1

Alan Chalmers:

Idea falsyfikacji

Falsyfikacjonista sadzi, że obserwacja znajduje się pod k i e r o w nict we m

teorii i że ją z a kł a da . Odrzuca p rz e ko na ni e , ze przy u ż y c i u danych
obserwacyjnych można udowodnić prawdziwość t e o r i i l u b określić
prawdopodobieństwo, ze teoria jest prawdziwa. Teorie to spekulatywne
i hipotetyczne domysły, są one p r o d u k t a m i l udz ki e go umysłu dążącego
do p o k o n a n i a problemów, k t ó r e n a p o t y k a ł y t e o r i e poprzednie, oraz
starającego się przedstawić p r a w i d ł o w y opis o k re ś lonych aspektów
ś

wiata. Po s f o r m u ł o w a n i u t e orii , nal eż y je p o d d a wać wymagającej i

bezwzględnej procedurze s p r a w dz a ni a przez o b serwację i eksperymenty.
Teorie, k t ó re n i e podołają próbom obserwacji i eksperymentów, należy
odrzucić

i

zastąpić

in n ymi

spekulatywnymi

domysłami.jWayk,ajYbzwija się metodą prób i błędów, me t o d ą
(h ip o tez i ich obaleń] Przetrwać mogą t ylk o teorie n ajlep iej dosto -
sowane. Jakkolwiek o żadnej teorii nie możemy powiedzieć, ze jest
prawdziwa, możemy mieć nadzieję na to, że jest ona n ajlep sza z
i s t n i e j ą c y c h te o rii, że je st lepsza , n i ż k t ó r a k o l w i e k ze z n a n y c h n a m
wcześniej.

1. ARGUMENT LOGICZNY NA RZECZ F A

ES Y FIK A Cl O NIZ M U

Według f a l s y f i k a c j o n i s t y można w y k a z a ć , że n i e k t ó r e t e o r i e są

fałszywe; można to u c z y n i ć p r z y u ż y c i u w y n i k ó w o b s e r w a c j i i e k s p e -
r y m e n t ó w . Istnieje pewien a r g u m e n t l ogicz ny, k t ó r y w y d a j e -ae w spiera ć
to p r z e k o n a n i e f a l s y f i k a c j o n i s t y . J a k w s p o m n i a ł e m w r o z dziale d r u g i m ,
nawet j e ż e l i p r z y j m i e m y , że w j a k i ś sp o s ób p o s i a d a m y dostęp do
prawdziwych z da ii o b s e r w a c y j n y c h , n i c m o ż n a u z;, s k a c pra w
uniwe rsaln ych i t eorii przy u ż y c i u r o z u m o w a ń d e d u k c y j n y c h

_ o p a r t y c h w y ł ą c z n i e na t e j p o d s t a w i e . Z d r u g i e ] s t r o n y j e d n a k m o ż n a -

p r z e p r o w a d z a ć r o z u m o w a n i a d e d u k c y j n e , w k t ó r y c h p r z e s ł a n k a m i są
szczegółowe z d a n i a obserwacyjne, a w n i o s k a m i falszywość p r a w o g ó l n y c h
i t e o r i i . Na przykład je ż e li mamy z d a ni e: „ Niecz ar ny k r u k z o s t a ł
zaobserwownny w m i e j s c u w i w czasie /", to l o g i c z n i e s t ą d w y n i k a , ze
zda nie: „ W s z y s t k i e k r u k i są czarne", jest fałszywe. A wi ę c r o z u m o w a n i e :

Niecz arny k r u k z o sta ł zaobserwowany w mie jsc u .v i w czasie t.
Nie wsz y stk ie k r u k i są c z a rne

jest wnioskowaniem logicznie poprawnym. Jeżeli uznaje się jego
p r z e s ł a n k ę , a odrzuca w ni os e k, powstaje sprzeczność. Ten p r o s t y ! - . k t
można zil ust rować dalszymi przykładami. Jeżeli można u s t a l i ć
obserwacyjnie w j a k i m ś eksperymencie, że ciężarek ważący dziesięć
l u n. l ó w i d r u g i , ważący jeden f u n t , spadają swobodnie z tą samą
prę d koś c i ą , to na tej pods tawie da się wyciągnąć w n i os e k, że t w i e r -
dzenie, iż prędkość swobodnego s p a d k u jest wprost p r o p o rc j o na l na do
c i ę ż a ru spadających przedmiotów jest fałszywe. Jeżeli można udowodnić
ponad wszelką wątpliwość, że tor promieni;', światła przechodzącego w
pobliżu Słońca ulega ugięciu,.--wówczas nie jest prawdą, że światło
rozchodzi się wzdłuż linii prostych.

