza się wspólnie w jednym pudełku

zaopatrzonym w metryczkę: oddział, pododdział, numer jednostki kontrolnej oraz liczba larw
stwierdzona kolejno w kaŜdej z 8 prób i przesyła do właściwego terytorialnie ZOL wraz
z odpowiednim formularzem nr 13 (wzór w Instrukcji ochrony lasu) [4, s. 34].

Kontrola występowania brudnicy mniszki

Brudnica mniszka z uwagi na odmienną biologię od innych foliofagów sosny i świerka

objętych akcją jesiennych poszukiwań na powierzchniach podkopowych – wymaga
odmiennego postępowania .

Oceny stopnia zagroŜenia dokonuje się we wszystkich drzewostanach sosnowych,

wierkowych i sosnowo-świerkowych. Obserwacje prowadzone są na podstawie dwóch

etapów, a mianowicie:

−

letniej obserwacji intensywności lotu motyli,

−

wiosennej kontroli (nadzwyczajnej) opartej na liczeniu wylęgłych gąsienic.
Kontrolę wylęgu gąsienic wykonuje się na drzewach z opaskami lepowymi, stosach

kontrolnych  lub  przez  obserwację  tzw.  lusterek.  Na  wybranych  drzewach  w  pierwszej
połowie kwietnia nakłada się opaski z lepu. Na wysokości  około 2 m nad ziemią korę naleŜy
lekko  wygładzić  ośnikiem,  a  następnie  na  pasie  o  szerokości  około  7  cm    nałoŜyć  warstwę

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

lepu i ponumerować drzewa. W celu łatwiejszego odnajdowania drzew kontrolnych
w drzewostanie wskazane jest oznakowanie ich białą obrączką umieszczoną poniŜej opaski
lepowej.

Obserwacje wylęgu gąsienic moŜna równieŜ wykonać na kontrolnych stosach wylęgu

– w kształcie ściany lub stoŜka.

Stos kontrolny w kształcie ściany zbudowany jest z jednego przeciętnego drzewa.

Drzewo takie naleŜy pociąć na wyrzynki o długości 1,2 m, po czym ułoŜyć jeden na drugim,
tak aby powstał z nich stos w postaci ściany, podtrzymywany czterema wbitymi w ziemię
palikami. Jeden palik powinien wystawać około 0,5 m ponad stos, pozostałe powinny być
równe wysokości stosu. Wyrzynki naleŜy układać zawsze grubszym końcem w jedną stronę,
tak aby stos był wyŜszy w miejscu, gdzie jest wbity w ziemię najdłuŜszy palik (rys. 4).

Rys. 4. Stos kontrolny w kształcie ściany [10, s. 8]

Układanie naleŜy rozpocząć od wyrzynków najgrubszych. Stos powinien być ułoŜony na

podkładkach. Jedną z nich moŜe być pniak po ściętym drzewie.

Kontrolny stos w kształcie stoŜka jest zbudowany z jednego przeciętnego drzewa. Pocięte

wyrzynki o długości 1,2 m opiera się na wbitym w ziemię tuŜ przy pniaku ściętego drzewa
głównym, wyŜszym wyrzynku (rys. 5).

Dla większej stabilności stoŜka wierzchołkowe części wyrzynków moŜna związać drutem

lub sznurkiem. Wylęgłe gąsienice wędrują po wyrzynkach ku górze i gromadzą się na
szczycie głównego wyŜszego palika.

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys. 5. Stos kontrolny w kształcie stoŜka [10, s. 8]

W celu łatwiejszej obserwacji gromadzących się gąsienic, wystający palik przy stosie

w kształcie ściany lub stoŜka powinien być w wierzchołkowej części ukośnie ścięty
i okorowany [4, s. 55].

Kontrola foliofagów na drzewostanach liściastych

Lasy liściaste w Polsce zajmują około 20% powierzchni leśnej. Wśród gatunków

liściastych dominującą rolę odgrywają dąb i buk, które są najczęściej atakowane przez owady
liścioŜerne.

W drzewostanach uszkodzonych zazwyczaj po około 6 - 8 tygodniach następuje dość

łatwo  regeneracja  zniszczonego  ulistowienia.  JednakŜe  proces  ten  osłabia  funkcje
fizjologiczne  drzewa,  czyni  je  bardziej  podatnym  na  szkodliwe  działanie  innych  czynników
biotycznych,  np.  szkodniki  wtórne  czy  teŜ  infekcje  grzybowe.  Przy  powtarzających  się
silnych  defoliacjach  drzew  dochodzi  do  zahamowania  owocowania,  zamierania
wierzchołków,  deformacji  koron  oraz  ograniczenia  przyrostu  masy  drewna,  a  w  skrajnych
przypadkach – zamierania drzew, a nawet drzewostanów [6, s. 114].

Celem kontroli występowania foliofagów w drzewostanach liściastych jest zebranie

materiałów umoŜliwiających ocenę zagroŜenia drzewostanów liściastych lub z przewagą
gatunków liściastych przez szkodliwe owady mające znaczenie gospodarcze.
Zalicza się do nich owady naleŜące do rodziny:

−

miernikowcowatych: piędzik przedzimek – Operophtera brumata (L.) i piędzik siewierak
– O. fagata (Schiff.) oraz zimowek ogołotniak – Erannis defoliaria (Clerck),

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

−

zwójkowatych: zwójka zieloneczka – Tortrix viridana L., zwójka dębowa Cacoecia
xylosteana L., zwójka głogówka – Archips crataegana Hbn. i inne,

−

brudnicowatych: brudnica nieparka – Lymantria dispar (L.), szczotecznica szarawka –
Dasychira pudibunda (L)., kuprówka rudnica – Euproctis chrysorrhoea (L.) i inne.
Kontrolę zarządza nadleśniczy z chwilą zauwaŜenia defoliacji koron drzew w stopniu

powyŜej  50%.  Przedmiotem  kontroli  są  drzewostany  liściaste,  w  których  naleŜy  rozpoznać
gatunek  lub  grupy  gatunków  szkodników  odpowiedzialnych  za  uszkodzenie  koron  oraz
wykonać szczegółową inwentaryzację szkód z podaniem stopnia ich nasilenia i lokalizacji. Po
zakończeniu  przeglądu  uszkodzonych  drzewostanów,  nadleśnictwo  przesyła  wyniki
inwentaryzacji do właściwego terytorialnie ZOL i RDLP [4, s. 37].

Kontrola nasilenia występowania szkodników wtórnych

Stan

zagroŜenia

lasu

przez

szkodniki

wtórne

ocenia

się

przede

wszystkim

w ponaddwudziestoletnich  drzewostanach  iglastych  i  mieszanych  osłabionych  i uszkodzonych
przez czynniki abiotyczne, biotyczne i antropogeniczne. Ocena i prognozowanie zagroŜenia opiera
się  na  wykorzystaniu  wyników  inwentaryzacji  drzewostanów  uszkodzonych  i  osłabionych  przez
wymienione  wcześniej  czynniki  oraz  danych  dotyczących  wielkości  pozyskania  posuszu,
wywrotów  i  złomów  w  okresie  od  1 października  roku  poprzedniego  do  30  września  roku
bieŜącego.
Inwentaryzacja jest obligatoryjna  w odniesieniu do sony, świerka, jodły i dębów.

Objawami zagęszczania się populacji szkodników wtórnych w drzewostanach sosnowych

są między innymi [12, s. 13]:

−

barwa  korony  (igieł)  i  jej  kształt  u  drzew  stojących  oraz  liczba  drzew  posuszowych
ujawnionych  w  czasie  kontroli  drzewostanów;  zaatakowane  drzewa  przez  szkodniki
wtórne  charakteryzujące  się  tym,  Ŝe  zazwyczaj  ich  korony  są  rzadsze,  skrócone  i  jakby
przezroczyste  igły,  które  stopniowo  szarzeją,  Ŝółkną  lub  mają  odcień  seledynowy  albo
brunatny, a w końcu zaczynają opadać,

−

wykładane dla zwalczania szkodników wtórnych drzewa pułapkowe, które mogą
sygnalizować o ewentualnym narastaniu liczbowym szkodnika na danym terenie; określić
to moŜna na podstawie liczby otworów wgryzania się chrząszczy w korę, łyko drzew
pułapkowych i pojawianiu się drobnych trocinek barwy białordzawej, w spękaniach i na
nierównościach kory (cetyńce) lub rdzawych trocin (kornik sześciozębny),

−

w przypadku cetyńców liczba opadłych cetyn na 1 m

stanowi wskazówkę, co do stopnia

zagroŜenia (cetyny są to końce pędów z wydrąŜonym rdzeniem, w którym odbywał się
Ŝ

er regeneracyjny lub uzupełniający chrząszcza cetyńca większego i mniejszego strącone

przez jesienne wiatry na ziemię; korony drzew po opadnięciu cetyny na dno lasu
wyglądają jak strzyŜone i przybierają charakterystyczny kształt stoŜkowaty,

−

na odziomkach sosen w czasie wiosennej kontroli spotyka się białe, drobne trocinki,
które świadczą o opanowaniu tych drzew przez techniczne szkodniki wtórne – drwalnika
paskowanego, który zasiedla prawie wszystkie gatunki drzew iglastych, ale głównie
sosnę i świerka,

−

wycieki  Ŝywicy  w  kształcie  srebrzystych  zakrzepłych  smuŜek  widocznych  w  stykach
płytek  korowiny;  są  one  oznaką  atakowania  sosny  przez  przypłaszczka  granatka,
a przerzedzona korona jest dowodem obumierania drzewa.
Nasilenie  się  występowania  szkodników  wtórnych  sprawdza  się  przede  wszystkim  na

drzewach  pułapkowych  przeznaczonych  do  zwalczania  tych  owadów.  Liczba  drzew
pułapkowych  i  ich  termin  wyłoŜenia  zaleŜy  od  stopnia  zagroŜenia  drzewostanów  i  biologii
szkodnika. Na pułapki w pierwszej kolejności przeznacza się złomy i wywroty zimowe po ich
obcięciu  oraz  inne  drzewa  świeŜo  pozyskane  w  tym  samym  okresie  z  cięć  planowych,  np.
trzebieŜy.  Pułapki  takie  naleŜy  systematycznie  kontrolować  i  w  odpowiednim  czasie

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

okorować lub wywieźć poza teren zagroŜony. Pułapki zaznacza się z boku odziomka,
w miejscu nabiegu korzeniowego, wpisując literę oznaczającą szkodnika (np. C – cetyniec
większy) i kolejny numer wyłoŜonej pułapki.

Kontrola szkód powodowanych przez patogeny grzybowe

Oprócz szkodników ze świata owadów, trwałości lasów na róŜnych etapach jego rozwoju

zagraŜają choroby wywołane przez grzyby. Na ogół powodują one szybkie zamieranie drzew
w młodych stadiach rozwojowych (szkółki leśne, uprawy leśne). W drzewostanach
dojrzewających i dojrzałych wywołują przewlekłe procesy chorobowe, obniŜając kondycję
zdrowotną pojedynczych drzew i całych drzewostanów.

Ocenę uszkodzeń wykonuje się w szkółkach, uprawach, młodnikach i starszych

drzewostanach, przyjmując jako poziom szkód istotnych 5% w szkółkach, 10% w uprawach
i młodnikach oraz 20% w starszych drzewostanach.

W szkółkach wykonuje się ocenę szkód spowodowanych przez [4, s. 39]:

−

grzyby zgorzelowe – w czerwcu,

−

szarą pleśń – w czerwcu,

−

osutki sosny – wiosną przed wyjęciem materiału sadzeniowego,

−

skrętak sosny – w maju,

−

rdze na igłach sosny – w czerwcu,

−

osutki modrzewia – w czerwcu – lipcu,

−

mączniak dębu – w lipcu,

−

rdze na liściach brzozy – w końcu lipca,

−

rdze na liściach topoli i wierzb – w sierpniu,

−

zamieranie pędów sosny – późną jesienią, a powtórną w kwietniu następnego roku.
Ubytki określa się procentowo w stosunku do teoretycznych wschodów spodziewanych.
Ocenę poraŜenia upraw przez patogeny powodujące choroby igieł, liści i pędów

wykonuje się we wcześniej podanych terminach na próbach reprezentujących jeden hektar
uprawy, rozmieszczonych równomiernie na analizowanej powierzchni. Próbę stanowi 100
kolejnych sadzonek rosnących w jednym rzędzie.

Ocena zagroŜenia przez patogeny korzeni, powodujące opieńkową zgniliznę korzeni

i hubę korzeni, dotyczy zwłaszcza drzewostanów na gruntach porolnych, o składzie
gatunkowym niezgodnym z typem siedliskowym lasu oraz drzewostanów zdegradowanych.
Ocenę wykonuje się w uprawach, młodnikach i starszych drzewostanach wiosną, na
podstawie charakterystycznych objawów.

Ocenę występowania hub i zgnilizn drzew stojących dokonuje się jesienią, określając

szacunkowy udział procentowy drzew opanowanych [4, s. 40].

4.1.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

Które grunty podlegają obowiązkowej kontroli występowania szkodników glebowych?

Jakie zasady obowiązują przy wykonywaniu kontroli występowania szkodników
glebowych?

Jakie są zasady wykonywania jesiennych poszukiwań szkodników pierwotnych sosny?

Jakie zagroŜenia dla lasu stwarzają pierwotne szkodniki owadzie?

Jakie zagroŜenia dla lasu stwarzają patogeny grzybowe?

Jak i kiedy prowadzi się kontrolę szkód powodowanych przez patogeny grzybowe?

Jakie jest wyposaŜenie zespołu roboczego wykonującego jesienne poszukiwania
szkodników pierwotnych sosny?

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

W jaki sposób wykonuje się stosy kontrolne dla obserwacji wylęgu gąsienic brudnicy
mniszki?

Kiedy i jak nakłada się opaski lepowe do kontroli wylęgu gąsienic brudnicy mniszki?

10.

Jakie są objawy zagęszczenia się populacji wtórnych szkodników owadzich?

11.

Jakie są zasady wykładania drzew pułapkowych na szkodniki wtórne?

4.1.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Przeprowadź kontrolę zapędraczenia gleby na terenie szkółki.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać informacje, które będą pomocne przy wykonywaniu ćwiczenia,

wybrać na podstawie szkicu miejsce kopania dołu,

wyznaczyć prostokąt o wymiarach 1,0 x 0,5 m stanowiący wymiary dołu,

zebrać i przeszukać darń stanowiącą wierzchnią warstwę dołu,

wykopać dół przeszukując glebę,

głębokość dołu ustalić na podstawie głębokości przebywania pędraków (nie mniej niŜ
0,5m),

przesiewać wybieraną ziemię,

umieścić zebrany materiał w pojemnikach z roztworem wodnym soli kuchennej,

wypełnić druk nr 5 zgodnie z Instrukcją ochrony lasu,

10)

dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

szkic z rozmieszczeniem dołów kontrolnych,

−

szpadel,

−

sito,

−

szczelnie zamknięte pojemniki z nasyconym roztworem wodnym soli kuchennej,

−

karteczki do opisywania lokalizacji dołów,

−

druk nr 5 zgodnie z Instrukcją ochrony lasu,

−

ołówek/długopis,

−

literatura z rozdziału 6 Poradnika dla ucznia.

Ćwiczenie 2

Wykonaj próbne jesienne poszukiwania szkodników pierwotnych sosny.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać informacje, które będą pomocne przy wykonywaniu ćwiczenia,

obejrzeć film edukacyjny,

zapoznać się ze schematem rozmieszczenia powierzchni próbnych,

wybrać powierzchnię próbną do przeprowadzenia kontroli,

ułoŜyć ramkę pod wybranym pierwszym drzewem skrajnym,

przeszukać ściółkę i glebę wewnątrz ramki,

powtórzyć czynności w punktach odległych o około 35 m od poprzedniego,

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

przeszukać całą powierzchnię pnia drzewa do 1,5 m wysokości na 5 powierzchniach
o numerach nieparzystych,

zebrane Ŝywe okazy szkodliwych owadów umieścić w pudełku tekturowym,

10)

opisać pudełko,

11)

dokonać oceny poprawności wykonania ćwiczenia.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

schemat rozmieszczenia powierzchni próbnych,

−

taśma miernicza lub sznurek o długości 35 m,

−

drewniane ramki o wymiarach 0,5 x 1 m,

−

tekturowe pudełka,

−

lekka motyczka lub pazurki ogrodowe,

−

nakolanniki,

−

kartki papieru,

−

ołówek/długopis,

−

literatura z rozdziału 6 Poradnika dla ucznia.

Ćwiczenie 3

ZałóŜ opaskę lepową do kontroli wylęgu gąsienic brudnicy mniszki.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać informacje, które będą pomocne przy wykonywaniu ćwiczenia,

dokonać wyboru drzewa,

wygładzić korę ośnikiem na wysokości 2 m,

nałoŜyć opaskę lepową na pasie o szerokości 7 cm,

nadać drzewu numer przez oznakowanie farbą,

oznakować drzewo wykonując obrączkę białą farbą na korze,

dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

opaska lepowa,

−

lekka drabinka,

−

ośnik,

−

biała farba,

−

pędzel,

−

literatura z rozdziału 6 Poradnika dla ucznia.

Ćwiczenie 4

Dokonaj oceny rozmiaru szkód spowodowanych przez grzyby zgorzelowe w szkółce.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać informacje, które będą pomocne przy wykonywaniu ćwiczenia,

zapoznać się z kontrolowaną szkółką,

pobrać z powierzchni kaŜdych 5 arów szkółki co najmniej 100 sztuk sadzonek (5x20
sztuk),

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

ustalić liczbę uszkodzonych sadzonek,

ustalić liczbę martwych sadzonek,

ustalić czy liczba sadzonek chorych i martwych przekracza 5% ogólnej liczby ocenianych
sadzonek,

wyciągnąć wnioski,

wykazać wyniki w formularzu nr 4 według Instrukcji ochrony lasu,

dokonać oceny poprawności wykonania ćwiczenia.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

plan sytuacyjny badanej szkółki,

−

formularz nr 4 według Instrukcji ochrony lasu,

−

notatnik,

−

ołówek/długopis,

−

kalkulator,

−

literatura z rozdziału 6 Poradnika dla ucznia.

Ćwiczenie 5

Dokonaj wyłoŜenia drzewa pułapkowego na szkodniki wtórne sosny.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać informacje, które będą pomocne przy wykonywaniu ćwiczenia,

wybrać drzewa na pułapkę (np. złom, wywrot zimowy),

ciąć i okrzesać drzewo,

ułoŜyć drzewo na podkładkach,

zaznaczyć na boku odziomka (nabieg korzeniowy) numer kolejny pułapki,

zapisać na boku odziomka literę symbolizującą szkodnik (C – cetyniec),

wpisać numer pułapki do wykazu,

zaznaczyć na szkicu miejsce wyłoŜenia pułapki,

dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

pilarka spalinowa,

−

siekiera,

−

tarcza do nabijania płytek z numerami,

−

płytki plastikowe z numerami,

−

druk – wykaz drzew pułapkowych,

−

ołówek/długopis,

−

kredka woskowa (lubryka),

−

notatnik,

−

literatura z rozdziału 6 Poradnika dla ucznia.

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Ćwiczenie 6

Wykonaj kontrolny stos wylęgu gąsienic brudnicy mniszki w kształcie ściany.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać informacje, które będą pomocne przy wykonywaniu ćwiczenia,

przygotować stanowisko pracy,

pociąć na wyrzynki o długości 1,2 m przygotowaną dłuŜycę,

ułoŜyć podkładki przyjmują, Ŝe pniak po ściętym drzewie jest jedną z nich,

wbić w ziemię cztery paliki do podtrzymywania stosu, w tym jeden zaciosany, wystający
0,5 m ponad stos,

ułoŜyć wyrzynki jeden na drugim tak, aby powstał stos w postaci ściany,

układać wyrzynki grubszym końcem w jedną stronę, zaczynając od najgrubszych,

dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

dłuŜyca sosnowa,

−

paliki sosnowe,

−

pilarka spalinowa,

−

piła ręczna,

−

siekiera,

−

literatura z rozdziału 6 Poradnika dla ucznia.

4.1.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

określić rodzaj gruntów podlegających obowiązkowej kontroli występowania
szkodników glebowych?

wymienić zasady obowiązujące przy wykonywaniu kontroli występowania
szkodników glebowych?

określić

zasady

wykonywania

jesiennych

poszukiwań

szkodników

pierwotnych sosny?

określić zagroŜenia dla lasu stwarzane przez pierwotne szkodniki owadzie?

określić zagroŜenia dla lasu stwarzane przez patogeny grzybowe?

określić sposoby i terminy kontroli szkód powodowanych przez patogeny
grzybowe?

określić wyposaŜenie zespołu roboczego wykonującego jesienne
poszukiwania szkodników pierwotnych sosny?

wyjaśnić sposoby wykonywania stosów kontrolnych dla obserwacji
wylęgu gąsienic brudnicy mniszki?

10)

określić termin i sposób nakładania opasek lepowych do kontroli wylęgu
gąsienic brudnicy mniszki?

11)

określić objawy wzrostu zagęszczenia się populacji wtórnych szkodników
owadzich?

12)

wyjaśnić zasady wykładania drzew pułapkowych na szkodniki wtórne?

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.2. Ochrona przeciwpoŜarowa lasów

4.2.1. Materiał nauczania

ZagroŜenia poŜarowe lasu

Zgodnie z definicją zawartą w „Instrukcji ochrony przeciwpoŜarowej obszarów leśnych”

przez zagroŜenie poŜarowe lasu rozumie się istnienie takich warunków, przy których moŜliwe
jest powstawanie niekontrolowanego procesu spalania wymagającego zorganizowanie akcji
do jego likwidacji [3, s. 6].

O moŜliwości powstania poŜaru w pierwszym rzędzie decydują wzajemne powiązania:

połoŜenie  geograficzne,  warunki  klimatyczne  i  szata  roślinna.  W  łańcuchu  wzajemnych
zaleŜności  stosunki  klimatyczne,  a  w  szczególności  bilans  ciepła  i  wilgoci,  wpływają
pośrednio  na  skład  szaty  roślinnej,  a  więc  potencjalnego  materiału  palnego,  który  decyduje
o powstawania  i rozprzestrzenianiu  się  poŜarów.  Te  czynniki  decydują  o  występującym
zróŜnicowaniu  geograficznym,  intensywności  oraz  sezonowości  zagroŜenia  poŜarowego
obszarów leśnych na globie ziemskim.

Polska, leŜąc w pasie klimatu umiarkowanego na obszarze występowania lasów

mieszanych, naleŜy do krajów o duŜym zagroŜeniu poŜarowym lasów występującym
w okresie od przedwiośnia do późnego lata.

O duŜym zagroŜeniu poŜarowym lasów decyduje przede wszystkim wyraźna przewaga

drzewostanów iglastych, dominujący udział słabych siedlisk leśnych oraz znaczne
powierzchnie upraw i młodych drzewostanów.

Obok potencjalnego zagroŜenia poŜarowego kształtowanego przez warunki przyrodnicze,

bezpośrednie niebezpieczeństwo zarzewia poŜaru wynika z działalności człowieka [13, s. 21].

Do zaistnienia poŜaru konieczne jest jednoczesne występowanie trzech czynników:

−

materiału palnego,

−

tlenu (utleniacza),

−

bodźca energetycznego zdolnego zróŜnicować proces palenia materiału palnego.
Materiał palny stanowią: ściółka leśna, rośliny runa leśnego, krzewy, drzewa. Podatność

znajdującego się w lesie materiału palnego na zapalenie jest bardzo zróŜnicowana, zaleŜna od
wielu czynników, spośród których decydujące znaczenia mają następujące:

−

opady atmosferyczne wpływające na wilgotność ściółki i powietrza,

−

pora roku,

−

struktura materiału palnego, jego wymiary i rozmieszczenie w przestrzeni.
Tlen, jako drugi czynnik konieczny do powstawania i rozprzestrzeniania się poŜaru, ma

nieograniczony dostęp do palącego się materiału. UmoŜliwia to stosowanie metody gaszenia
poŜarów polegającej na odcięciu dopływu tlenu, tak jak to ma niekiedy miejsce przy gaszeniu
poŜarów w pomieszczeniach zamkniętych.

Proces palenia się materiałów organicznych znajdujących się w lesie mogą zainicjować

róŜne bodźce energetyczne. MoŜe to być niedogaszone ognisko, niedopałki papierosów,
niezagaszone zapałki, cząstki nagaru z silników spalinowych, katalizatory samochodowe,
iskry z parowozów, inne Ŝarzące się i tlące materiały, zerwane przewody linii energetycznych,
wyładowania atmosferyczne itp. (tabela 1).

Pojawienie się w lesie bodźca energetycznego mogącego spowodować poŜar, jest

związane w decydującym stopniu z przebywaniem ludzi w lesie lub jego sąsiedztwie
[6, s. 341].

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Tabela 1. Temperatury zapalenia materiałów leśnych (wg. IBL)

Nazwa materiału

Temperatura zapalenia w

Igły sosnowe zielone świeŜe

275

Igły jednoroczne i dwuletnie

260

Wierzchnia warstwa ściółki

260

Dolna warstwa ściółki

269

Kora sosnowa

270

Gałązki sosnowe

260

Szyszki sosnowe

268

Trawy – kostrzewa

264

Trzcinnik

264

Wrzos

270

Borówka brusznica

264

Mech rokiet

268

Chrobotek reniferowy

280

Olejki eteryczne

Kwasy Ŝywiczne

173

ZagroŜenie poŜarowe kształtują następujące czynniki [3, s. 6]:

−

moŜliwość pojawienia się zarzewia ognia zdolnego do zapalenia pokrywy gleby,

−

rodzaj materiałów znajdujących się w miejscach pojawienia się zarzewia ognia, ich ilość
i rozmieszczenie na powierzchniach leśnych, bądź w ich bezpośrednim sąsiedztwie,

−

warunki meteorologiczne determinujące wilgotność pokrywy gleby i innych materiałów
znajdujących się w lesie oraz powietrza, a przez to decydujące o moŜliwości palenia się
lasu.
W występowaniu czynników kształtujących zagroŜenia poŜarowe naszych lasów

decydują w szczególności [3, s. 6]:

−

pora roku a przede wszystkim zaleganie pokrywy śnieŜnej,

−

wiek i skład gatunkowy drzewostanów oraz rodzaj pokrywy gleby,

−

intensywność zabiegów gospodarczych i sposobów uŜytkowania drzewostanów,

−

sieć dróg komunikacyjnych i nasilenie ruchu na drogach i liniach kolejowych,

−

atrakcyjność turystyczna i obfitość płodów runa leśnego,

−

rozmieszczenie zakładów przemysłowych oraz osad ludzkich wśród lasów,

−

inne warunki lokalne.
Największe zagroŜenie poŜarowe występuje w okresie zarania wiosny i wiosny.

W okresie tym szczególnie podatne na zapalenie są lasy, w których występują znaczne ilości
łatwopalnych materiałów takich jak: opadłe listowie, pozostałości poeksploatacyjne, chrust,
sucha roślinność dna lasu, a w szczególności trawy i wrzos. Na zagroŜenia poŜarowe lasu
w tym okresie rzutuje równieŜ sąsiedztwo nieuŜytków, łąk, pastwisk itp.

W miarę rozwoju roślin runa leśnego oraz liści drzew, zagroŜenie maleje dzięki większej

zawartości wody w (zielonej) biomasie. Na przełomie wiosny i lata zagroŜenie wzrasta na
terenach występowania borówki czernicy z uwagi na masowe jej zbieranie przez ludność.

Miesiące letnie charakteryzują się silnym promieniowaniem słonecznym wzmagającym

zagroŜenie poŜarowe. W pierwszej kolejności na siedliskach boru suchego, boru świeŜego,
a następnie w pozostałych siedliskach borowych, z uwagi na zamieranie i usychanie roślin
runa leśnego (głównie traw). WaŜnym czynnikiem w tym okresie jest równieŜ długość dnia.

W okresie jesiennym z uwagi na niŜsze temperatury i wyŜszą wilgotność powietrza

zagroŜenie poŜarowe maleje [13, s. 30].

Bardzo waŜnym czynnikiem kształtującym zagroŜenie poŜarowe lasu w poszczególnych

porach roku są warunki meteorologiczne. Od nich przede wszystkim zaleŜy podatność na
zapalenie materiałów palnych znajdujących się w lesie. Zasadnicze znaczenie mają [3, s. 7]:

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

−

opady atmosferyczne,

−

prędkość i kierunek wiatru,

−

natęŜenie promieniowania słonecznego,

−

temperatura powietrza,

−

wilgotność powietrza.

Rodzaje poŜarów leśnych

PoŜar lasu jest to niekontrolowany proces spalania w środowisku leśnym, powodujący

straty ekologiczne i materialne.

PoŜary lasu dzielą się na [3, s. 33] (rys. 6):

−

poŜary podpowierzchniowe (torfowe, torfowo-murszowe),

−

poŜary pokrywy gleby (powierzchniowe),

−

poŜary całkowite drzewostanu,

−

poŜary pojedynczych drzew.

SŁABY

REDNI

SILNY

Rys. 6. Klasyfikacja poŜarów leśnych wg ich siły i wysokości [1, s. 24]

PoŜary podpowierzchniowe występują wówczas, gdy ogień z powierzchni gleby

przedostaje się przez warstwę próchniczną w głębsze warstwy gruntu. Materiałem ulegającym
spalaniu jest najczęściej torf lub mursz. Powstawaniu ich sprzyja obniŜenie się poziomu wody
gruntowej przewaŜnie po długotrwałej suszy.
Szkody wyrządzone przez poŜar podpowierzchniowy polegają na całkowitym zniszczeniu
drzewostanów rosnących na terenie objętym poŜarem.

W zaleŜności od strefy objętej spalaniem dzieli się na:

−

słaby – przy głębokości spalania do 25 cm,

−

redni – do 50 cm,

−

silny – powyŜej 50 cm.
PoŜary podpowierzchniowe, chociaŜ stanowią duŜe niebezpieczeństwo dla obszarów

leśnych, w Polsce jednak nie występują zbyt często [8, s. 39].

PoŜary pokrywy gleby zdarzają się najczęściej – w zasadzie wszystkie poŜary od nich się

zaczynają. Powstają w drzewostanach starszych, drągowinach i młodnikach. Spalona zostaje
ś

ciółka, igliwie, gałęzie, odpady kory, mchy, trawy, krzewy i krzewinki. Drzewa nie zostają

zniszczone i dlatego poŜary pokrywy gleby moŜna nazwać równieŜ poŜarami częściowymi,
gdyŜ niszczą one tylko częściowo środowisko leśne.

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Prędkość posuwania się czoła poŜaru pokrywy gleby zaleŜy od palącego się materiału, od

prędkości wiatru, wilgotności powietrza i palącej się substancji. MoŜe wahać się od kilku do
kilkunastu metrów na godzinę. Szczególnie szybko rozprzestrzeniają się wiosną
w drzewostanach na siedliskach boru świeŜego, a latem na siedlisku boru suchego.
W zaleŜności od szybkości rozprzestrzeniania się wyróŜnia się trzy stopnie:

−

słaby – przy szybkości rozprzestrzeniania się do 1m/min i wysokości płomienia do0,5 m,

−

redni – 1–3 m/min i 1,5 m,

−

silny – powyŜej 3m/min i ponad 1,5 m.
PoŜary całkowite drzewostanu są to poŜary obejmujące swoim zasięgiem cały przekrój

pionowy  drzewostanu,  a  ich  cechą  charakterystyczną  jest  palenie  strzał  i  koron.  Powstają
wskutek  przerzutu  płomieni  z  palącego  się  runa,  upraw  i  podszytów  na  dolne  gałęzie  drzew
stanowiących  okap  drzewostanu.  Najczęściej  występują  w  drzewostanach  o  bogatej
w materiały  palne  pokrywie  gleby,  z  piętrem  podrostu  bądź  w  drzewostanach  I  i  II  klasy
wieku, gdy gałęzie drzew znajdują się w niewielkiej odległości od dna lasu.
W  wyniku  wytwarzania  się  wysokich  temperatur  (w  drzewostanach  sosnowych  nawet  do
1200

C) powstają silne prądy powietrzne. Wysokość płomieni moŜe sięgać do 20–30 m

ponad wierzchołki drzew. Tworzące się prądy przerzucają płonące Ŝagwie na znaczną
odległość, co powoduje powstawanie nowych zarzewi poŜaru.

W zaleŜności od szybkości rozprzestrzeniania się wyróŜnia się trzy stopnie:

−

słaby – przy szybkości rozprzestrzeniania się do 3 m/min,

−

redni – 3–100 m/min,

−

silny – powyŜej 100 m/min.

Rozprzestrzenianiu się poŜaru towarzyszy zwykle głośny szum i trzaski [8, s. 40].

W zaleŜności od powierzchni objętej przez ogień wyróŜnia się następujące grupy

poŜarów [3, s. 35]:

−

ugaszone w zarodku, o powierzchni do 0,05 ha,

−

małe o powierzchni od 0,06 ha do 1 ha,

−

rednie o powierzchni od 1,01 ha do 10 ha,

−

duŜe o powierzchni od 10,01 ha do 100 ha,

−

bardzo duŜe o powierzchni ponad 100 ha.

Przygotowanie organizacyjno-techniczne do gaszenia poŜarów

Jednostki organizacyjne Lasów Państwowych zobowiązane są do utworzenia systemu

obserwacyjno-alarmowego,  którego  zadaniem  będzie  jak  najszybsze  wykrycie  poŜaru  na
terenach  leśnych,  do  przygotowania  środków  technicznych  umoŜliwiających  dotarcie  na
miejsce  i  prowadzenie  działań  zapobiegających  rozprzestrzenianiu  się  poŜaru  oraz  ustalenia
sposobów postępowania na wypadek powstania poŜaru [3, s. 23].

System obserwacyjno-alarmowy tworzą:

−

sieć stałej obserwacji naziemnej,

−

patrole przeciwpoŜarowe,

−

patrole lotnicze,

−

punkty alarmowo-dyspozycyjne,

−

sieć łączności – alarmowo-dyspozycyjnej.

Zestaw środków technicznych tworzą:

−

drogi dojazdowe i poŜarowe,

−

bazy sprzętowe,

−

punkty czerpania wody,

−

leśne bazy lotnicze.

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Sieć obserwacji naziemnej stanowią punkty obserwacyjne, czyli miejsca, z których

moŜna obserwować tereny leśne w celu wykrycia poŜarów oraz alarmować o ich powstaniu.
Rolę tę spełniają dostrzegalnie klasyczne (wieŜe obserwacyjne), punkty obserwacji
telewizyjnej (rys. 6) oraz zastępcze punkty obserwacyjne takie jak wieŜe triangulacyjne,
kościelne, ciśnień itp., a w górach szczyty.