Z od po wi e d ni c h z da ń szczegółowych można wiec w v d e d u k o w a ć

jbilszywose z d ań oitóliiycli.

H e o r n t e n w ł a ś n i e l a k ! . ;

2. I •'A LS Y FI KOWAL N OŚĆ JAKO K R Y T E R I U M

NAUKOWOŚCI T E O R I I

['a l s y l i k a c j o n i s t a r o z u m i e I n a u k e j a k o z b i ó r h i p o t e z , k t ó r e s t a w i a

s i ę na p r ó b y po t o , a b y p r a w i d ł o w o o p i s a ć l u b w y j a ś n i ć z a c h o w a n i e
pewn ego a s p e k t u w s z e c h ś w i a t a. N i e k a ż d a j e d n a k h i p o t e z a n a d a j e się do lego
c e l u . l s l m e | e p e w i e n f u n d a m e n t a l n y w a r u n e k , i-:l o r y k a ż d a h ip ot ez a l u b
syste m h i p o t e z m u s i s p e ł ni ć , jeżeli chce zyskać s t a t u s n a u k o w e g o p r a w a
l u b t e o r i i , l e ż e l i więc J n pni e/. a p r a g n i e hyc e l e m e n t e m wiedz

1

,

1

n a u k o w e j ,

m u s i być /•//si

i

,'/''-''Mr,-//.v

l

/

2

Z a n i m przejdziemy do k o l e j n y c h pr o bl e mów , m u s i m y sobie wyjaśnić,

co falsyfi kacjonist a ma na m y śl i przez słowo „ f a l s y f i k o w a l ność".

Poniżej mamy przykład y prostych zdań, które są falsyfikowalne:

a. Deszcz ni g d y nie pada w środy.

b. Wszystkie substancje rozszerzaj;) się pod wpływem t e m p e r a t u r y .

c. Ciężkie przedmioty, t a k i e j a k cegła, jeśli z o s ta n ą upuszczone w po-bhzu

powierzchni Ziemi, spadają swobodnie w k i e r u n k u jej powierzchni, o ile
nic nie s taje na ich drodze.

d. Jeżeli promień ś w i a t ł a pada na pł a s ki e l u s tr o, k a t p a d a n i a jest r ó w n y

Katowi odbicia.

Zdanie (a) jest f uls yfik o w aln e, p o n i e w a ż można je obalić zaobser-

wowawszy padający desx.cz w k t ó r a ś xc śród. Z d a n i e (b) jes t f a l -
syfikowalne, ponieważ można je o b ali ć za pomocą z d a n i a obs er-
wacyjnego, zg o d nie z k t ó r y m pewna s u b s t a n c j a n i e rozszerza się pod
wpływem temperatury w o kr eślo ny m czasie . Z d a n i e to można
sfalsyfikować badając zachowanie wody o t e m p e r a t u r z e b l i s k i e j p u n k t u
z a m a r z a n i a . A wiec z d a n i a (a) i (b) są faisyfikowalne i fałszywe. Z d a n i a
(c) i (d), o i l e mi wiadomo, mogą być prawdziwe. N i e m n i e j j e d n a k są one
falsyfikowalne w sensie, k t ó r y ma na my ś li f a l s y f i k a cjo n is ta. Jest rzeczą
logicznie możliwa, ze k o l e j n a cegła, k t ó r a zo s t a n i e upus zczon a,
„spadnie" ku górze. N i e ma logicznej s pr zeczn o ści w z d a n i u , ze „Cegła
u n i o s ł a się w gore po j e j u p u s z c z e n i u " , choć mogą n i c i s t n i e ć z d a n i a
obserwacyjne na p o p ar cie lego t w i e r d z e n i a . Zdanie (d) jest faisyfikowalne,
ponieważ promień ś w iatł a pad ający ' na płaskie lustro pod pewnym
k ą t e m , mógłby /ostać odbity pod k ą t e m p r o s ty m w s t o s u n k u do
płaszczyzny l u s t r a . N i g d y się to n i e zdarzy, jeżeli p r a w o .odbicia jest
prawdziwe, ale n i e byłoby żad n ej sprzeczności logicznej, gdyby l a k się
stało. Z d ania (c) i (d) s.ą falsyfikowalne, n a w e t j e ż e l i mogą o k a z a ć się
pr aw d ziw e.