Dostrzegalnie poŜarowe mogą posiadać róŜną konstrukcję w zaleŜności od

zastosowanych materiałów (metalowe, murowane, drewniane) oraz róŜny sposób rozwiązania
drogi komunikacyjnej.

Rys. 6. Dostrzegalnia klasyczna z kamerą telewizji uŜytkowej – Puszcza Kozienicka

[opr. własne]

Standardowa wysokość kabiny obserwatora w dostrzegalni wynosi 30–35 m. Kabina

obserwatora powinna być wyposaŜona w [3, s. 24]:

−

stolik z kierunkomierzem zsynchronizowanym z kierunkami świata (punkt 0 oznacza
północ),

−

rodek łączności (telefon lub radiotelefon),

−

lornetkę polową,

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

−

zegarek,

−

latarkę kieszonkową,

−

radioodbiornik,

−

syrenę alarmową (w miarę potrzeby),

−

apteczkę pierwszej pomocy,

−

ksiąŜkę meldunków,

−

instrukcję obserwatora danego punktu.
Bardzo często do wykrywania poŜarów lasu stosuje się w nadleśnictwach system

telewizji uŜytkowej. Zestaw aparatury składa się z kamery obrotowej zamontowanej nad
wierzchołkami drzew oraz ze znajdujących się w pomieszczeniu biurowym: urządzenia
kierowania kamerą, monitora oraz wyposaŜenia pomieszczenia obserwatora [8, s. 52].

Stanowisko obserwatora telewizji uŜytkowej powinno znajdować się w wydzielonym

pomieszczeniu wyposaŜonym w:

−

cienną mapę nadleśnictwa w skali 1:50000 lub mapę obrębów leśnych w skali 1:25000

(1:20000) z kątomierzem umocowanym w punkcie zgodnym z lokalizacją punktu
obserwacyjnego i zsynchronizowanym z kierunkami świata (punkt 0 oznacza północ),

−

rodek łączności (telefon lub radiotelefon),

−

zegarek,

−

ksiąŜkę meldunków,

−

instrukcję obsługi sprzętu telewizji uŜytkowej oraz regulamin organizacji i pracy sieci
radiokomunikacyjnej ruchomej lądowej,

−

instrukcję dla obserwatora danego punktu.
Patrole przeciwpoŜarowe powinny być organizowane na terenach o niedostatecznej sieci

stałych punktów i zwiększonym zagroŜeniu, np.:

−

wiosną na obrzeŜu lasów przy łąkach i nieuŜytkach,

−

wczesnym latem w miejscach występowania borówki czernicy,

−

na terenach przyległych do ośrodków wypoczynkowych, tras turystycznych, jezior,
miejsc imprez masowych itp..
Trasy i rejony patrolowania ustala nadleśniczy. Patrol powinien dysponować:

−

rodkiem transportu,

−

łopatą, siekierką,

−

ksiąŜką meldunków z instrukcją dla patrolu przeciwpoŜarowego,

−

radiotelefonem,

−

zegarkiem,

−

wykazem systemu alarmowania (PSP itp.),

−

mapą patrolowanego terenu.
Do patrolowania lotniczego najczęściej wykorzystuje się samoloty patrolowo-gaśnicze

Dromader i Kruk. Loty patrolowe zaleca się uruchamiać od II stopnia zagroŜenia. Stosowana
obecnie taktyka patrolowo-gaśnicza samolotami z ograniczonym ładunkiem środków
gaśniczych ma zaletę szybkiego ograniczenia rozwoju wykrytego w zarodku poŜaru.
Rodzaje lotów:

−

patrolowe: wykonywane w celu wykrycia poŜarów lasu, określenia miejsca i powierzchni
objętej poŜarem oraz jego charakterystyki,

−

rozpoznawcze: wykonywane bezpośrednio w określony rejon kompleksów leśnych celem
określenie zaistniałej sytuacji,

−

gaśnicze: wykonywane w celach przetransportowania środków gaśniczych z lądowiska
i wykonania ich zrzutu w określone miejsce poŜaru.

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Punkty alarmowo-dyspozycyjne (PAD) tworzą jednostki organizacyjne Lasów

Państwowych i parków narodowych. Zadaniem PAD-u jest alarmowanie jednostek
ratowniczych i nadzór nad funkcjonowaniem systemu ochrony przeciwpoŜarowej podległego
terenu.

Rodzaje PAD-ów:

−

regionalny – regionalnej dyrekcji Lasów Państwowych,

−

rejonowy – do grupy nadleśnictw,

−

nadleśnictwa, parku narodowego.
Punkt alarmowo – dyspozycyjny nadleśnictwa organizowany jest w biurze nadleśnictwa

I i II kategorii zagroŜenia poŜarowego. W nadleśnictwach III kategorii w miarę potrzeby.
Podstawowe wyposaŜenie PAD-u nadleśnictwa [3, s. 26]:
1)

rodki łączności (telefon, radiotelefon),

mapa topograficzna terenu nadleśnictwa oraz terenów przyległych z oznakowaną siatką
koordynatów krajowych i punktami obserwacji naziemnej umoŜliwiającymi lokalizację
miejsca poŜaru na podstawie namiarów kątowych,

dokumentacja obejmująca:
a)

sposób postępowania na wypadek powstania poŜaru lasu,

wykaz systemów alarmowania i łączności,

dziennik dyspozytora,

zestaw czystych map przeglądowych nadleśnictwa w skali 1:10000 i 1:25000
(1:20000),

arkusze

map

topograficznych

skali

1:50000

obejmujące

administrowany teren.

Sieć łączności alarmowo – dyspozycyjnej organizują na swoim terenie regionalne

dyrekcje  Lasów  Państwowych.  Zarządzającym  siecią  jest  Dyrektor  Generalny  lub
wyznaczony  przez  niego  koordynator.  Podstawowe  wyposaŜenie  techniczne  sieci  Lasów
Państwowych  jest  zróŜnicowane  na  poszczególnych  szczeblach  zarządzania,  a  w  jego  skład
wchodzą:

−

stacja bazowa,

−

radiotelefony bazowe,

−

interfejsy telefoniczne,

−

radiotelefony przewoźne,

−

telefony.
W nadleśnictwach o I kategorii zagroŜenia poŜarowego wyposaŜenie technicznego

powinny stanowić:

−

radiotelefon bazowy pasma leśnego z układem retransmisji na pasmo Państwowej StraŜy
PoŜarnej,

−

radiotelefon pasma leśnego (wszystkie samochody słuŜbowe),
W nadleśnictwach o II i III kategorii zagroŜenia poŜarowego wyposaŜenie technicznego

powinny stanowić:

−

radiotelefon bazowy pasma leśnego,

−

radiotelefon pasma leśnego (wszystkie samochody słuŜbowe),

W leśnictwach wyposaŜenie techniczne powinien stanowić telefon lub radiotelefon według
potrzeb lokalnych.

Organizację łączności alarmowo – dyspozycyjnej Lasów Państwowych przedstawia

rys.7.

Zasady wprowadzania radiotelefonów z układem retransmisji na pasmo PSP ustalają

regionalne dyrekcje Lasów Państwowych z Komendami Wojewódzkimi Państwowej StraŜy
PoŜarnej [3, s. 28].

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Punkty prognostyczne Obręby ochronne

Obręby Leśnictwa ochronne
Punkty obserwacyjne Stacje badawcze

Leśnictwa Stacje ruchome

Stacje ruchome

Rys. 7. Łączność alarmowo-dyspozycyjna Lasów Państwowych [3, s. 29]

WyposaŜenie w sprzęt i zaopatrzenie wodne

Przyjmuje się następujące kryteria wyposaŜenia w sprzęt przydatny do akcji gaszenia

poŜarzysk [3, s. 30]:
1)

Nadleśnictwa I kategorii zagroŜenia poŜarowego
a)

samochód gaśniczy średni (rys. 8) lub lekki albo przyczepa typu Meprozet
z moŜliwością podania prądu wodnego,

sprzęt ręczny – gaśnice uniwersalne nie mniej niŜ 10 sztuk; szpadle, łopaty – nie
mniej niŜ 50 sztuk (na kaŜde 10 tys. ha),

pług do wyorywania pasów – nie mniej niŜ 2 sztuki.

Nadleśnictwa II kategorii zagroŜenia poŜarniczego
a)

samochód gaśniczy lekki lub samochód dostosowany do przewozu 100–200 litrów
wody oraz palet z gaśnicami uniwersalnymi,

sprzęt ręczny – gaśnice uniwersalne nie mniej niŜ 10 sztuk; szpadle, łopaty – nie
mniej niŜ 30 sztuk na kaŜde 10 tys. ha lasu,

pług do wyorywania pasów – nie mniej niŜ 1 sztuka,

PAD

RDLP

WSKR

PSP

LBL

Leśna

Baza

Lotnicza

Dyrekcja

Parku

Narodowego

PAD

nadleśnictwa

JRG

PAD

sąsiedniego

nadleśnictwa

Stacje ruchome

samolotów

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys. 8. Średni samochód gaśniczy – wyposaŜenie [oprac. własne]

Nadleśnictwa III kategorii zagroŜenia poŜarowego
a)

sprzęt ręczny – gaśnice uniwersalne nie mniej niŜ 10 sztuk; szpadle, łopaty – nie
mniej niŜ 30 sztuk (na kaŜde 10 tys. ha lasu),

pług przydatny do wyorywania pasów – nie mniej niŜ 1 sztuk.

Niezmiernie waŜną sprawą jest zapewnienie odpowiedniego zaopatrzenia w wodę dla

potrzeb ochrony przeciwpoŜarowej.
Jednostki Lasów Państwowych zgodnie z Instrukcją ochrony przeciwpoŜarowej powinny
odpowiednio przystosować istniejące na terenach leśnych i w ich sąsiedztwie naturalne
i sztuczne zasoby wodne, a w szczególności:

−

wykonać studzienki ssawne lub inne urządzenia do poboru wody chronione przed
zamuleniem i zamarzaniem,

−

zapewnić moŜliwość pobierania wody z głębokości nie większej niŜ 6 metrów licząc od
osi pompy,

−

wybudować zastawki (na rowach melioracyjnych oraz rzekach i strumieniach),

−

zapewnić utwardzony dojazd i plac manewrowy dla samochodów poŜarniczych.

Sposoby i taktyka gaszenia poŜarów

Metody gaszenia poŜarów zaleŜą od rodzaju poŜaru i opierają się na trzech działaniach

[8, s. 62]:

−

stosowaniu środków gaśniczych,

−

wykonywaniu przerw ogniowych,

−

zakładaniu przeciwognia.
WyróŜniamy następujące metody poŜarów leśnych:

tłumienie poŜarów za pomocą gałęzi; znajduje zastosowanie w wypadku poŜarów
pokrywy gleby, kiedy gaszący mogą podejść do ognia. Polega ono na zbijaniu płomieni
zielonymi gałęziami (najlepiej gatunków liściastych) z jednoczesnym zagarnianiem ognia
do wnętrza poŜaru,

zasypywanie ziemią; moŜe być stosowane przy poŜarach pokrywy gleby, gdzie moŜliwe
jest podejście ludzi bezpośrednio do ognia. Gaszący szpadlami zasypują ziemią
strefęspalania i jednocześnie pokrywę dna lasu przed krawędzią poŜaru na szerokości
0,3–0,5m,

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

wyorywanie pasów przeciwpoŜarowych; jest skuteczne przy lokalizacji poŜarów
pokrywy gleby i płytkich poŜarach murszowych. Pasy zaporowe stosowane są do
zabezpieczenia poŜarzysk,

wypalanie; jest to sztuczne wywołane, kontrolowane spalanie pokrywy gleby rozwijające
się w kierunku poŜaru. Jego celem jest oczyszczenie terenu przyległego do krawędzi
poŜaru z materiałów palnych, a tym samym uniemoŜliwienie dalszego rozprzestrzeniania
ognia.

gaszenie wodą; moŜe być stosowane nie tylko do bezpośredniego gaszenia, lecz równieŜ
nawilŜania materiałów palnych, które mogą hamować lub zatrzymać poŜar,

gaszenie  środkami  chemicznymi;  jest  szczególnie  zalecane,  gdyŜ  przyczynia  się  do
skrócenia  czasu  likwidacji  poŜaru  i  minimalizacji  strat.  Gaszenie  poŜarów  środkami
pianotwórczymi i zwilŜającymi polega na tworzeniu pasów zaporowych.
Elementami  składowymi  rozwiniętego  poŜaru  są:  front  (czoło),  boki  (flanki)  i  tył.

Orientację poŜaru przedstawia rys. 9.

Rys. 9. Schemat graficzny rozprzestrzeniania się poŜaru [3, s. 36]

W zaleŜności od intensywności poŜaru, jego prędkości, rodzaju i wielkości poŜary leśne

zwalcza się według następujących wariantów taktyki działań gaśniczych [3, s. 37]:
1)

gaszenie  z  frontu,  rozpoczyna  się  na  głównym  kierunku  rozprzestrzeniania  się  poŜaru,
a następnie  jednostki  gaśnicze  przesuwają  się  po  obu  bokach  poŜaru  w  kierunku  jego
tyłu.  Gaszenie  frontalne  jest  najefektywniejszym  rodzajem  działań  gaśniczych,  gdyŜ
zmierza do zatrzymania poŜaru na kierunku jego najszybszego rozprzestrzeniania się.

gaszenie z boków stosuje się gdy atak frontalny nie moŜe być wykonany. Akcje gaśniczą
rozpoczyna się na bokach poŜaru kierując się do czoła i tyłu poŜaru, o ile jest
wystarczająca ilość sił i środków.

gaszenie z tyłu stosuje się gdy wymienione wcześniej warianty nie mogą być stosowane.
Dotyczy to poŜarów całkowitych o bardzo duŜej intensywności spalania, kiedy atak
frontalny i z boków jest niebezpieczny i nie gwarantuje skuteczności działania. Ten
sposób prowadzenia akcji gaśniczej jest najbezpieczniejszy.

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Bezpieczeństwo poŜarowe

Przez pojęcie bezpieczeństwo poŜarowe w lasach naleŜy rozumieć stan eliminujący

prawdopodobieństwo wystąpienia poŜaru uzyskiwany przez funkcjonowanie systemu norm
prawnych i technicznych środków zabezpieczania poŜarowego.

Przepisy prawne wprowadzają wyczerpująco odpowiednie zakazy odnośnie moŜliwości

pojawienia się w lesie zarzewia ognia w następstwie działalności człowieka.

Podstawowymi aktami prawnymi w tym zakresie są m.in.:

−

Ustawa o lasach z 28 września 1991 roku,

−

Ustawa o ochronie przyrody z 16 kwietnia 2004 roku,

−

Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych z 3 listopada 1992 roku w sprawie
ochrony przeciwpoŜarowej budynków, innych obiektów budowlanych i terenów,

−

Rozporządzenie Ministra Środowiska z 22 marca 2006 roku w sprawie szczegółowych
zasad zabezpieczenia przeciwpoŜarowego lasów.
Warunki uŜywania ognia w lesie ustala instrukcja ochrony przeciwpoŜarowej obszarów

leśnych.

Fakt ujęcia w przepisach prawnych zakazów i ograniczeń dotyczących posługiwania się

ogniem w lesie i jego pobliŜu nie stanowi gwarancji ich przestrzegania. Dlatego teŜ konieczne
jest zapoznanie wszystkich kręgów społeczeństwa z zasadami bezpiecznego zachowania się
w lesie. Mogą temu słuŜyć tablice informacyjne na terenach leśnych, materiały informacyjno
– propagandowe, pogadanki prowadzone przez leśników w szkołach czy współpraca leśników
z samorządami i organizacjami działającymi na terenie gminy.
Działalność propagandowa na temat ochrony lasów przed poŜarami powinna być prowadzona
w zaleŜności od stopnia zagroŜenia poŜarowego. Nasilana powinna być takŜe w okresie, gdy
obserwuje się wzrost liczby turystów w lesie.

Na terenach leśnych prowadzone są równieŜ działania gospodarcze ograniczające

moŜliwość  powstania  poŜaru  i  jego  rozwoju.  Obejmują  one  oczyszczanie  z  materiałów
łatwopalnych  miejsc  najbardziej  naraŜonych  na  poŜary  oraz  stosowanie  techniczno-
-biologicznych i biologicznych środków zapobiegawczych.

Do waŜniejszych techniczno-biologicznych sposobów zapobiegania naleŜy zakładanie

pasów przeciwpoŜarowych. Zakłada się je na terenach leśnych szczególnie naraŜonych na
powstawanie poŜarów, zwłaszcza przy szlakach kolejowych, drogach publicznych, zakładach
przemysłowych, obiektach magazynowych, obiektach uŜyteczności publicznej, parkingach
ś

ródleśnych i poligonach.

WyróŜnia się następujące typy pasów przeciwpoŜarowych [3, s. 19]:
Pas typu A – porządkowanie terenu (rys. 10).

Rys. 10. Pas przeciwpoŜarowy typu A [3, s. 56]

Wykonywanie jego polega na usunięciu z pasa drzewostanu o szerokości 30 m od

zewnętrznej krawędzi toru drogi, granicy obiektu itp. drzew martwych, nalotów drzew
iglastych, gałęzi, chrustu, nieokrzesanych ściętych drzew oraz innych odpadów
poeksploatacyjnych.

Pas typu B – porządkowanie terenu + jedna bruzda izolacyjna (rys. 11).

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys. 11. Pas przeciwpoŜarowy typu B [3, s. 56]

Pas wykonuje się jak poprzedni z tym, Ŝe w odległości 2–5 m od granicy lasu wykonuje

się bruzdę o szerokości minimum 2 m oczyszczoną do warstwy mineralnej.