Hip o l e z ą j e s t l a l s y l i k , . w a l n a , j e / e l i i s t n i e j e l o g i c z n i e m o ż l i w e z d a -

nie l u b zd a n i a nk.ei v..:. yi:u-. !.!/.,,• v., .,

n

'

K(

„urodne, lo znaczy t a k i e , k t ó r e

|,vH, n !. a. " '\!n

MC

,„

JU

, |. . ,

w

, ,_ ,

n

mo ;

,|

v

i,

v

s

|

a

ls yiiko'-

W'.!Ć i l l o l ; : , ' ; '

65

e. Pada a l b o nie pada.

l. W s zy st ki e p u n k t y na obwodzie okręgu Euklidesowego są równo od-

ległe oil jego środka. g. Może spotkać cię szczęście w

z a k ł a d a c h sportowych.

ś

ad n e logicznie możliwe zd an ie nie może obalić zdania (e). Jest

o n o prawdziwe bez względu na pogodę. Zd an ie (O jest z konieczności
prawdziwe, ponieważ t a k a jest definicja koła w geometrii E u k l i desa.
Gdyby p u n k t y na obwodzie okręgu n ie były równo odległe od pewnego
u stalon ego p u n k t u , wówczas figura ta nie byłaby okręgiem z
geometrii Euklidesowej. Zdanie „Wszyscy kawalerowie są n ieżonaci"
jest niefalsyfikowalne z podobnych powodów. Zd anie (g) to c y t a t z
h o ro sk o p u w gazecie codziennej. Jest ono dobrym przyk ł a d e m
p o k r ę t n e j strateg ii każdej wróżki i jest niefalsyfikowalne. Znaczy ono
bowiem, że jeżeli c z yt e l n i k horoskopu obstawi zak ład w j a k i e j ś
l o t e r i i sportowej, może wygrać, co pozostanie przepowiedn i ą prawdziwą
bez względu na to, czy czytelnik obstawi jakikolwiek z a k ł a d czy n ie,
oraz czy wygra czy też nie,

Falsyfikacjonista żąda, aby hipotezy naukowe były faisyfikowalne

w sensie, k t ó r y właśnie omówiłem. Domaga się tego, ponieważ d an e
prawo l u b teoria mówi cokolwiek o świecie tylko dzięki temu, że
wyklucza pewien zbiór możliwych logicznie obserwacji. Jeżeli

• zdanie jest niefalsyfikowalne, wówczas świat może posiadać dowolne

własn o ści, może zachowywać się w d o w o l n y sposób, a mimo to nie

. w e j d z i e w k o n f l i k t / t y m z d a n i e m . W p r z e ci w i e ń s t w ie do z d a ń (a), ( b ) ,

( c) , ( c l ) , z d a n i a (c), (f) i (g) n i e mówią n a m n i c o świecie. Prawo l u b
t e o r i a n a u k o w a peAvm.na i n f o r m o w a ć n a s o faktycznym sposobie
z a c h o w a n i a s i ę ś w i a t a i w y k l u c z a ć t y m samym pewne sposoby za-
c h o w a n i a ś w i a t a , k t ó r e są (logicznie) możliwe, ale faktycznie nie

• z a c h o d z ą . Pra w o: „ W s z y s t k i e p l a n e t y poruszają się po e l i p s a c h wok ó ł
Sł oń ca" , j e s t n a u k o w e , p o n i e w a ż m ó wi, że p l a n e t y f a k t y c z n i e
p o r u s z a j ; ) się po e l i p s a c h , i w y k l u c z a z a r a z e m o r b i t y , k t ó r e są pros-
t o k ą t n e czy o w a l n e . W ł a ś n i e d l a t e g o , że prawo to mówi coś o or-b i t a c h
pia nę !, posiada ono p e w na zawartość i n f o r m a c y j n ą i jest faKyiiko walne

K / n i o k a :ia n i e k t ó r e p r a w a , k t ó r e są t y p o w y m i s k ł a d n i k a m i U - o r i '

n a u k o w y c h , w s k a z u j e , że s p e ł n i a j ą o n e k r y t e r i u m f a l s y f i k o w a l -

64

3

66

kic;i liiKylikaci

n ości. „Przeciwne bieguny magnetyczne przyciągaj;; się", „ M i e s z a j ą c kwas
Z zasadą otrzymujemy sól i wodę" — (o prz ykłady p r a w
falsyfikowalnych. Falsyfikacjonista t wi e rdz i j e d n a k , że pewne teorie. choć
z pozoru maja cechy dobrych t e orii , n a p r a w d ę ( y l k o udaj;), że są
leoriami naukowymi, p o n i e w a ż nic są falsyfikowalne, i n a l e ż y je odrzucić.
Topper twierdzi, że przynajmniej pewne wersje Marksowskiej teorii
historii, psychoanalizy Freuda i psychologii Adlera mają tę wadę. Ich
nicfalsyfikowalność można z i l u s t r o w a ć za pomoc porfiższej, bardzo
uproszczonej wersji psychologii Adlera.

Podstawowym twierdzeniem Adl e ra jest, że ludzkie czyny są mo-

tywowane swego rodzaju uc z uc i a m i niższości. Wyobraźmy sobie n a stępujący
przypadek. Pewien c z ł o wi e k s t oi na brzegu zdradzieckiej rzeki, gdy nagle
do wody w jego p o bl i ż u wpada dziecko. Człowiek ten albo skoczy do rz eki ,
a b y r a t o w a ć dziecko, albo nie skoczy. Jeżeli skoczy, wówczas wyznawca
t e orii psychologicznej Adlera wyjaśni to wskazując, w j a k i sposób fakt
ten popiera jego teorie. Człowiek ten w oczywisty sposób chciał pokonać
poczucie niższości , i dokonał tego dowodząc, że jest dostatecznie odważny,
aby skoczyć do wody mimo niebezpieczeństwa. Jeżeli ni e skoczy, wyznawca
teorii Adlera również uzna to za pot wierdze nie swojej teorii. Powie wów-
czas, że człowiek ten p o s t a n o w i ł pokonywać swe poczucie niższości
dowodząc,-że ma dostatecznie duż o .siły, a b y pozostać niewzruszenie na
brzegu, gdy dziecko się t o p i ł o .

Jeżeli anegdota ta prawidłowo opisuje sposób funkcjonowania

teorii Adlera, to teoria lajcsl mefalsyfikowalna.' /Twierdzenia lej' i
teorii można pogodzić z do wol nym rodzajem ludzkiego zac howa nia , i
właśnie dlatego nie mówi n a m ona nic o zachowaniach ludzi. Z an i m
jednak odrzucimy t eo r i ę A d l e r a z t a k i c h powodów, b y ł o b y oczywiście rzeczą
k o n i e c z n ą z b a d a ć s a m a teorie, a n ie jej uproszczone trawestacje. I s t n i e j e
j e d n a k cale m n ó s t w o społecznych, psychologicznych i religijnych teorii,
k t ó r e ch c ą c wyjaśnić wszystko, nie wyjaśniają niczego. I s t n i e n i e
m i ło s ie r n eg o Boga i wybuch j ak i e j ś str asznej k a t a s t r o f y m o ż n a
p o łąc zy ć w t eo r i e , k t ó r a o d p o w i e d n i o do

1

1'r/ykNid len nmyn • ^ ' •'

67

4

Oo

Idea falsyflkacj!

\torcinii tego prawa l u b teorii. Można więc powiedzieć, że potencjalne
faisyfikatory prawa (a) składają się na zbiór, który jest podzbiorem
potencjalnych falsyfikatorów prawa (b). Prawo (b) jest falsyfikowalne w
większym s t o pn i u niż prawo (a), co znaczy, że mówi n a i r ono

' więcej, że jest prawem lepszym.

"Stosunek teorii Układu Słonecznego Keplera do teorii Newtona

' to i n n y przykład stopniowalności falsyfikowalności. 'Za ,-teorią '.
Układu Słonecznego Keplera uznaję jego t r z y prawa r u c h u p l a n e t .

\ Do zbioru potencjalnych falsyfika torów tej teorii należą z d a n i a

odnoszące się 'do pozycji planet względem Słońca w określonych?