Pas typu C – oddzielający las od obiektów na terenach poligonów wojskowych pas

gruntu o szerokości od 30 m do 100 m, przyległy do granicy obiektu, pozbawiony martwych
drzew, leŜących gałęzi i nieokrzesanych ściętych lub powalonych drzew, z tym Ŝe
bezpośrednio przy obiekcie zakłada się bruzdę o szerokości 5 do 30 m oczyszczoną do
warstwy mineralnej.

Pas typu D – rozdzielający duŜe zwarte obszary leśne pas gruntu o szerokości od 30 do

100 m, pozbawiony martwych drzew, leŜących gałęzi i nieokrzesanych ściętych lub
powalonych drzew, z bruzda o szerokości od 3 do 30 m oczyszczoną do warstwy mineralnej.
Pasy rozdzielające zwarte obszary leśne zakłada się wzdłuŜ wytypowanych dróg,
umoŜliwiających prowadzenie działań ratowniczych, a drzewostany w tym pasie musza mieć
udział ponad 50% gatunków liściastych.

W toku działań gospodarczych istnieją jeszcze inne moŜliwości podnoszenia odporności

drzewostanów na powstawanie w nich poŜarów, ograniczania ich skutków i ułatwiania
gaszenia. Są to np. [6, s. 347]:

−

sposób wykonania sadzenia (równolegle do drogi czy linii kolejowej pasy drzew
ograniczają szybkość przesuwania się poŜaru),

−

wprowadzenie w uprawy sosnowe domieszki liściastej w wielorzędowej formie
zmieszania,

−

zagospodarowanie  powierzchni  pod  liniami  energetycznymi  (zakładanie  poletek
łowieckich,  plantacji,  obsadzanie  krzewami  liściastymi  do  2  m  itp.)  zapobiega
porośnięcie  tych  powierzchni  wrzosami,  a  przez  to  –  w  przypadku  zerwania  się
przewodów – moŜe uniemoŜliwić powstawanie poŜaru,

−

załoŜone przy odnowieniu czy zalesieniu szlaki zrywkowe umoŜliwiające szybki dojazd
jednostkom ratowniczym w bezpośrednie sąsiedztwo ognia.

4.2.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń:

Jakie czynniki są niezbędne do zaistnienia poŜaru?

Jakie czynniki kształtują zagroŜenie poŜarowe lasu?

Jakie są główne cechy charakterystyczne poŜaru powierzchniowego?

Jakie są główne cechy charakterystyczne poŜaru całkowitego drzewostanu?

Jakie jest wyposaŜenie kabiny obserwatora w dostrzegalni?

Z czego składa się wyposaŜenie patrolu przeciwpoŜarowego?

Co to jest PAD i jakie jest jego wyposaŜenie w nadleśnictwie?

Co składa się na system łączności alarmowo – dyspozycyjnej Lasów Państwowych?

Jakie są sposoby lokalizacji miejsc poŜaru?

10.

Jakie są metody gaszenia poŜarów?

11.

Jakie są warianty taktyki gaszenia poŜarów?

12.

Jakie są rodzaje i sposoby wykonywania pasów przeciwpoŜarowych?

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.2.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

WskaŜ na mapie przeglądowej ochrony przeciwpoŜarowej nadleśnictwa główne obiekty

stanowiące zabezpieczenie lasu przed poŜarami.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać informacje, które będą pomocne przy wykonywaniu ćwiczenia,

zapoznać się z legendą mapy,

wskazać punkty łączności, obserwacyjne, siedzib nadleśnictwa i leśnictw,

wskazać istniejące i projektowane punkty czerpania wody,

wskazać drogi poŜarowe i bazy sprzętu przeciwpoŜarowego,

dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia,

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

mapa sytuacyjno-zbiorcza ochrony przeciwpoŜarowej nadleśnictwa (1:50000),

−

notatnik,

−

ołówek/długopis,

−

literatura z rozdziału 6 Poradnika dla ucznia.

Ćwiczenie 2

Dobierz techniki gaszenia poŜarów do rodzaju poŜaru lasu.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać informacje, które będą pomocne przy wykonywaniu ćwiczenia,

obejrzeć film na temat technik gaszenia poŜarów,

określić rodzaje poŜarów lasu,

określić techniki gaszenia poŜarów lasu,

dobrać techniki gaszenia do rodzaju poŜaru,

określić rodzaje niezbędnych narzędzi i sprzętu gaśniczego,

dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia,

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

notatnik,

−

ołówek/długopis,

−

literatura z rozdziału 6 Poradnika dla ucznia.

Ćwiczenie 3

Dokonaj charakterystyki wyposaŜenia technicznego punktu alarmowo – dyspozycyjnego

(PAD) nadleśnictwa.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać informacje, które będą pomocne przy wykonywaniu ćwiczenia,

zapoznać się z planszami tematycznymi,

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

wymienić rodzaje PAD-ów,

określić kategorie zagroŜenia poŜarowego nadleśnictw,

wymienić środki łączności PAD-u nadleśnictwa,

określić elementy mapy topograficznej nadleśnictwa znajdującej się w PAD,

omówić dokumentację stanowiącą wyposaŜenie PAD-u,

dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia,

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

plansza tematyczna,

−

notatnik,

−

ołówek/długopis,

−

literatura z rozdziału 6 Poradnika dla ucznia.

Ćwiczenie 4

UŜyj gaśnicy przenośnej do ugaszenia symulowanego poŜaru.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać informacje, które będą pomocne przy wykonywaniu ćwiczenia,

obejrzeć film edukacyjny,

zapoznać się z instrukcją uŜycia gaśnicy,

wykonać opisane w instrukcji czynności,

ugasić symulowany poŜar,

dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia,

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

gaśnica przenośna,

−

instrukcja uŜycia gaśnicy,

−

literatura z rozdziału 6 Poradnika dla ucznia.

4.2.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

wymienić czynniki niezbędne do zaistnienia poŜaru?

przedstawić czynniki kształtujące zagroŜenia poŜarowe lasów?

wskazać główne cechy charakterystyczne poŜaru powierzchniowego?

wskazać główne cechy charakterystyczne poŜaru całkowitego drzewostanu?

określić wyposaŜenie kabiny obserwatora w dostrzegalni?

określić wyposaŜenie patrolu przeciwpoŜarowego?

wyjaśnić co to jest PAD i określić jego wyposaŜenie w nadleśnictwie?

określić elementy systemu łączności alarmowo – dyspozycyjnej
Lasów Państwowych?

określić sposoby lokalizacji miejsc poŜaru?

10)

określić metody gaszenia poŜarów?

11)

wskazać warianty taktyki gaszenia poŜarów?

12)

przedstawić rodzaje i sposoby wykonywania pasów przeciwpoŜarowych?

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.3. Szkodliwe czynniki abiotyczne i antropogeniczne

4.3.1. Materiał nauczania

Szkodliwe czynniki abiotyczne

Czynniki abiotyczne w pewnych zakresach swoich wielkości są warunkiem

prawidłowego funkcjonowania ekosystemów leśnych, a zatem normalnego wzrostu i rozwoju
drzewostanów. W sytuacji, gdy wielkości te zostaną przekroczone poza granice tolerancji
i adaptacji rosnących w drzewostanie gatunków drzew, stają się czynnikami ograniczającymi
[6, s. 7].

Na las mogą ujemnie wpływać zarówno czynniki glebowe, jak i atmosferyczne. Spośród

czynników glebowych szczególnie niekorzystnie wpływa na las nadmierna wilgotność lub jej
niedostatek,  wahania  poziomu  wody  gruntowej,  niedostatek  lub  nadmiar  składników
mineralnych,  niewłaściwa  struktura  i  źle  rozkładająca  się  ściółka  z  grubą  warstwą  sosnowej
butwiny. W takich warunkach rozwój roślinności leśnej bywa zakłócony, a osłabione drzewa
stają się podatne na choroby i ataki szkodliwych owadów. Przeciwdziałać tym niekorzystnym
zjawiskom  moŜna  przez  zabiegi  melioracyjno-hodowlane,  które  powinny  zmierzać  do
nadania  glebie  właściwości  fizycznych  i  chemicznych  sprzyjających  prawidłowemu
rozwojowi roślin.

Do czynników atmosferycznych, które mogą w lesie wyrządzać nieraz duŜe szkody

naleŜą przede wszystkim:

−

wiatry,

−

opady atmosferyczne,

−

wysokie i niskie temperatury powietrza atmosferycznego.
Niekiedy dość znaczne szkody mogą powstać takŜe od wyładowań elektrycznych

(piorunów), zwłaszcza jeśli staną się zarzewiem poŜaru [7, s. 314].

Wiatry. Optymalne dla lasu prądy powietrza mają szybkość 3-4 m/s. wpływają one

korzystnie na przebieg asymilacji i transpiracji roślin. Przy szybkości 11–17 m/s zaznacza się
juŜ wyraźne ograniczający ich wpływ na rozwój drzew, zwłaszcza gdy wieją one stale
i z jednego kierunku (np. lasy nadmorskie i górskie) (rys. 12).

Pośrednie działanie wiatru polega na wzmaganiu innych czynników: suszy, wysokiej

i niskiej temperatury, śniegu i osadów. Wskutek oddziaływania wiatru następuje zjawisko
biczowania, tzn. pozbawiania sosny igieł przez gałęzie głównie brzozy i olszy. Podstawowe
rodzaje uszkodzeń drzew przez wiatr to [6, s. 369]:

−

złamanie wierzchołków,

−

trwałe przechylenie,

−

wiatrołomy,

−

wiatrowały (rys. 13).
Niebezpieczne dla drzewostanów stają się wiatry określane potocznie wichrami, wiejące

z szybkością od 18 m/s do ponad 30 m/s. Często dokonują one zniszczeń o charakterze
Ŝ

ywiołowych klęsk gospodarczych. Masa wywróconych i wyłamanych drzew osiąga

wówczas wiele tysięcy m

drewna.

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Drzewa liściaste są rzadziej uszkadzane przez huragany niŜ drzewa iglaste. Z gatunków

liściastych najodporniejszy jest dąb, najmniej odporny buk. Drzewa iglaste moŜna
uszeregować poczynając od gatunku najodporniejszego, następująco: modrzew, sosna, jodła,
ś

wierk. Ten ostatni jest szczególnie podatny na wiatrowały z powodu płytkiego systemu

korzeniowego.

WaŜne jest równieŜ wykorzystywanie do sadzenia na terenach szczególnie naraŜonych na

działanie wiatrów drzew wyhodowanych z nasion miejscowych ekotypów, które wykazują
większą wiatroodporność i cechę tę przekazują genetycznie następnym pokoleniom [8, s. 30].

Większość obszaru Polski naleŜy do strefy I o małych zagroŜeniach lasów przez wiatr.

Do II strefy, o wzmoŜonym zagroŜeniu ze strony wiatru i strefy III, silnie zagroŜonej zalicza
się obszary ujęte w tabelach 2 i 3.

Tabela 2. Obszary naleŜące do II strefy – wzmoŜonego zagroŜenia lasu przez wiatr [6, s. 370]

Kraina przyrodniczo-leśna

Dzielnica mezoregion

I – Bałtycka

Dzielnica 2 – Niziny Szczecińskie, 4 – PobrzeŜa Słowińskiego,

5 – Pojezierza Drawsko – Kaszubskiego, 6 – śuław
Wiślanych, 7 – Elbląsko – Warmińska, 8 – Pojezierza
Iławsko-Brodnickiego

II – Mazursko – Podlaska

Dzielnica 1 – Pojezierza Mazurskiego, 2 – Równiny Mazurskiej,

3 – Wysoczyzny Kolneńskiej, 4 – Puszczy Augustowskiej,
5 – Wysoczyzny Białostockiej, 6 – Puszczy Białowieskiej

V – Śląska

Mezoregiony: 1c – Pogórza Nowogrodzieckiego, 2c – Legnicki,

3a – Przedgórza Sudeckiego, 3b – PłaskowyŜu
Głubczyckiego

VI – Małopolska

Dzielnica 2 – Gór Świętokrzyskich

VIII - Karpacka

Dzielnica 2 – Pogórza Środkowobeskidzkiego

Tabela 3 Obszary naleŜące do strefy III – silnie zagroŜonej przez wiatr [6, s. 371]

Kraina przyrodniczo-leśna

Dzielnica mezoregion

I – Bałtycka

Dzielnica 1 – Pasa Nadmorskiego

VII – Sudecka

Dzielnica 1 – 3 – Sudetów Zachodnich, Środkowych, Wschodnich

VIII - Karpacka

Dzielnica 1 – Beskidu Śląskiego i Małego, 3 – Bieszczadów,

4 – Beskidu śywieckiego i Małego, 5 – Beskidu
Makowskiego i Wyspowego, 6 – Gorców i Beskidu
Sądeckiego, 7 – Beskidu Niskiego, 8 – Podhala, 9 – Tatr

Deszcz. Gwałtowne ulewy oraz długotrwałe opady i powodzie są przyczyną szkód

polegających m.in. na wypłukiwaniu i zamulaniu siewek i sadzonek w szkółkach i uprawach
bądź zatapiania całych powierzchni, w tym takŜe drzewostanów starszych. Uderzenia  duŜych
kropel  deszczu  powodują  odpryskiwanie  cząstek  gleby  osadzających  się  na  siewkach
i sadzonkach, co utrudnia im oddychanie i asymilację. Ulewne deszcze wiosenne, zwłaszcza
te  połączone  z  silnym  wiatrem,  uszkadzają  takŜe  kwiaty,  rozwijające  się  liście  i  zawiązki
owoców [4, s. 181].

nieg. Jest on jednym z głównych czynników meteorologicznych, powodujących szkody

w  lasach.  Oddziaływanie  szkodliwe  opadów  śniegu  na  las  występuje  przede  wszystkim
wówczas,  gdy  termin  opadu  nie  jest  właściwy  lub  wielkość  opadu  jest  nadmierna.  Zbyt
wczesne  opady  śniegu  mogą  powodować  uszkodzenia  siewek,  zbyt  późne,  wiosenne  –
uszkodzenie  rozwijających  się  pędów,  kwiatów  i  związków  owoców.  W  lasach  górskich
mogą wystąpić szkody,  zwłaszcza przy większych opadach śniegu, który  spełza w dół stoku
lub  tworzy  zaspy  o  duŜej  miąŜszości,  które  w  okresie  wiosny  długo  zalegają.  Podstawowe
szkodliwe oddziaływanie polega na mechanicznym obciąŜeniu drzew.

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Najgroźniejsze szkody wyrządzają opady mokrego śniegu w postaci tzw. okiści. Okiść

powstaje najczęściej późną jesienią lub wczesną wiosną w czasie bezwietrznej pogody i przy
temperaturze nieco poniŜej 0

C, kiedy śnieg pada duŜymi płatkami. Skutkiem okiści jest

łamanie wierzchołków i gałęzi, oraz wyginanie, łamanie i wywracanie drzew (śniegołomy
i śniegowały).

Zapobieganie śniegołomom i śniegowałom polega na zakładaniu drzewostanów

wielogatunkowych  i  róŜnowiekowych,  złoŜonych  z  gatunków  odpornych  na  okiść,  sadzeniu
silnych  sadzonek  w  luźnej  więźbie,  wczesnych,  lecz  umiarkowanych  i  często  powtarzanych
cięciach  pielęgnacyjnych,  zapewniających  wykształcenie  regularnych  koron  i  strzał,
zabezpieczonych przed uszkodzeniem przez zwierzynę.

Drzewa uszkodzone przez okiść naleŜy szybko usunąć, aby nie dopuścić do opanowania

ich przez szkodniki wtórne i zakaŜenia przez grzyby [8, s. 28].

Grad. Uszkadza delikatne części roślin, szczególnie liście, igły, kwiaty, owoce, pędy

i cienką  korę.  W  szkółkach  i  uprawach  moŜe  nawet  zniszczyć  całkowicie  siewki  i  młode
sadzonki.  W  wyniku  uszkodzeń  gradowych  drzewa,  zwłaszcza  w  fazie  upraw  i  młodników,
często chorują, karłowacieją, a wskutek bardzo silnych uszkodzeń nawet  zamierają. Na ogół
jednak drzewa goją rany (rys. 14).

Rys. 14. Gałązka olszy z zabliźnionymi ranami spowodowanymi przez uderzenia gradu

(wg W. Kohlera) [8, s. 27]

Do gatunków wraŜliwych na uszkodzenia gradowe naleŜą: sosna, świerk, dąb, wierzba,

olsza, robinia.

Silnie uszkodzone młodniki lub uprawy iglaste, zwłaszcza sosna, najlepiej jest usunąć

przed ich opanowaniem przez szkodniki wtórne. Pędy wierzby koszykarskiej uszkodzone
przez grad są łamliwe i nie nadają się do przerobu [8, s. 27].

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Najczęściej opady gradu występują wiosną (około 50% przypadków), rzadziej latem

(około 30% przypadków) i jesienią, najczęściej między godziną 14 a 18. Opady gradu często
towarzyszą burzom.

Gołoledź. Jest to jednorodny i przezroczysty osad lodu, tworzący się zwykle wskutek

zamarzania przechłodzonych kropelek mŜawki lub deszczu na gałęziach. Gołoledź występuje
zwykle podczas raptownych odwilŜy po silnych mrozach. Grubość powłoki lodu dochodzi
nieraz do kilku centymetrów, zwiększając wielokrotnie cięŜar koron.