• momentach czasu.j Teoria Newtona, teoria lepsza, z a s t ą p i ł a Kćp

:

'

lerowska i jestlfardziej ogólna. Składa się o n a z praw r u c h u Newt o n a
oraz z jego prawa grawitacji, według którego wszystkie p a r y ciał we
Wszechświecie przyciągają się z s i ł ą odwrotnie proporcjonalną do
kwadratu ich odległości. Niektóre potencjalne faisyfikatory teorii
Newtona są zbiorami zdań dotyczących pozycji planet w określonych
momentach czasu. Jest jednak wiele innych, wśród nic h zdania dotyczące
zachowania ciał spadających oraz wahadeł, związku pomiędzy zjawiskiem
przypływów morza a pozycjami Słońca i Księżyca, i t d . f Jest znacznie
więcej sposobności na sfalsyfikowanicj

Ueorii Newtona niż Keplera. Mimo to teorii Newtona udało się przetrwać
próbę jej sfalsyfikowania, co dowodzi jej wyższości n a d teorią Keplera.

Teorie o wysokim stopniu falsyfikowalności są więc lepsze od teorii

mniej falsyfikowalnych. o ile nie zo st ał y one faktycznie s f a l syfikowane. Jest
to d l a falsyfikacjonisly sprawa i s t o t n a . Teorie s f a l syfikowane, t wierd zi,
należy bezwzględnie od izucić. Praca n a u k o w a polega, na proponowaniu
h ip o t ez o wysokim s t o p n i u f a l s y f i k o w a l n o ś ć ;, a następ nie ;ia
pr/emyśianych i wytrwałych próbach ich sfals y f i k o w a n i a . 'P o p p er |?is/:e:
„D latego też z o c h o t a przyznaję, ze f a l syfikacjoniści t a c y j a k ja wo la

ś

m i a ł y domysł mający na ceki r o z wiązanie pewnego i n t e r e s u j ą c e g o

problemu, nawet (i zwlas-czci) wtedy, gdy okazuje .\ic on fulsiywr, n i ż
j a k ą k o l w i e k l i stę prawdziwych, ale meisloinych b anałó w. Sądz.imy
bowiem, że w len sposób zysk u j e m y możność u c z e n i a się na własnych
b ł ę d a c h , o r a z ze odkrywa-

Siopnic falsylikacji. jasności i piecy/ji

jąć falszywość naszego domysłu dowiadujemy si ę wiele o prawdzie
PzbTTżamy się do niej."

2

Uczymy się na własnych błędach. N a u k a rozwija się poprzez próby i

biedy. Ze względu na to wyprowadzenie praw i teorii ze zdań
obserwacyjnych jest logicznie niemożliwe, ale możliwa jest dedukcja ich
falszywości. Falsyfikacie okazuj;} się bardzo ważnymi wydarzeniami,
w i e l k i m i osiągnięciami, milowymi krokami w nauce. Twierdzenia o
ogromnej wadze falsyfikacji, wygłaszane przez falsyfikacjonistów o
skrajnej orientacji, są jednak mało przekonywające i będą przedmiotem
krytyki w kolejnych rozdziałach..

Ponieważ n a u k a dąży do teorii o wysokiej zawartości informacyjnej,

falsyfikacjonista w i t a z radości;} śmiały, spekuiatywny domysł. Pochwala
odważne hipotezy, o ile s;[ one falsyfikowalne i o ile zostają odrzucone po
falsyfikacji. Ta a m b i t n a postawa radykalnie różni się od ostrożności
zalecanej przez naiwnego indukcjoniste. Według tego drugiego bowiem,
do n a u k i można włączyć tylko teorie, k t ó r y m można wykazać ich
prawdziwość lu b wysokie prawdopodobieństwo. Możemy wykraczać poza
bezpośrednie dane doświadczenia t y l k o wówczas, gdy posługujemy się
prawomocnym

w n i o s k o w a n i e m

indukcyjnym.

Natomiast

falsyfikacjonista świadom jest ograniczeń i n d u k c j i i dominacji teorii nad
obserwacją. Tajemnice n a t u r y można, ujawnić t y l k o za pomoc;; śmiałych
i wnikliwych teorii. Im więcej śmiałych teorii staje do k o n f r o n t a c j i z
rzeczywistym świate m , oraz im bardziej fantastyczne s;j te domysły, tym
większe szansę na znaczący postęp w nauce. N i e ma żadnego
niebezpieczeństwa upowszechnienia się fanlaslycznych teorii, ponieważ
jeżeli są one niepoprawne j a k o wyjaśnienia ś w i a t a , będą wyeliminowane
w wyniku sprawdz ani a.

Wymóg f a l s y l l k o w a l n o ś c i t e o r i i ma tę a t r a k c y j n ą konsekwencję, że

t e o r i e n a l e ż y formułować w sposób j a s n y i precyzyjny. Jeżeli teoria jest
sformułowana l a k niejasno, ze nie wiadomo, o czym w ł a ś c i w i e m ó w i .
wówczas w s z e l k i e w y n i k i obserwacji i eksperyment ó w m o ż n a u z n a ć za
zgodne / ta l e o n a , d zi ę ki czemu m o ż n a jej bi om ć przed f a l s y l i k a c j ą . Na
p r z y k ł a d (io el h e pisał na lemat elek-

i v-:

69

5

tryczności, że „jest niczym, zerem, zwykłym p u n k t e m , k t ó r y j e d n a k
zamieszkuje we wszystkich widocznych bytach, i jest zarazem p u n k tem
wyjścia, gdzie dzięki najlżejszemu bodźcowi zjawia się podwójny widok,
widok, który zjawia się po to, aby z n i k n ą ć . W a r u n k i pobudzające te
zjawiska

są

nieskończenie

zróżnicowane,

według

n a t u r y

poszczególnych ciał."

3

Jest rzeczą bardzo trudna wyobrazić sobie, w j a k ich możliwych

warunkach dałoby się sfalsyfikować tezy głoszone przez ten cytat.
Dlatego właśnie, że jest on tak niejasny i nieokreślony (przynajmniej
poza kontekstem), jest on niefalsyfikowulny. Politycy i prorocy u n i kają
oskarżeń o popełnione błędy dlatego, że wyrażają się mo ż l i w i e
niejasno, aby ich wypowiedzi można było pogodzić ze w s z ys t k i m, co
się dzieje na świecie. Wymóg wysokiego stopnia fa l s yf ik o wa ln o śc i
wyklucza takie manewry. Falsyfikacjonista domaga się, a b y teo rie
formułować w sposób wyraźny, jest to bowiem wa ru n ek ich fal-
syfikowalności.

Podobnie ze ścisłością. lin ściślej sformułowana jest teo ria, t y m

bardziej jest falsyfikowalna. Jeżeli zgodzimy się, że lepsza jest teoria
falsyfikowalna w większym stopn iu od innej teorii (przy założeniu, że
nie została ona sfalsyfikowana), musimy zgodzić się też, że lepsze są
bardziej precyzyjne twierdzenia danej teorii niż inne. ,,P lanety poruszają
się po elipsach wokół Słońca" jest zd an iem bardziej precyzyjnym, niż
„Planety porus zają się po torach z a m k n i ę t y c h w o k ó ł Słońca" i jest
tw i er d z e n i e m falsyfikowalnym w w ięk s z y m s t o p n i u . O r b i t a o w a l n a
sfalsyfikowalaby z d a n i e pierwsze, podczas g d y k a ż d a o r b it a, k tó r a
falsyfikuje zd an ie d r u g ie, f a l s y f i k u j e równie/, pierwsze. falsyfikacjonista
zmuszony

j es t

wybrać

pierws ze

?.

t y c h

z d a ń .

Podobnie

f als y fik a cjo n is t a m u s i wybrać twier d zen ie, że pręd koś ć ś w i a t ł a w
próżni wynosi 299.8 x lf/> m/s n i e zaś mniej precyzyjne, /e p r ę d kość ta
wynosi 300 x 10

6

m/s, p o n i e w a ż pierwsze j e s t f a l s y f i k o w a l n e w

większym s t o p n i u n i ż d r u g ie.

Ś

ciśle ze sobą p o w i ą z a n e wymogi p r e c y z j i i j a s n o ś c i w y r a / a ma s i r

w y n i k a j ą w n a t u r a l n y sposób z f al sy dk ac jo ms ty cz ne j t e o r i i n a u k i .

4. FALSYFIKACJONIZM f POSTĘP

Postęp w nauce falsyfikacjonista rozumie w następujący sposób.