Szkody wywołane przez gołoledź są takie same jak wywołane okiścią, chociaŜ nie

osiągają duŜych rozmiarów. Najwięcej ucierpią gatunki iglaste, zwłaszcza sosna, z liściastych
wraŜliwe są: robinia, olsza, brzoza, osika, buk i topola, stosunkowo odporne zaś – dąb, jesion,
klon i grad.

Pewną ochronę przed gołoledzią mogą stanowić pasy gęsto ugałęzionych świerków na

obrzeŜach drzewostanów, zmniejszających siłę mroźnych wiatrów, sprzyjających
powstawaniu gołoledzi [8, s. 28].

Niska temperatura (mrozy zimowe, przymrozki wczesne na jesieni, przymrozki późne

wiosną).  Drzewa  wykazują  największą  wraŜliwość  na  niską  temperaturę  w  okresie  późnej
wiosny  i  lata  (przymrozki  późne).  Często  powodują  one  zamieranie  siwek  i  młodych
sadzonek,  a  u  starszych  drzew  zamieranie  młodych  igieł  i  liści,  rozwijających  się  pączków,
kwiatów i pędów. ZmroŜone pędy więdną, brunatnieją i odpadają. Na pniach grubych drzew
o  cienkiej  korze,  zwłaszcza  na  buku  i  grabie,  rzadziej  na  jodle,  w  następstwie  mrozów
występuje  zjawisko  obumierania  miazgi  i  odpadania  kory.  Częstym  zjawiskiem
obserwowanym  po  ostrych  zimach  jest  podłuŜne,  głębokie  spękanie  pni,  które  w  przypadku
ich  zabliźniania  dają  początek  podłuŜnym  zgrubieniom,  zwanym  listwami  mrozowymi.
Uszkodzenia  tego  rodzaju  występują  najczęściej  na  grubych  pniach  jesionu,  dębu,  buka,
wiązu i jodły, rzadziej na modrzewiu, świerku, klonie i lipie.

W następstwie działania mrozów, zwłaszcza u schyłku zimy, przy duŜych róŜnicach

między temperaturą w nocy, a temperaturą panującą w słoneczne dni, występuje zjawisko
obumierania, czerwienienia i opadania igieł, zwane opadziną zimową. Gwałtowny spadek
temperatury powietrza jest groźniejszy w skutkach od stopniowego ochładzania się.

WraŜliwość drzew na niską temperaturę zaleŜy od gatunku, wieku i środowiska, m.in. od

gleby, sąsiedztwa innych gatunków drzew, skaŜenia środowiska. Niska temperatura moŜe być
przyczyną osłabienia, zwłaszcza siewek i sadzonek, które atakowane są przez grzyby
pasoŜytnicze [4, s. 181].

Pierwszymi objawami szkód powodowanych przez przymrozki wiosenne są więdnięcia

zmroŜonych liści i pędów, które przez dłuŜszy czas zwisają na drzewkach, stopniowo
zmieniając barwę na brunatną lub czerwoną.

Do rzadkości nie naleŜą takŜe, nawet przy niezbyt niskich wartościach temperatur, okresu

zimowego, uszkodzenia mrozowe korzeni, zwłaszcza płytko przebiegających korzeni świerka
czy sosny na gruncie porolnym. W okresie wiosenno – letnim, wskutek dysproporcji między
siłą ssącą aparatu asymilacyjnego, a zmniejszonym parciem uszkodzonego systemu
korzeniowego, następuje znaczne odwodnienie korony, prowadzące często do jej zamarcia
[9, s. 29].

Przymrozki wiosenne wyrządzają największe szkody w tzw. zmrozowiskach

tj. nieprzewiewnych zagłębieniach terenu lub lukach w zwartym drzewostanie, w których
gromadzi się wilgotne powietrze. Drzewa w zmrozowiskach są karłowate, zbieŜyste, cienkie.
Dopiero gdy wybiją się nad warstwę zimnego powietrza rosną normalnie.

Wysokie temperatury. Występowanie wysokich wartości temperatury jest szczególnie

niebezpieczne  w  czasie  braku  opadów  atmosferycznych.  Długotrwała  susza  wywołuje
niekorzystne  zmiany  w  bilansie  wodnym  roślin,  czego  efektem  są  procesy  chorobowe
prowadzące  do  więdnięcia  (zamierania)  poszczególnych  organów,  a  nawet  śmierci  drzew.

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Wskutek nadmiernego przegrzania powierzchni gleby moŜe nastąpić zamieranie siewek.

Zjawisko takie nazywamy zgorzelą słoneczną siewek lub oparzeliną siewek (rys. 15).

Dla siewek i sadzonek szczególnie groźna jest susza (posucha) w okresie wiosennym,

zwłaszcza po bezśnieŜnej zimie. Chorujące z powodu suszy sadzonki wytwarzają drobniejsze
liście i pędy.

Rys. 15. Siewki sosny uszkodzone przez wysoką temperaturę (wg H. Orłosia) [8, s. 23]

W uprawach i drzewostanach rosnących na glebach piaszczystych (przegrzanie) lub

płytkich  glebach  gliniastych  (przesuszanie)  susza  powoduje  zamieranie  płycej  rosnących
korzeni. Podobne zjawisko obserwuje się w zalesieniach na gruntach porolnych. Szczególnie
dotkliwie  cierpią  drzewostany  świerkowe  oraz  sosnowe  rosnące  na  piaskach  wydmowych,
których  korzenie  rozwijające  się  w  płaszczyźnie  horyzontalnej  zamierają  w  okresie
długotrwałej suszy. Jednym z patogenów zasiedlających korzenie tak osłabionych drzew jest
przyczepka falista.
Palące  promienie  słoneczne  mogą  powodować  tzw.  zgorzelinę  kory  na  skutek  lokalnego
zniszczenia miazgi i powstania zmian nekrotycznych na osłoniętych częściach pni [9, s. 31].

Przeciwdziałanie skutkom suszy w leśnictwie ma ograniczony zakres. W szkółkach

leśnych stosuje się deszczownie. Przy zakładaniu upraw stosunkowo skutecznymi metodami
przeciwdziałania skutkom suszy są [6, s. 363]:

−

stosowanie silnego, zdrowego materiału sadzeniowego,

−

szczególna ochrona systemu korzeniowego,

−

terminowe wyjmowanie sadzonek i sadzenie,

−

minimalizacja czasu przechowywania sadzonek,

−

właściwa kolejność odnawiania poszczególnych powierzchni lub zalesiania gruntów
porolnych,

−

staranność prowadzenia prac,

−

stosowanie preparatów do ochrony systemów korzeniowych przed przesychaniem.
W wyniku działania omówionych czynników abiotycznych dochodzi często nie tylko do

zamierania  drzew  i  drzewostanów,  lecz  takŜe  do  okresowego  rozpadu  ekosystemów.
Zmniejsza  się  róŜnorodność  roślin  drzewiastych,  krzewiastych  i  zielonych,  a  takŜe  fauny
glebowej  i  naziemnej.  Skutecznie  zapobiegać  tym  zjawiskom  moŜna  jedynie  za  pomocą
działań gospodarczych wchodzących w zakres urządzania i hodowli lasu.

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Do najwaŜniejszych z nich moŜna zaliczyć [4, s. 182]:

−

hodowlę odpornych drzewostanów dostosowanych do siedliska, złoŜonych z drzew
o wąskich i długich koronach,

−

stosowanie rozrzedzonej więźby przy sadzeniu,

−

intensywne, mające na celu wykształcenie silnych systemów korzeniowych i skutecznych
ś

cian ochronnych,

−

wprowadzanie gatunków domieszkowych i podszytów wzmacniających drzewostan
mechanicznie i poprawiających warunki siedliskowe,

−

zaplanowane w istniejących oraz przyszłych drzewostanach sieci pasów zaporowych,
rozrębów i realizacja innych zabiegów zmierzających do utworzenia odporniejszych
ś

cian,

−

prowadzenia

racjonalnej

gospodarki

łowieckiej

celu

ograniczenia

szkód

powodowanych przez zwierzynę (zwłaszcza spałowania),

−

ochronę

drzewostanów

istniejących

wieŜo

zakładanych

przed

szkodami

powodowanymi przez owady, grzyby i inne czynniki biotyczne.

Szkody antropogeniczne

Czynniki antropogeniczne, czyli czynniki powstałe na skutek działalności człowieka, są

bardzo róŜnorodne. Do najwaŜniejszych naleŜą [4, s. 187]:

−

zakłócenia poziomu wód gruntowych,

−

skaŜenie powietrza atmosferycznego,

−

skaŜenia gleb,

−

skaŜenia wód w lesie i w jego otoczeniu – wysypiska, wylewiska itp.,

−

poŜary lasu,

−

degradacja (niszczenie i wydeptywanie) ściółki i runa leśnego,

−

zaśmiecanie lasu.
Oddziaływanie zanieczyszczeń przemysłowych. Udział poszczególnych gałęzi przemysłu

w zanieczyszczeniach powietrza atmosferycznego jest róŜny i zaleŜy od ilości i jakości
emitowanych do atmosfery substancji.
Do najbardziej rozpowszechnionych zanieczyszczeń występujących we wszystkich gałęziach
przemysłu posługujących się własnymi źródłami energii cieplnej zalicza się produkty spalania
paliw. W Polsce głównymi paliwami są nadal węgiel kamienny i brunatny oraz paliwa
gazowe i ciekłe.

Zanieczyszczenia przemysłowe i emisje gazów, ale takŜe wysokie dawki przyziemnego

ozonu (0

), są istotnymi czynnikami szkodotwórczymi inicjującymi procesy chorobowe

drzew  i  biorącymi  udział  w  zanieczyszczeniu  drzewostanów.  Wpływ  zanieczyszczeń
powietrza  na  drzewa  oceniany  jest  przede  wszystkim  na  podstawie  zmian  makroskopowych
dających  obraz  uszkodzenia  w  koronie  –  przerzedzenie,  uszkodzenie  na  skutek
niewykształcenia lub zamierania liści i pędów.

Emisje przemysłowe powodują zmiany fizjologiczne w roślinach, szczególnie w ich

aparacie asymilacyjnym.
W procesie powstawania i przebiegu uszkodzeń drzewostanów wyróŜnia się [6, s. 387]:

−

uszkodzenia ostre (inaczej oparzenia) powodowane imisję gazów o duŜym stęŜeniu
oddziaływujących w krótkim przedziale czasu,

−

uszkodzenia chroniczne, będące wynikiem długotrwałego, ciągłego oddziaływania gazów
i pyłów o niŜszym stęŜeniu,

−

uszkodzenia niewidoczne.

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Uszkodzenia roślin wywołane zanieczyszczeniem powietrza atmosferycznego (głównie

gazów) moŜna podzielić (na podstawie wyglądu organów asymilacyjnych) na:
1)

nekrozy, czyli zniszczenia tkanki liści,

chlorozy lub inne zmiany barwy,

zahamowanie przyrostu pędów, wielkości liści (igieł).
Drzewa leśne, podobnie jak inne grupy roślin, wykazują zróŜnicowaną wraŜliwość

w odniesieniu do róŜnych zanieczyszczeń powietrza. W warunkach klimatycznych naszego
kraju wyróŜnić trzeba 4 grupy wraŜliwości drzew na oddziaływanie emisji przemysłowych
(w szczególności zanieczyszczeń gazowych) [6, s. 391]:
1)

gatunki bardzo wraŜliwe: jodła, świerk, sosna zwyczajna, sosna Banksa, lipa
szerokolistna, buk,

gatunki wraŜliwe: lipa drobnolistna, wiąz, jarząb, jesion amerykański, kasztanowiec,

gatunki mało wraŜliwe: modrzew polski i europejski, daglezja, dąb szypułkowy, jawor,
klon zwyczajny, jesion wyniosły, olsza czarna, topola czarna,

gatunki najodporniejsze: sosna czarna, wejmutka, brzoza brodawkowata, osika, olsza
szara, klon polny, dąb czerwony, robinia, lipa srebrzysta.

Groźnym jest skaŜenie gleb pyłami, metalami cięŜkimi, odpadami, kwaśnymi deszczami

itp.

Oddziaływanie zanieczyszczeń komunikacyjnych na las obserwuje się wzdłuŜ tras

szybkiego ruchu do 200 m od pobocza. Zachodzące pod ich wpływem zmiany
w ekosystemach uwidaczniają się w zaleŜności od typu siedliskowego lasu, struktury
wiekowej i gatunkowej drzewostanów.

SkaŜenie wód – na obszarach leśnych spowodowane jest często odprowadzaniem

róŜnego rodzaju lokalnych zanieczyszczeń i ścieków o toksycznym oddziaływaniu na
ś

rodowisko, bezpośrednio do cieku wodnego, melioracyjnego lub pod powierzchnię gruntu.

SkaŜenie wód i gleb leśnych mogą wywołać równieŜ wysypiska odpadów usytuowane na

obszarach leśnych lub w ich sąsiedztwie [4, s. 189].

Na stan zdrowotny lasów niebagatelny wpływ ma bezpośrednie zachowanie ludzi.

To  człowiek  jest sprawcą  podpaleń  lasu,  i  to  zarówno  z  powodu  wiosennego  wypalania  łąk,
rzuconego  niedopałka  papierosa,  nieodpowiedniego  grillowania  czy  teŜ  działania
przestępczego.  Odnowienie  takich  powierzchni  zwłaszcza  duŜych  terenów  poŜarowych,  jest
nie  tylko  wyzwaniem  organizacyjnym,  ale  stwarza  teŜ  warunki  dla  rozwoju  lokalnych
gradacji owadów (choinek szary, sieciech niegłębek, zmienniki, zwójki, naliściaki) i epifitoz
grzybów (przyczepka falista, osutki, skrętak sosny).

Na stan zdrowotny lasu istotny wpływ mają równieŜ szkody górnicze spowodowane

osuwaniem  się  gruntu  i  zanikaniem  dostępnej  wody,  nie  zawsze  właściwie  zlokalizowane
retencyjne zbiorniki wodne oraz drogowe szlaki komunikacyjne – autostrady, drogi szybkiego
ruchu,  parkingi  (spaliny,  oleje,  tlenki  azotu).  Wyrzucanie  śmieci  i  odpadów,  niedozwolone
parkowanie  samochodów,  czy  jazda  rowerami  górskimi  poza  wyznaczonymi  ścieŜkami,  to
kolejne niedoceniane czynniki stresowe dla lasu i jego mieszkańców [9, s. 36].

4.3.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń:

Jakie czynniki zaliczamy do szkodliwych czynników abiotycznych?

Jaki jest wpływ wiatrów na drzewostany?

Jaki jest wpływ opadów atmosferycznych na drzewostany?

Jakie mogą być skutki dla sadzonek przymrozków wczesnych i późnych?

Jakie są sposoby zapobiegania śniegołomom i śniegowałom?

Jaki jest wpływ ostrych mrozów na drzewostany?

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Na czym polega zjawisko zgorzeli siewek?

Jakie czynniki powodują szkody antropogeniczne?

Jakie są skutki zanieczyszczeń przemysłowych dla lasu?

10.

Jakie są rodzaje uszkodzeń roślin przez emisje przemysłowe?

11.

Jakie gatunki drzew są najmniej odporne na zanieczyszczenia przemysłowe?

12.

Jakie jest wpływ na las zachowań ludzi?

4.3.3.

Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Wyjaśnij wpływ wiatru na drzewostany leśne.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać informacje, które będą pomocne przy wykonywaniu ćwiczenia,

obejrzeć tematyczny film edukacyjny,

określić zjawisko wiatru,

omówić skutki działania na drzewa wiatru o róŜnym natęŜeniu,

wskazać gatunki najmniej i najbardziej odporne na działanie wiatru,

przedstawić moŜliwości zapobiegania szkodom wywoływanym wiatrami,

dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

stanowisko komputerowe z dostępem do Internetu,

−

notatnik,

−

ołówek/długopis,

−

literatura z rozdziału 6 Poradnika dla ucznia.

Ćwiczenie 2

Scharakteryzuj skutki oddziaływania opadów śniegu na las i moŜliwe działania ochronne.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać informacje, które będą pomocne przy wykonywaniu ćwiczenia,

obejrzeć foliogramy i fotografie szkód wyrządzonych przez śnieg,

scharakteryzować zagroŜenia drzewostanów w róŜnym wieku,

scharakteryzować szczególne zagroŜenia lasów górskich,

wskazać na szczególne zagroŜenia ze strony okiści,

określić sposoby postępowania z drzewostanami silnie uszkodzonymi,

określić sposoby przeciwdziałania szkodom pośnieŜnym,

dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

fotografie szkód wyrządzonych przez śnieg w drzewostanach,

−

notatnik,

−

ołówek/długopis,

−

literatura z rozdziału 6 Poradnika dla ucznia.

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Ćwiczenie 3

Wyjaśnij wpływ suszy na siewki i sadzonki oraz wskaŜ sposoby przeciwdziałania jej

skutkom.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać informacje, które będą pomocne przy wykonywaniu ćwiczenia,

zapoznać się z planszami tematycznymi,

określić wpływ wysokich temperatur na rośliny,

wyjaśnić zjawisko zgorzeli siewek,

wskazać gatunki mało odporne na wysokie temperatury,

wyjaśnić pojęcia przesuszenie i przegrzanie,

określić moŜliwości przeciwdziałania skutkom suszy w leśnictwie,

dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

stanowisko komputerowe z dostępem do Internetu,

−

notatnik,

−

ołówek/długopis,

−

literatura z rozdziału 6 Poradnika dla ucznia.