N a u k a wychodzi od problemów związanych z wyjaśnianiem zacho-
wania pewnych aspektów świata. Uczeni proponują falsyfikowalne
hipotezy jako rozwiązania danego problemu. Hipotezy te poddaje się
następnie krytyce i sprawdzianom. Niektóre z nich ulegną szybkiej
eliminacji. Inne mogą okazać się lepsze. Te należy poddać jeszcze
surowszemu sprawdzaniu i krytyce. Gdy pewna hipoteza, która prze-
trwała różnorodne i wymagające sprawdziany, ulegnie w końcu fal-
syfikacji, pojawia się nowy, inn y od początkowego problem. Ów
nowy problem domaga się nowych hipotez, po których nastąpią
nowe sprawdziany i krytyka. W ten sposób proces ów ciągnie się w
nieskończoność. Nigdy nie można powiedzieć o teorii, że jest
prawdziwa, choćby bardzo dobrze sprawowała się w sprawdzianach, ale
o pewnej teorii można powiedzieć; że jest lepsza od innej, jeżeli
przeszła sprawdziany, które spowodowały obalenie poprzednich teorii.

Zan im przejdziemy do przykładów ilustrujących falsyfikacjonis-

tyczną koncepcję postępu naukowego, należy powiedzieć coś o twier-
d zen iu , że „nauka wychodzi od problemów". Oto k i l k a problemów,
k tó re chcieli uczeni rozwiązać w przeszłości. Dlaczego nietoperze
potrafi:; latać w ciemnościach, skoro maj:; bardzo małe i słabe oczy?
Dlaczego wskazania barometru są niższe na dużych wysokościach?
Dlaczego p łyt y fotograficzne w laboratorium Roentgena ulegały za-
czernieniu? Dlaczego /w//i(V;m? p l an e t y Merkury przesuwa się? Pro-
blemy te powstają w wyniku przeprowadzenia mniej l u b bardziej
skomplikowanych o/wnmr/Y. Kie d y zatem falsyfikacjonista twierdzi, że
n a u k a wychodzi od problemów, n ie ma na myśli teno samego, co
n aiw n y indukcjonista, k tó ry twierdzi, że n a u k a wychodzi od obser-
wacji. Przytoczone powyżej obserwacje s t a j ą się problemami t y l k o
n'.vuv,v/r/jfiiv;r/ /rmV/. Pierwsza z nich si:yc się problemem z p u n k t u
widzenia teorii, ze żywe o rganizmy „widzą" za pomocą oczu; d ruga to
problem dla zwolenników lenni Ualilcusza. ponieważ stoi w sprzeczności z
przejmowaną przez nich teorią ,,sily pióz.ni" j ak o w y j a ś n i e n i e m
f a k t u , że rlęć nic wypada z. r u r k i b a r o m e t r u : trzecia

70

Falsyhkiicjoui/w i posl^p

Idea 1'alsyfikacji

71

6

była problemem dla Roentgena, ponieważ w tym okresie przyjmowano,
ż

e nie istnieje żadne promieniowanie czy emanacja, która byłaby mogła

przedostać się przez ś c ia n k i zbiorn ik a zawierającego płyty
fotograficzne i je zaczernić. Obserwacja czwarta stanow'la problem,
ponieważ była niezgodna z teorią Newtona. Twierdzenie więc, że n a u k a
rozpoczyna się od problemów, jest zgodne z twierdzeniem o
pierwszeństwie teorii wobec obserwacji i zdań obserwacyjnych. Nauka
nie wychodzi wyłącznie od obserwacji.