4.3.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

wymienić szkodliwe czynniki atmosferyczne?

scharakteryzować wpływ wiatru na drzewostany?

scharakteryzować wpływ opadów atmosferycznych na drzewostany?

określić skutki przymrozków wczesnych i późnych dla sadzonek?

wymienić sposoby zapobiegania śniegołomom i śniegowałom?

wyjaśnić wpływ ostrych mrozów na drzewostany?

wyjaśnić zjawisko zgorzeli siewek?

określić szkodliwe czynniki antropogeniczne?

scharakteryzować skutki zanieczyszczeń przemysłowych dla lasu?

10)

wymienić rodzaje uszkodzeń roślin przez emisję przemysłowe?

11)

wymienić gatunki drzew najmniej odporne na zanieczyszczenia
przemysłowe

12)

określić wpływ zachowań ludzi na las?

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.4. Profilaktyka oraz metody zwalczania szkodników

owadzich i grzybów

4.4.1. Materiał nauczania

Profilaktyka w ochronie lasu

Profilaktyka jest jedną z podstawowych metod ochrony lasu. Obejmuje ona kompleks

działań i środków mających na celu kształtowanie właściwej kondycji zdrowotnej lasu,
zapobiegających powstawaniu chorób i gradacji owadów fitofagicznych występujących na
znacznych powierzchniach.

Znane i stosowane w praktyce leśnej metody ochrony lasu mają na celu zapobieganie

pojawieniu  się  i  rozwojowi  gradacji  czy  choroby.  Prawie  cała  ochrona  przed  chorobami
oparta  jest  na  działaniach  profilaktycznych,  stąd  wszystkie  zabiegi  ochronne  muszą  być
wykonane  odpowiednio  wcześnie,  zanim  dojdzie  do  poraŜenia  przez  chorobę  siewek
w szkółce, pojedynczych drzewek i drzew lub całych drzewostanów.

Metody profilaktyczne dzielimy na:

−

profilaktykę infekcyjną – ma na celu działanie na samego szkodnika czy patogena
i unieszkodliwienie go przed dokonaniem poraŜenia lub infekcji,

−

profilaktykę dyspozycyjną, która określonymi sposobami obniŜa dyspozycję chorobową
rośliny (skłonność do zachorowania) lub podatność na szkodniki, przez zmniejszenie
genetycznego

uwarunkowania

zakresu

podatności,

np.

metodami

hodowli

odpornościowej oraz modyfikowanie dyspozycji za pomocą czynników środowiska, np.
metodami hylotechnicznymi (agrotechnicznymi).
Podział ten nie jest ścisły, gdyŜ wiele zabiegów ochronnych ma na celu zarówno

ograniczenie lub niedopuszczenie do infekcji lub uszkodzeń spowodowanych przez
szkodnika, jak i zmniejszenie dyspozycji chorobowej rośliny.

Celem profilaktyki w ochronie lasu przed szkodnikami i chorobami jest [4, s. 83]:

ochrona i zwiększenie róŜnorodności ekosystemów leśnych przez zachowanie
najcenniejszych drzewostanów i zagroŜonych składników fauny i flory,

utrzymanie zdrowia i wilgotności ekosystemów przez preferowanie działań
wzmagających trwałość lasu w postępowaniu hodowlanym i ochronnym (naturalność,
róŜnorodność gatunkowa i genetyczna, rodzimość, odporność, zgodność z siedliskiem),

przywrócenie do stanu pierwotnego zdegradowanych elementów lasu i zapewnienie im
ochrony i dalszego rozwoju w warunkach antropopresji i istniejących zagroŜeń
ś

rodowiska leśnego.

Ochrona mrowisk

Mrówki budujące kopce w drzewostanach, naleŜące do grupy Formica rufa, odgrywają

znaczącą  rolę  w  redukcji  liczebności  szkodliwych  owadów.  Raz  na  10  lat,  przy  okazji  prac
urządzeniowych,  wykonuje  się  inwentaryzację  kolonii  mrówek.  W  celu  ochrony  mrowisk
przed  wrogami  naturalnymi,  takimi  jak  dzięcioły,  jeŜe,  lisy,  borsuki  lub  dziki,  stosuje  się
ogrodzenia  przy  uŜyciu  okorowanych  Ŝerdzi.  Korowanie  Ŝerdzi  przedłuŜa  długowieczność
ogrodzenia. Grodzenie moŜna wykonywać „w stoŜek” lub „w prostopadłościan” (rys. 16).

Ochrona ptaków

Utrzymanie wysokiego stanu liczebnego poŜytecznej awifauny owadoŜernej jest jednym

z waŜniejszych czynników hamujących rozwój szkodliwych owadów.

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys. 16. Mrowisko chronione grodzeniem „w stoŜek” [oprac. własne]

W związku z tym zaleca się [4, s. 95]:

−

zapewnienie ptakom dobrych warunków gniazdowania przez pozostawienie w lasach kęp
krzewów i drzew dziuplastych oraz wywieszanie skrzynek lęgowych, stanowiących
kryjówki zastępcze,

−

zaopatrywanie ptaków w karmę w okresach, kiedy warunki atmosferyczne utrudniają
zdobycie koniecznej do Ŝycia ilości poŜywienia,

−

ochronę ptaków przed wrogami naturalnymi (np. kuną leśną, niektórymi ptakami
drapieŜnymi),

−

prowadzenie akcji popularyzujących w społeczeństwie znaczenie i potrzebę ochrony
ptaków.
NaleŜy przygotować plan rozmieszczenia skrzynek lęgowych na terenie nadleśnictwa.
Zaleca się skrzynki lęgowe pięciu typów (tabela 4, rys. 17):

−

typ A – dla sikor, kowalika, pełzacza leśnego, krętogłowa, muchołówki Ŝałobnej, pleszki
ogrodowej,

−

typ A

– dla sikor, z wyjątkiem bogatki,

−

typ B – dla szpaka, jerzyka, krętogłowa, kowalika, muchołówki Ŝałobnej, pleszki
ogrodowej,

−

typu D – dla dudka, krętogłowa, kowalika, muchołówki Ŝałobnej, pleszki ogrodowej,
gągoła, gołębia siniaka, kraski, pustułki, szpaka,

−

typu E – dla puszczyka, uszatki, pustułki.

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Tabela 4. Wymiary skrzynek Sokołowskiego [6, s. 42]

Wymiary poszczególnych elementów w cm:

Typ

skrzynki

Bok dna

Wysokość ścianki

rednica otworu

Wysokość

umieszczenia

otworu nad dnem

B
D
E

13
13
15
19
30

25
25
35
40
50

27
27
38
43
55

3,3-3,5

2,7

5,0-5,5
8,0-8,5

12-15

15
15
20
27
33

Rys. 17. Sztuczne gniazda dla ptaków: A, B – typ Sokołowskiego, C – gniazdo półotwarte [2, s. 122]

Skrzynki lęgowe naleŜy wywieszać w okresie jesiennym, dzięki czemu mogą być

wykorzystywane przez ptaki równieŜ jako zimowiska.

Dno skrzynki od zewnątrz powinno być oznakowane duŜym numerem bieŜącym, który

ułatwi systematyczne gromadzenie informacji na temat ich zasiedlenia.

Przy zawieszaniu skrzynek naleŜy przestrzegać następujących zaleceń:

−

wywieszać skrzynki w miejscach wzmoŜonego występowania szkodników liścioŜernych
i wtórnych oraz w drzewostanach, w których znajdują się zbiorniki wodne,

−

skrzynki powinny być zawieszone pionowo (lub lekko pochylone do przodu), na
wysokości około 4 m, przy czym otwór wlotowy powinien być skierowany na wschód
lub południowy wschód,

−

na  ścianie  drzewostanu  naleŜy  zawieszać  skrzynki  w  odległościach  co  najmniej  30  m
jedna  od  drugiej,  skrzynki  lęgowe  typu  D  moŜna  zawieszać  takŜe  w  głębi  drzewostanu,
nie więcej niŜ po 2 szt./ha.
Wiszące skrzynki lęgowe wymagają  czyszczenia po kaŜdym sezonie lęgowym. Prace te

wykonuje  się  w  okresie  od  początku  września  do  końca  lutego.  Do  czyszczenia  budek
potrzebna  jest  lekka  drabina.  Usunięcie  uŜywanych  gniazd  w  których  bytują  pasoŜyty
(kleszcze,  pchły,  wszy  ptasie),  a  nierzadko  teŜ  odchody  nietoperzy,  warunkuje  właściwe
funkcjonowanie skrzynek w następnym okresie lęgowym oraz umoŜliwia nocowanie jesienią
i zimą sikorom, niekiedy teŜ kowalikom i dzięciołom.
Jesienna  kontrola  jest  dobrą  okazją  do  naprawy  uszkodzonych  skrzynek.  Po  skończonej
kontroli  trzeba  się  dokładnie  umyć  i  wyczyścić  ubranie.  Zaleca  się  równieŜ  przegląd  budek
w końcu  zimy  (luty).  Niektóre  z  nich  mogły  zawilgotnieć,  uszkodzić  się  lub  zostać  rozkute
przez dzięcioły – naleŜy je naprawić albo wymienić.

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

W czasie kontrolowania moŜna teŜ spotkać innych mieszkańców budek: kuliste gniazdo

os, wypełniające całe wnętrze gniazdo szerszeni, zagrzebane w gnieździe sikory woskowe
komory trzmiela, nocująco pojedynczo lub gromadnie nietoperze oraz znacznie rzadziej
popielicę oraz mysz leśną, a w budkach duŜych – wiewiórkę i kunę [5, s. 48].

Zasady stosowania repelentów

Repelenty są to związki chemiczne, które odstraszają zwierzęta zapachem lub smakiem,

albo teŜ mechanicznie zmieniają wygląd i smak ich naturalnego pokarmu. Środki zapachowe
najczęściej słuŜą do odstraszania ssaków od powierzchni, np. od upraw leśnych lub  polnych.
Do  ochrony  wybranych  pojedynczych  drzew  wykorzystuje  się  środki  ze  wszystkich  trzech
grup  (smakowe,  zapachowe,  mechaniczne)  lub  mające  działanie  w  róŜnym  stopniu
kombinowane.

Oprócz wymienionego podziału w zaleŜności od obecności w repelentach składników

fitotoksycznych oraz wraŜliwości roślin na środki chemiczne wyróŜnia się:

−

preparaty do stosowania w okresie wegetacyjnym, tzw. letnie,

−

preparaty do stosowania w okresie osłabienia procesów Ŝyciowych roślin, tzw. zimowe.
W zaleŜności od rodzaju szkód rozróŜnia się repelenty:

−

do ochrony drzew (przeciw zgryzaniu, przeciw spałowaniu),

−

do ochrony przyleśnych upraw polnych.
Wykaz środków chemicznych (repelentów) corocznie publikuje IBL. Repelenty nanosi

się na chronione rośliny smarując je lub opryskując (rys. 18, 19).

Rys. 18. Sposób smarowania sadzonek liściastych smarownicą dwuszczotkową [11, s.91]

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys. 19. Opryskiwanie sadzonek sosny Arborolem (opryskiwacz plecakowy) [11, s. 91]

Smarowanie jest korzystniejsze, gdyŜ pozwala bardziej selektywnie stosować preparat

oraz nanosić grubsza warstwę, co zwiększa skuteczność zabiegu. W zaleŜności od rodzaju
szkód i gatunku uszkadzanych drzew repelentem zabezpiecza się całe kilkuletnie drzewko lub
tylko wierzchołkową część pędu głównego („pęd” oznacza tu przyrost w ostatnim sezonie
wegetacyjnym).

Sosnę, świerk, jodłę i inne drzewa iglaste zgryzane przez jeleniowate naleŜy

zabezpieczać,  smarując  lub  opryskując  wierzchołkowa  część  pędu  głównego;  w  zasadzie
naleŜy smarować tylko igły. W razie duŜego naraŜenia drzewek, zwłaszcza jodły lub świerka,
na  zgryzanie  wskazane  jest  smarować  takŜe  1  –  2  pędy  boczne  z  bieŜącego  przyrostu.  Dąb,
buk,  jesion,  klon  i  inne  liściaste  zabezpiecza  się  przed  zgryzaniem  przez  jeleniowate,
zającowate  i  drobne  gryzonie,  smarując  lub  opryskując  całą  strzałkę,  jeśli  jej  wysokość  nie
przekracza  100  cm,  a  grubość  –  10  mm.  Najmłodsze  drzewka,  wysokość  do  50  cm,  traktuje
się  repelentem  całe,  czyli  strzałkę  i    pędy  boczne.  W  celu  ochrony  przed  gryzoniami
szczególnie  dokładnie  naleŜy  posmarować  strzałkę  w  części  odziomkowej,  u  nasady  szyi
korzeniowej.

Drzewka liściaste powinno się zabezpieczać repelentami po opadnięciu liści, gdyŜ pędy

ulistnione bardzo trudno pokryć równomierną warstwą i uzyskać właściwy skutek ochronny.
Dotyczy to zwłaszcza wierzchołka pędu głównego, który jest najbardziej naraŜony na
zgryzanie przez zwierzynę kopytną.

Repelenty naleŜy nanosić w dni bezdeszczowe, aby uzyskać lepszą przyczepność

i trwałość warstwy preparatu na pędzie, a tym samym – lepszą skuteczność zabiegu. NaleŜy
ś

ciśle przestrzegać szczegółowych zaleceń, gdyŜ np. nieodpowiednie rozcieńczanie repelentu

albo  traktowanie  nim  mokrych  drzew  zmniejsza  jego  przyczepność  i  trwałość,  czyli  takŜe
skuteczność.  Repelenty  przeznaczone  do  smarowania  mają  najczęściej  konsystencję
zagęszczonej cieczy lub pasty. Przed zastosowaniem naleŜy je bardzo dokładnie wymieszać,
gdyŜ  większość  z  nich  zawiera  składniki,  które  mogą  osiadać  na  dnie  pojemnika  [11,
s. 89, 93].

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Ochrona powierzchniowa

Najczęściej rozpowszechnionym sposobem ochrony powierzchniowej jest grodzenie

płotami.  Płoty  mogą  być  wykonane  z  Ŝerdzi  (łat)  i  innych  materiałów  drewnianych  oraz
z siatki drucianej lub plastikowej.
Płot  musi  być  wysoki,  gęsty,  trwały  i  mocny,  stosownie  do  siły  oraz  skoczności  zwierząt
wyrządzających  szkody  na  danym  terenie.  Skuteczność  ochrony  zaleŜy  od  szczelności
ogrodzenia, jego konserwacji i naprawy w przypadkach uszkodzeń.

Nie zaleca się grodzenia zbyt duŜych powierzchni leśnych metalowymi siatkami.

Powoduje to zuboŜenie leśnego areału bytowania zwierzyny, a zwłaszcza dostęp do
powierzchni otwartych.

Grodzenie upraw leśnych powinno ograniczać się do szczególnych przypadków

[11, s. 121]:

−

kiedy zagroŜone są cenne gatunki i największe szkody występują w okresie wegetacji,

−

jeśli uprawie zagraŜają przez długi czas zwierzęta, np. zającowate (zgryzające pędy
i ogryzające korę) i jeleniowate (zgryzające pędy, obijające i pałujące korę),

−

jeŜeli zagroŜenie występuje np. kilkanaście lat lub dłuŜej i dotyczy cennych gatunków
drzew zwłaszcza wolno rosnących,

−

jeśli nie moŜna uŜyć innych sposobów ochrony,

−

jeśli są to miejsca ostoi bądź okresowej koncentracji zwierzyny kopytnej.
Na stokach górskich ogrodzenia są dodatkowo wzmacniane podporami (rys. 20).

Rys. 20. Ogrodzenie odnowień na stoku w górach wzmocnione podporami (Sudety) [11, s. 121]

Ochrona pojedynczych drzew

Ochrona pojedynczych drzew przed uszkodzeniem ich przez zwierzynę płową (takŜe

przed zgryzaniem przez zającowate) polega na osłanianiu całego drzewka (przed zgryzaniem,
osmykiwaniem, obijaniem) lub tylko fragmentu (przed zgryzaniem pączków i pędów oraz
spałowaniem).

Do ochrony pędu wierzchołkowego gatunków iglastych przed zgryzaniem przez

zwierzynę płową stosuje się wyczesy konopne, a takŜe róŜnego rodzaju osłonki w tym
plastikowe (rys. 21).

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys. 21. Osłonka pędu wierzchołkowego –Tatrzański Park Narodowy

[oprac. własne]

Do ochrony sadzonek drzew liściastych przed zgryzaniem przez zwierzynę płową stosuje

się wszelkiego rodzaju osłonki perforowane zabezpieczające całą sadzonkę.

Zabezpieczenie drzew osłonkami z tworzyw sztucznych jest skuteczne i niezbyt

kosztowne, nawet stosowane na większą skalę. Osłonki są przydatne zarówno do ochrony
strzał kilkunastoletnich drzew w młodnikach (rys. 22), jak i starszych drzew, naraŜonych na
spałowanie przez jelenie, daniele, łosie i Ŝubry.

W celu ochrony drzew – zwłaszcza modrzewi – przed osmykiwaniem kory przez samce

zwierzyny płowej stosuje się od dawna palikowanie zagroŜonych egzemplarzy; 3–4 paliki
wbija się wokół drzewka, tak aby ich wierzchołki zbliŜały się do siebie [11, s. 128].

Zabiegi ochronne w drzewostanach zagroŜonych przez owady

W ochronie lasu przed owadami stosowane są głównie trzy rodzaje metod [4, s. 123]:

−

metody biotechniczne – polegające na wykorzystaniu, w róŜnego typu pułapkach,
związków chemicznych występujących w środowisku i wpływających na owady, jak np.
feromony, kairomony, repelenty,

−

metody biologiczne – polegające na stosowaniu Ŝywych organizmów w celu ograniczenia
liczebności szkodliwych owadów,

−

metody chemiczne – polegające na redukcji liczebności populacji owadów przy uŜyciu
ś

rodków owadobójczych.

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys. 22. Zakładanie osłonek w młodniku sosnowym [11, s. 129]

Pułapki feromonowe

Feromony – związki (lub mieszaniny) chemiczne, wydzielane i odbierane przez owady

tego samego gatunku.

Pułapki feromonowe naleŜy układać według następujących wskazań [4, s. 128]:

−

pułapkę naleŜy umieszczać na wysokości od 0,5 do 3 m nad ziemią,

−

przy  lokalizacji  pułapek  ekranowych  naleŜy  unikać  miejsc  naraŜonych  na  intensywny
opad  igliwia  i  gałązek,  które  powodują  zanieczyszczenie  rynienek;  nie  naleŜy  równieŜ
umieszczać  pułapek  przy  drogach  wywozowych  oraz  szlakach  turystycznych,  gdzie  są
naraŜone na uszkodzenia lub zniszczenie,

−

wykładanie pułapek z feromonami powinno być zakończone przed rozpoczęciem rójki
szkodnika,

−

wszystkie pułapki wyłoŜone w lesie powinny być ponumerowane, a ich lokalizacja
naniesiona na szkic (mapę),

−

termin umieszczania feromonów w pułapkach ustala się na podstawie codziennych
obserwacji warunków pogodowych. Najczęściej przypada on przed 15 marca na
drwalnika, a przed 15 kwietnia na kornika drukarza,

−

opakowania z torebkami feromonów naleŜy otwierać tuŜ przed ich umieszczeniem
w pułapce, aby zapobiec wcześniejszemu ulatnianiu się substancji wabiącej. Opakowań
nie naleŜy pozostawiać w lesie,

−

feromony naleŜy umieszczać poniŜej 1/3 wysokości pułapki, mierząc od dołu,

−

przed zimą pułapki feromonowe naleŜy zebrać i zabezpieczyć przed szkodzeniem.

Ochrona szkółek i upraw przed szeliniakami

Szkółki i uprawy zagroŜone przez chrząszcza szeliniaka naleŜy otaczać rowkami

zabezpieczającymi przed inwazją szkodników.

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rowki pułapkowe o pionowych ściankach, szerokości i głębokości 10–30 cm, ze

studzienkami co 10 m, wykopuje się w przypadkach, gdy moŜliwe jest częste (co 2–3 dni)
wykonywanie kontroli. Podczas kontroli, wybrane ze studzienek szkodliwe chrząszcze naleŜy
niszczyć, natomiast drapieŜne owady, gady, płazy i ssaki owadoŜerne naleŜy uwalniać.

Do odławiania chrząszczy szeliniaka na uprawach stosuje się następujące pułapki

przygotowane z materiałów naturalnych [4, s. 131]:

−

wałki pułapkowe długości 1 m i grubości 10–15 cm, lekko ostrugane od spodu i ułoŜone
na wyrównanym podłoŜu,

−

płaty świeŜej kory świerkowej lub sosnowej, o wymiarach 30x30 cm ułoŜone łykiem ku
ziemi i obciąŜone darnią,

−

wiązki świeŜego chrustu iglastego, długości około 30 cm i grubości do 10 cm,

−

krąŜki drewna w korze w dołkach chwytnych.
W celu ochrony zagroŜonych upraw wykłada się od kilkudziesięciu do 100 pułapek na

hektar. Kontrole pułapek wykonuje się co 2–3 dni (w przypadkach masowego występowania)
lub  raz  w  tygodniu  (w  przypadku  mniejszej  liczebności  chrząszczy),  niszcząc  odłowione
szkodniki.  JeŜeli  pułapki  wyschną,  naleŜy  wymienić  je  na  nowe.  Omawiane  pułapki  moŜna
potraktować  wodną  emulsją  środków  owadobójczych,  co  pozwala  na  rzadsze  wykonywanie
kontroli.

Jedną ze skutecznych mechanicznych metod odławiania chrząszczy szeliniaka

w uprawach jest wykopanie dołków chwytnych o wymiarach 30x30 cm i liczbie około
100 sztuk/ha z umieszczonymi w nich krąŜkami drewna sosnowego [4, s. 131].

Do odławiania chrząszczy szczeliniaka w zagroŜonych uprawach stosuje się teŜ naziemne

pułapki IBL – 4 z syntetycznym atraktantem pokarmowym (rys. 23).

Rys. 23. Pułapka naziemna IBL – 4 do odławiania szeliniaka (mat. IBL)

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Drzewa pułapkowe

Do zwalczania szkodników wtórnych stosowane są przede wszystkim ścięte drzewa, do

których ściągają dla złoŜenia jaj Ŝerujące pod korą i w drewnie owady.

Gatunek drzewa przeznaczonego na pułapki oraz termin ich wyłoŜenia, a takŜe liczba,

uzaleŜnione są od gatunków szkodników, spodziewanej pory ich pojawu oraz nasilenia
występowania.

Na pułapki wybiera się drzewa o grubej korze, w miarę moŜliwości z wadami

technicznymi, bądź tez wykorzystuje się do tego celu wywroty lub złomy.

Pułapki wykłada się na 3–4 tygodnie przed rójką szkodników, przede wszystkim

w miejscach największego zagroŜenia drzewostanów.

Koniecznym warunkiem uzyskania poŜądanych wyników zwalczania szkodników

wtórnych  jest  okorowanie  pułapek  we  właściwym  momencie,  czyli  wtedy,  gdy  szkodnik
znajduje  się  w  stadium  larwy  przebywającej  pomiędzy  korą  a  drewnem.  Zbyt  późne
korowanie  pułapek  nie  niszczy  szkodników,  larwy  jednych  gatunków  przepoczwarczają  się
bowiem  w  korze,  innych  natomiast  w  drewnie.  Dlatego  teŜ  w  przypadku  spóźnionego
korowania w celu zniszczenia szkodników niezbędne jest spalenie lub zakopanie zasiedlonej
kory,  natomiast  w  odniesieniu  do  szkodników  technicznych  –  wywiezienie  zasiedlonego
drewna z lasu poza strefę zagroŜenia (co najmniej 3 km od ściany lasu) lub – opryskanie go
chemicznymi środkami owadobójczymi.

Niektóre gatunki szkodników, zwłaszcza korniki świerka, charakteryzujące się

stosunkowo szybkim rozwojem w przypadku dogodnego dla nich układu warunków
meteorologicznych, wyprowadzają w ciągu jednego roku dwie, a nawet więcej generacji i dla
kaŜdego z nich, jak teŜ dla generacji siostrzanych, niezbędne jest przygotowanie nowej serii
pułapek [7, s. 361].

Zwalczanie chwastów

Chwasty wskutek masowego zwalczania i niekorzystnego oddziaływania na gatunki

lasotwórcze hamują wzrost, zwłaszcza młodszych drzew i krzewów. Zakłócenie wzrostu
moŜe być spowodowane przez:

−

zagłuszanie sadzonek,

−

konkurencję korzeni, które zabierają wodę i substancję odŜywcze,

−

utrudnianie dostępu światła oraz docierania opadów atmosferycznych,

−

wyparzanie sadzonek powodowane przez wyleganie traw i chwastów na skutek
utrzymywania się grubych warstw śniegu,

−

zakwaszania gleby,

−

wzrost zagroŜenia poŜarowego lasu,

−

wzrost zagroŜenia przez mróz na skutek zwiększonego wyparowywania wody,

−

sprzyjanie bytowaniu szkodliwych drobnych gryzoni,

−

sprzyjanie rozprzestrzenianiu się szkodliwych grzybów, jeśli są jednym z Ŝywicieli rdzy
dwudomowych.
Poza zabiegami agrotechnicznymi, podczas których między innymi niszczy się chwasty,

zwalczanie  ich  moŜe  być  prowadzone  równieŜ  przy  uŜyciu  środków  chemicznych  zwanych
herbicydami. Stosuje się herbicydy totalne niszczące całą roślinność na powierzchniach przed
załoŜeniem uprawy, drogach i placach składowisk, oraz herbicydy selektywne niszczące tylko
określone  grupy  roślin,  np.  traw.  W  zaleŜności  od  sposobu  działania  rozróŜnia  się  preparaty
kontaktowe,  niszczące  tylko  nadziemne  części  roślin  zielnych,  systemiczne,  przenikające  do
substancji  odŜywczych,  z  którymi  docierają  do  wszystkich  części  roślin,  oraz  herbicydy
wzrostowe,  powodujące  nienormalny  wzrost  i  stopniowe  zamieranie  roślin.  Preparaty
kontaktowe  i  wzrostowe  wnikają  do  roślin  albo przez  liście,  albo  przez korzenie,  albo  przez
liście i korzenie [7, s. 344].

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Chwasty zwalcza się ręcznie, mechanicznie i chemicznie. Do zwalczania chwastów

słuŜą: motyki, sierpy, kosy leśne, pilarki na wysięgniku oraz brony i opielacze.

Sprzęt stosowany w zabiegach ochronnych

rodki ochrony roślin naleŜy stosować z wykorzystaniem sprzętu sprawnego technicznie,

a zabiegi ochrony roślin mogą wykonywać tylko osoby przeszkolone, które posiadają
ś

wiadectwa ukończenia szkolenia.

Sprzęt do stosowania środków ochrony roślin powinien być przebadany przez

wyspecjalizowane  jednostki  organizacyjne  upowaŜnione  przez  wojewódzkiego  inspektora
ochrony  roślin.  Wyniki  badań  dokumentuje  się  w  protokole  kontroli,  a  posiadacz  otrzymuje
zaświadczenie  potwierdzające  jego  sprawność  techniczną.  Sprawny  sprzęt  musi  być
oznaczony znakiem kontrolnym. Badania powinny być powtarzane co dwa lata.

Uproszczony, obecnie powszechnie stosowany podział na trzy podstawowe rodzaje

opryskiwania (drobnokropliste, średniokropliste i grubokropliste) przedstawia się następująco
[4, s. 160]:

−

opryskiwanie grubokropliste – gdy krople mniejsze niŜ 100 mikronów zajmują mniej niŜ
5% objętości wagowej wszystkich kropel wytwarzanych przez rozpylacze,

−

opryskiwanie średniokropliste – gdy krople o wielkości 100 mikronów zajmują 5–10%
objętości wagowej wszystkich wytworzonych kropel,

−

opryskiwanie drobnokropliste – gdy krople o wielkości 100 mikronów zajmują ponad
10% objętości wagowej wszystkich wytwarzanych kropel.
Bezpośredni wpływ na skuteczność działania środków ochrony roślin mają rozpylacze.

Wielkość i liczba wytwarzanych przez nie kropel decyduje o skuteczności zabiegów oraz
moŜliwości

stosowania

optymalnych

dawek

rodków

róŜnych

warunkach

meteorologicznych.

Przy doborze właściwych rozpylaczy do poszczególnych zabiegów ochrony roślin,

naleŜy kierować się następującymi zaleceniami [4, s. 161]:
1)

do zwalczania chorób zaleca się rozpylacze szczelinowe zapewniające opryskiwanie
drobnokropliste lub średniokropliste w warunkach ciśnienia roboczego 0,3–0,5 MPa
i ilości cieczy uŜytkowej 200–400 l/ha,

do zwalczania chwastów – rozpylacze szczelinowe zapewniające opryskiwania
grubokropliste lub średniokropliste w warunkach ciśnienia roboczego 0,15–0,3 MPa
i 200 – 400 l/ha cieczy uŜytkowej,

do zwalczania szkodliwych owadów – rozpylacze zapewniające opryskiwanie
ś

redniokropliste i dawkę 150–300 l/ha cieczy uŜytkowej przy ciśnieniu około 0,3 MPa.

Sporządzenie odpowiedniej ilości cieczy uŜytkowej wymaga wcześniejszego ustalenia

wydatkowania cieczy na hektar przez dany opryskiwacz. Jest to tzw. kalibracja opryskiwacza.
Wykonuje się ją w następującej kolejności:
1)

na podstawie etykiety – instrukcji stosowania środka, ustala się jego dawkę na hektar,
zalecaną ilość wody oraz rodzaj opryskiwania (drobnokropliste, średniokropliste lub
grubokropliste),

ustala się prędkość opryskiwania na wybranym biegu ciągnika przy ustalonych obrotach
silnika, mierząc czas przejazdu ciągnika z opryskiwaczem na odcinku 50 lub 100 m
w sekundach. Prędkość (w km/h) wylicza się z wzoru:

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

gdzie:

d – droga w metrach
t – czas w sekundach

oblicza się wydatek cieczy z jednego rozpylacza, który zapewni uzyskanie zaplanowanej
dawki cieczy uŜytkowej na hektar z wzoru:

QxVxs

600

gdzie:

Q – wydatek cieczy jednego rozpylacza (intensywność wypływu) w dm

/min,

V – prędkość ciągnika w czasie opryskiwania w km/h,
s – szerokość robocza opryskiwacza w metrach,
n – liczba rozpylaczy na belce polowej.

spośród dostępnych rozpylaczy wybiera się taki komplet, który zapewnia
w warunkach ustalonego ciśnienia właściwy rodzaj opryskiwania i wydatek cieczy
„q” zbliŜony do obliczonego (na podstawie tabel, instrukcji, prospektów),

montuje  się  wybrane  rozpylacze  na  belce  polowej  opryskiwacza  i  wykonuje  pomiar
intensywności  wypływu  wody  z  poszczególnych  rozpylaczy  do  naczyń  miarowych.
Odchylenie  w  wydatkowaniu  między  poszczególnymi  rozpylaczami  nie  moŜe  być
większe  niŜ  5%  od  średniej.  JeŜeli  średni  wynik  róŜni  się  od  przyjętego  wydatku
cieczy  z jednego  rozpylacza  „q”,  naleŜy  wykonać  korektę,  zmieniając  ciśnienie
i ponownie zmierzyć  intensywność  wypływu  do  przynajmniej  4  rozpylaczy.  Pomiary
wykonuje  się  do  czasu  uzyskania  wyniku  zapewniającego  przyjętą  ilość  cieczy  na
hektar.
Ilość  preparatu  chemicznego  przypadającą  na  zbiornik  opryskiwacza  oblicza  się,

dzieląc pojemność zbiornika opryskiwacza przez dawkę cieczy na hektar i mnoŜąc wynik
przez ilość preparatu zalecanego na hektar.

Czynność regulacji opryskiwacza naleŜy powtarzać kaŜdorazowo przy zamianie

parametrów opryskiwacza. Z kaŜdej regulacji opryskiwacza powinien być sporządzony
protokół, zawierający wykaz wszystkich wykonanych czynności oraz ustalone parametry
techniczne.

Do ochrony młodych upraw leśnych oraz w szkółkach wykorzystuje się opryskiwacze

z belką polową, takie jak w zabiegach ochronnych w rolnictwie.

Do ochrony młodników i dojrzałych drzewostanów stosuje się opryskiwacze plecakowe

z pomocniczym strumieniem powietrza (np. Armitsu, Solo), ciągnikowe (np. opryskiwacz do
drzewostanów L-150 (rys. 24), zamgławiacz L-142 z rozpylaczem rotacyjnym) oraz
wytwornice aerozolu (np. Pulsopyl, Pulsfog).

Belka polowa podczas opryskiwania musi znajdować się na wysokości 35–60 cm ponad

wierzchołkami roślin, w zaleŜności od typu rozpylacza i kąta rozpylania. Prawidłowa
wysokość ustawienia belki polowej opryskiwacza zapewnia równomierne naniesienie
ś

rodków chemicznych na całą opryskiwaną powierzchnię. Wszystkie rozpylacze

zamontowane na belce muszą być tego samego typu i wielkości, powinny charakteryzować
się tym samym kątem rozpylania cieczy i odznaczać się jednakowym natęŜeniem wypływu.

Przy wykonywaniu zabiegów opryskiwaczem lub zamgławiaczem ciągnikowym naleŜy

przemieszczać się wzdłuŜ linii oddziałowych i wyciętych wizurek.Prędkość przemieszczania
się opryskiwaczy i zamgławiaczy ciągnikowych podczas wykonywania zabiegów powinna
wynosić 1,5–2,5 km/h, przy wietrze bocznym 0–2 m/s [4, s. 164].

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys. 24. Opryskiwacz L-105 do drzewostanów wysokich [10, s. 7]

Sporządzanie cieczy uŜytkowej

Poza określeniem parametrów opryskiwania (prędkości, ciśnienia w belce opryskowej

i wydatku cieczy z rozpylacza) naleŜy zmierzyć powierzchnię przewidzianą do opryskiwania
i obliczyć ilość preparatu i cieczy uŜytkowej niezbędnej do wykonania zabiegu.

Ciecz uŜytkową naleŜy zawsze sporządzać bezpośrednio przed zabiegiem, poniewaŜ jej

przetrzymywanie w zbiornikach nawet przez kilka godzin moŜe doprowadzić do wytrącania
się poszczególnych składników lub powstania innych związków, które mogą być toksyczne
dla chronionych roślin.

rodki w formie proszku do sporządzania zawiesiny wodnej, koncentratu zawiesinowego,

czy teŜ pasty naleŜy wstępnie rozprowadzać w małej ilości wody, a następnie papkę
rozcieńczyć do konsystencji płynnej. Tak przygotowane środki wlewa się przez sito wlewowe
do zbiornika opryskiwacza, napełnionego częściowo wodą, a następnie dopełnia zbiornik do
Ŝą

danego poziomu. Ewentualne odstępstwa od techniki sporządzania cieczy uŜytkowej

podane są na etykiecie – instrukcji stosowania danego środka ochrony roślin.

Po zakończeniu zabiegów ochronnych i sunięciu resztek cieczy uŜytkowej zgodnie

z zaleceniem podanym na etykiecie – instrukcji stosowania danego środkach ochrony roślin –
opryskiwacz  naleŜy  przepłukać  czystą  wodą,  uruchamiając  go  początkowo  bez  rozpylaczy,
a następnie po ich podłączeniu. Po kaŜdym dniu pracy lub w tym samym dniu, w przypadku
stosowania  innych  środków  ochrony  naleŜy  umyć  opryskiwacz  specjalnym  środkiem  do
czyszczenia  opryskiwaczy.  Nie  wolno  pozostawić  w  opryskiwaczu  niewykorzystanej  cieczy
uŜytkowej [4, s. 165].

4.4.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń:

Jakie są cele profilaktyki w ochronie lasu przed szkodnikami i chorobami?

Jakie są cele i sposoby ochrony mrowisk?

Jakie są zasady wywieszania skrzynek lęgowych?

Jakie znasz techniki ręcznego nanoszenia repelentu?

W jakich przypadkach powinno się grodzić uprawy leśne?

Na czym polega ochrona pojedynczych drzew przed uszkodzeniem ich przez zwierzynę
płową?

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Jakie są metody stosuje się w ochronie lasu przed owadami?

Jakie zasady obowiązują przy wykładaniu pułapek feromonowych?

Jakie pułapki stosuje się do odławiania chrząszczy szeliniaka w uprawach?

10.

Kiedy koruje się pułapki do zwalczania szkodników wtórnych?

11.

Jakimi sposobami moŜna zwalczać chwasty?

12.

Jaki sprzęt stosuje się do wykonywania zabiegów chemicznych?

13.

Jak przygotowuje się ciecz roboczą do opryskiwacza?

4.4.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Wykonaj ogrodzenie mrowiska Ŝerdziami „w stoŜek”.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać informacje, które będą pomocne przy wykonywaniu ćwiczenia,

zapoznać się z modelami ogrodzeń,

przygotować narzędzia pracy,

okorować Ŝerdzie,

pociąć Ŝerdzie zgodnie z ustalonymi wymiarami,

zespolić za pomocą gwoździ przygotowane elementy,

ustawić wykonane ogrodzenie nad mrowiskiem,

uporządkować stanowisko pracy,

dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia,

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

erdzie,

−

piła ręczna,

−

ośnik,

−

gwoździe,

−

siekiera,

−

młotek,

−

literatura z rozdziału 6 Poradnika dla ucznia.

Ćwiczenie 2

Wykonaj czyszczenie skrzynki lęgowej.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać informacje, które będą pomocne przy wykonywaniu ćwiczenia,

zapoznać się z modelami skrzynek lęgowych,

zanotować informacje o zasiedleniu przez ptaki przeznaczonej do czyszczenia skrzynki
lęgowej,

sprawdzić czytelność numeru skrzynki lęgowej,

otworzyć i oczyścić skrzynkę,

sprawdzić jej stan techniczny,

dokonać ewentualnej naprawy uszkodzeń,

dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia,

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

lekka drabina o wysokości około 3 m,

−

deseczki, listewki,

−

gwoździe,

−

szpachelka (skrobaczka),

−

młotek,

−

szczotka,

−

notatnik,

−

ołówek,

−

literatura z rozdziału 6 Poradnika dla ucznia.

Ćwiczenie 3

Wykonaj fragment ogrodzenia uprawy leśnej siatką metalową.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać informacje, które będą pomocne przy wykonywaniu ćwiczenia,

ustalić robocze odległości między słupkami,

dokonać na gruncie pomiaru odległości między miejscami na słupki,

zaimpregnować słupki na części przeznaczonej do wkopania,

wkopać słupki,

rozciągnąć i przymocować siatkę do słupków,

dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia,

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

drewniane okorowane słupki ogrodzeniowe,

−

siatka o wysokości dostosowanej do gatunku zwierząt przed którym będzie chronić,

−

szpadel,

−

gwoździe,

−

impregnat,

−

taśma miernicza (20 m),

−

literatura z rozdziału 6 Poradnika dla ucznia.

Ćwiczenie 4

Wykonaj w uprawie sosnowej dołki chwytne na szeliniaka.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać informacje, które będą pomocne przy wykonywaniu ćwiczenia,

zapoznać się z modelami pułapek na szeliniaka,

określić powierzchnię uprawy, w której prowadzone będą czynności ochronne,

ustalić liczbę i miejsca wykopania dołków,

wykopać odpowiednią ilość dołków chwytnych o wymiarach 30x30 cm,

umieścić w kaŜdym dołku krąŜek drewna sosnowego,

dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia,

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

szpadel,

−

krąŜki drewna sosnowego,

−

literatura z rozdziału 6 Poradnika dla ucznia.

Ćwiczenie 5

Wykonaj zabezpieczenie sadzonek sosny repelentem o działaniu złoŜonym.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać informacje, które będą pomocne przy wykonywaniu ćwiczenia,

zapoznać się z przepisami bhp przy środkach chemicznych,

zapoznać się z treścią etykiety – instrukcji stosowania repelentu,

pobrać niewielką próbkę środka w celu przechowania do wiosny,

rozcieńczyć odpowiednio repelent,

wymieszać repelent bardzo dokładnie,

nanieść repelent smarownicą lub rękawicą (w zaleŜności od wieku drzewa) na drzewka,

dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia,

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

drzewka przeznaczone do zabezpieczenia,

−

odzieŜ ochronna,

−

rękawice gumowe,

−

repelent (np. Emole, Repentol 6),

−

smarownica dwuszczotkowa,

−

literatura z rozdziału 6 Poradnika dla ucznia.

Ćwiczenie 6

Zabezpiecz sadzonki drzew liściastych za pomocą osłon tubowych przed uszkodzeniami

przez zwierzynę leśną.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać informacje, które będą pomocne przy wykonywaniu ćwiczenia,

dokonać rozeznania terenu, na którym będą zabezpieczane sadzonki,

przygotować osłony tubowe,

zabezpieczyć drzewka za pomocą osłon tubowych,

dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia,

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

osłonki tubowe do zabezpieczenie drzewek,

−

literatura z rozdziału 6 Poradnika dla ucznia.

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Ćwiczenie 7

Przygotuj ciecz roboczą i dokonaj chemicznego zwalczania chwastów (symulacja).

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać informacje, które będą pomocne przy wykonywaniu ćwiczenia,

zapoznać się z przepisami bhp,

zapoznać się z etykietą – instrukcją stosowania danego środka ochrony roślin,

rozprowadzić niewielką ilość koncentratu zawiesinowego w małej ilości wody
(symulacja),

rozcieńczyć gęstą papkę do konsystencji płynnej (symulacja),

wlać przygotowany środek do zbiornika opryskiwacza częściowo napełnionego wodą
(symulacja),

dopełnić zbiornik do Ŝądanego poziomu,

dokonać zabiegu ochronnego,

przepłukać opryskiwacz czystą wodą po dokonanym zabiegu,

10)

dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia,

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

opryskiwacz ciągnikowy,

−

rodek chemiczny w formie koncentratu (symulacja),

−

odzieŜ ochronna,

−

etykieta z instrukcją przygotowania środka ochrony roślin,

−

literatura z rozdziału 6 Poradnika dla ucznia.

4.4.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

wyjaśnić cele profilaktyki lasu przed uszkodzeniami?

wyjaśnić cele i sposoby ochrony mrowisk?

określić zasady wywieszania skrzynek lęgowych?

wymienić techniki ręcznego nanoszenia repelentu?

określić, które uprawy powinno się grodzić?

wyjaśnić zasady ochrony pojedynczych drzew przed uszkodzeniem
przez zwierzynę płową?

określić metody stosowane w ochronie lasu przed owadami?

wyjaśnić zasady obowiązujące przy wykładaniu pułapek feromonowych?

określić rodzaje pułapek stosowanych do odławiania chrząszczy
szeliniaka w uprawach?

określić terminy korowania pułapek do zwalczania szkodników
wtórnych?

określić sposoby zwalczania chwastów?

wymienić sprzęt stosowany do wykonywania zabiegów chemicznych?

wyjaśnić sposób przygotowania cieczy roboczej do opryskiwania?

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

SPRAWDZIAN OSIĄGNIĘĆ

Instrukcja dla ucznia

Przeczytaj uwaŜnie instrukcję.

Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi.

Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.

Test zawiera 25 zadań Do kaŜdego zadania dołączone są cztery moŜliwości odpowiedzi.
Tylko jedna jest prawdziwa.

Udzielaj odpowiedzi tylko na załączonej karcie odpowiedzi, stawiając w odpowiedniej
rubryce znak X. W przypadku pomyłki naleŜy błędną odpowiedź zaznaczyć kółkiem,
a następnie ponownie zakreślić odpowiedź prawidłową.

Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonanego zadania.

Jeśli udzielenie odpowiedzi będzie Ci sprawiało trudność, wtedy odłóŜ jego rozwiązanie
na później i wróć do niego, gdy zostanie Ci wolny czas.

Na rozwiązanie testu masz 45 minut.

Powodzenia!

ZESTAW ZADAŃ TESTOWYCH

Zasadniczą kontrolę występowania szkodników korzeni przeprowadza się w okresie
a)

od 1 lipca do 30 sierpnia.

od 1 sierpnia do 30 sierpnia.

od 15 sierpnia do 30 września.

od 1 września do 15 października.

Dół próbny do kontroli zapędraczeniem gleby ma wymiary
a)

1,5 m x 1,5 m.

1,5 m x 1,0 m.

1,0 m x 1,0 m.

1,0 m x 0,5 m.

Uszkodzenie systemu korzeniowego roślina sygnalizuje
a)

brunatnieniem ulistnienia, brakiem pączków.

zamieraniem wierzchołków, zgrubieniem szyi korzeniowej.

więdnięciem pędów, zamieraniem wierzchołków.

więdnięciem pędów, szybszym wzrostem wierzchołka.

Stos kontrolny wylęgu gąsienic brunatnicy mniszki moŜe mieć kształt
a)

wieŜy, ściany.

ciany, stoŜka.

stoŜka, bramy.

piramidy, kolumny.

Prognozowaniu zagroŜeń ze strony szkodników pierwotnych sosny słuŜy metoda
jesiennych poszukiwań róŜnych stadiów rozwojowych

strzygoni choinówki, paprocha cetyniaka, barczatki sosnówki.

paprocha cetyniaka, turkucia podjadkam skorka pospolitego.

barczatki sosnówki, mszycy sosnowej, rohatyńca.

uka gnojowca, jelonka, kornika drukarza.

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Jednym z objawów zagęszczenia się populacji szkodników wtórnych w drzewostanach
sosnowych jest
a)

zmiana barwy korony (igieł).

zmiana barwy kory.

brak jakichkolwiek objawów.

brak szyszek.

Do zaistnienia poŜaru konieczne są jednocześnie
a)

silny wiatr, materiał palny, wysoka temperatura.

susza, wiatrołomy, silny wiatr.

tlen, działalność człowieka, wysoka temperatura.

materiał palny, tlen, bodziec energetyczny.

Największe zagroŜenie poŜarowe występuje w okresie
a)

wiosny, lata.

wczesnej wiosny, wiosny.

lata, jesieni.

wiosny, jesieni.

Skrót PAD oznacza
a)

punkt administracyjno-dyspozycyjny.

punkt alarmowy-dowództwa.

punkt alarmowo-dyspozycyjny.

punkt administracyjno-dokumentacyjny.

10.

W zaleŜności od szybkości rozprzestrzeniania się poŜaru wyróŜnia się trzy stopnie
a)

słaby, średni, silny.

wolny, średni, szybki.

słaby, średni, szybki.

wolny, szybki, bardzo szybki.

11.

Czynnikami abiotycznymi zagroŜenia lasu są
a)

wiatry, opady atmosferyczne, temperatury.

wiatry, poŜary lasu, hałas.

opady atmosferyczne, śmieci, huragany.

temperatury, spaliny samochodowe, śmieci.

12.

Listwa mrozowa to
a)

podłuŜne zgrubienie na pniu drzewa.

poprzeczne zgrubienie na pniu drzewa.

przemarznięte gałęzie drzewa.

przemarznięte sęki drzewne.

13.

Czynnikami antropogenicznymi są
a)

skaŜenie powietrza atmosferycznego, przymrozki, wichury.

skaŜenie powietrza atmosferycznego, poŜary lasu, zaśmiecanie lasu.

wysuwiska, wylewiska, opady atmosferyczne.

zanieczyszczenia przemysłowe, skaŜenie gleb, gołoledź.

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

14.

Do gatunków bardzo wraŜliwych za zanieczyszczenia przemysłowe naleŜą
a)

jodła, świerk, sosna zwyczajna, buk.

modrzew polski, modrzew europejski, daglezja.

sosna czarna, brzoza brodawkowata, osika.

olsza szara, dąb czerwony, jesion wyniosły.

15.

Skrzynki lęgowe dla ptaków wywiesza się
a)

wiosną.

latem.

jesienią.

zimą.

16.

Repelenty naleŜy nanosić w dni bezdeszczowe poniewaŜ
a)

lepiej je widać.

uzyskuje się lepszą przyczepność.

wystarczy wówczas tylko jedno smarowanie.

moŜna wtedy stosować rzadszy preparat.

17.

Palikowanie zagroŜonych przez zwierzynę drzewek stosuje się jako zabezpieczenie
przede wszystkim przed
a)

osmykiwaniem.

spałowaniem.

zadeptywaniem.

złamaniem.

18.

Rowki pułapkowe do odławiania chrząszczy szeliniaka mają głębokość
a)

5–10 cm.

10–20 cm.

25–30 cm.

30–50 cm.

19.

Na pułapki do zwalczania szkodników wtórnych wybiera się drzewa
a)

zdrowe.

z wadami technicznymi.

proste i zbieŜyste.

dorodne.

20.

Pułapki do zwalczania szkodników wtórnych koruje się wówczas gdy larwa
a)

przebywa między korą a drewnem.

przebywa w korze.

przebywa w drewnie.

wyszła na zewnątrz.

21.

Pas przeciwpoŜarowy Kienitza jest pasem
a)

typu A.

typu B.

typu C.

typu D.

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

22.

Drewniana ramka do jesiennych poszukiwań szkodników pierwotnych świerka ma
wymiary wewnętrzne
a)

25x25 cm.

20x25 cm.

20x20 cm.

25x30 cm.

23.

Do patogenów grzybowych zaliczamy
a)

osnuję sosnową, zwójkę sosnóweczkę.

osutkę sosny, skrętaka sosnowca.

skrętaka sosny, borecznika sosnowca.

rolnicę szkółkówkę, barczatkę sosnówkę.

24.

Optymalne dla lasu wiatry mają prędkość
a)

4–8 m/s.

3–4 m/s.

3–8 m/s.

6–10 m/s.

25.

Do ochrony młodych upraw leśnych oraz w szkółkach wykorzystuje się
a)

opryskiwacz z belką polową (taki jak w rolnictwie).

opryskiwacz do drzewostanów L-105.

zamgławiacz L-142.

wytwornice aerozoli.

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

KARTA ODPOWIEDZI

Imię i nazwisko ………………………………………………………........................................

Wykonywanie zabiegów związanych z ochroną lasu

Zakreśl poprawną odpowiedź.

zadania

Odpowiedź

Punkty

10.

11.

12.

13.

14.

15.

16.

17.

18.

19.

20.

21.

22.

23.

24.

25.

Razem:

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

LITERATURA

Bałazy K.: System ochrony przeciwpoŜarowej lasu na tle zagroŜenia poŜarowego lasów
w Polsce. IBL, Warszawa 1998

Graczyk R.: Ochrona ptaków i nietoperzy w lasach. PWRiL, Poznań 1992

Instrukcja ochrony przeciwpoŜarowej obszarów leśnych. ORWLP w Bedoniu, Warszawa
1996 wraz z Rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 22.03.2006 roku w sprawie
szczegółowych zasad zabezpieczenia przeciwpoŜarowego lasów (Dz. U. Nr 58)

Instrukcja ochrony lasu. Centrum Informacyjne LP, Warszawa 2004

Jabłoński B., Kucińska E., Luniak M.: Poradnik ochrony ptaków. LOP, Warszawa

Łęski O. (red.): Poradnik ochrony lasu. Oficyna Edytorska „Wydawnictwo Świat”,
Warszawa 2001

Poradnik leśniczego. Wydawnictwo Świat, Warszawa 1991

Sierpiński Z., Łukomski S.: Ochrona lasu dla techników leśnych. PWRiL, Warszawa
1990

Sierota Z.: Choroby lasu. Centrum Informacyjne LP, Warszawa 2001

10.

Stocki J.: Metody prognozowania występowania szkodników lasu. Wydawnictwo Świat,
Warszawa 2002

11.

Szukiel E.: Ochrona drzew przed roślinoŜernymi ssakami. Centrum Informacyjne LP,
Warszawa 2001

12.

liwa E.: Prognozowane zagroŜenia drzewostanów przez szkodniki pierwotne i wtórne.

Wydawnictwo Świat, Warszawa 1993

13.

Wiler K.: Ochrona lasów przed poŜarami. Szkoła Aspirantów StraŜy PoŜarnej
w Poznaniu, Poznań 2000

Czasopisma:

−

Echa Leśne

−

Głos Lasu

−

Las Polski