Wróćmy teraz do falsyfikacjonistycznej koncepcji postępu naukowego jako
przechodzenia od problemów do hipotez, następnie do ich krytyki, ich
falsyfikacji i do nowych problemów. Przedstawię dwa przykłady; jeden
dotyczy umiejętności l a t a n ia nietoperzy, drugi, bardziej ambitny,
dotyczy postępu w fizyce na przestrzeni dziejów. Zaczynamy od
p r o b le mu . Nietoperze latają z wielką szybkością omijając bez trudności
gałęzie drzew, druty telegraficzne, inn e nietoperze i sprawnie łowią
owady. Choć latają niemal wyłącznie w nocy, mają bardzo słabe oczy.
Stanowi to ciekawy problem, ponieważ grozi falsyfikacją bardzo
prawdopodobnej hipotezie, że zwierzęta, ta k jak ludzie, orientują się za
pomocą oczu. Falsyfikacjonista podejmie próbę rozwiązania tego problemu
stawiając hipotezę. Na przykład, że choć nietoperze posiadają pozornie
słabe oczy, mimo to oczy służą im bardzo sprawnie w sposób, który jest
dotychczas n i e z n a n y. Hipotezę tę można sprawdzić. Najpierw
wpuszczamy grupę n i e to p e rzy do zaciemnionego pomieszczenia, w
k t ó r y m z n a j d u j ą się r ó ż n e przeszkody i przeprowadzamy w jakiś
sposób ocenę umiejętności nietoperzy w o m i j a n i u przeszkód. Następnie
wszystkim nietoperzom zasłaniamy oczy i znowu wpuszczamy do
pomieszczenia. Przed t ym doświadczeniem badacz może przeprowadzić
następujące rozumowanie dedukcyjne. Jedna z przesłanek tego
rozumowania jest sprawd z a n a hipoteza, k t ó r a mówi, że ,,Nietoperze
potrafią omijać przeszkody w locie dzięki oczom i bez posługiwania
się oczami nie mogłyby tak sprawnie imać". Druga przesłanką jest
opis zestawu eksperymentalnego: w opisie t ym znaleźć się powinno
zdalne ..Tej gr u p i e n i e t o p e r z y z a sł o n u - i o oczy t a k , a b y nie mogły się n i m i
po-

c y j n i e wyprowadzić w n i o s e k , że ta g r u p a nietoperzy po zas łon ięciu

72

73

7

oczu nie będzie t a k sprawna w o m i j a n iu przeszkód podczas lo tu.
Przeprowadzamy eksperyment i okazuje się, że nietoperze unikają
kolizji równie sprawnie j a k poprzednio. Hipoteza została sfalsyfiko-
w a n a . Należy teraz, jeszcze raz użyć wyobraźni i zaproponować
nowy domysł l u b hipotezę. Jeden z uczonych sugeruje, że być może uszy
nietoperzy mają coś wspólnego z ich sprawnością w omijaniu przeszkód.
Hipotezę tę można próbować obalić poprzez testy polegające na
z a t k a n iu uszy nietoperzom przed ich wpuszczeniem do
pomieszczenia. Tym razem okazuje się, że zdolność omijania przeszkód
zmniejszyła się znacznie H ipoteza została potwierdzona.
Falsyfikacjonisla musi teraz sprecyzować swoją hipotezę, aby można było
ją ła tw ie j sfalsyfikować. Pada sugestia, że nietoperz odbiera echa
własnych pisków odbijające się od przedmiotów. Tę hipotezę
sprawdzamy kneblując nietoperze przed wypuszczeniem. Nietoperze
znowu zderzają się z przeszkodami i hipoteza otrzymuje kolejne
potwierdzenie. Falsyfikacjonista zbliża się teraz do próbnego roz-
wiązania problemu, choć nie uważa, aby udało mu się eksperymentalnie
wykazać, w jaki sposób nietoperze unikają zderzeń z przedmiotami
podczas lo tu. Ujawnić się może dowolna ilość czynników, które wykażą
mu błąd. Być może nietoperze odbierają echo nie za pomocą uszu, lecz
pewnych wrażliw ych miejsc w pobliżu uszu, k t ó rych działanie
zostało zakłócone przez, z a tk a n i e uszu nietoperzy, lu b (ez odkryto, że
pewien g a t u n e k nietoperzy u n i k a kolizji w zupełnie in n y sposób, a
więc nietoperze wykorzystane w doświadczeniu nie były
reprezentatywne dla całej populacji nietoperzy.

Postęp w fizyce od A ryst o telesa poprzez Newtona do E insteina

jest przykładem o nieco większej sk ali. Falsyfikacjonistyczny opis tego
rozwoju jest mniej więcej t a k i . Fiz yk a Arystotelesa była do pewnego
stopnia teorią poprawną, ponieważ wyjaśniała szeroki za-. kres zjawisk.
Wyjaśniała, dlaczego ciężkie przedmioty spadają na ziemię (w
p o s z u k i w a n i u ich n a t u r a l n e g o miejsca w c e n t r u m Wszechświata),
w y jaśn iała d z i a ł a n i e s y f o n u i pomp ( w y j a ś n i e n i e to opierało się na
niemożliwości próżn i), i i d lecz fizyka Arystotelesa została w k o ń c u
slalsyfikowana na św icie i n n y c h sposobów. K a m i e n i e u p u szczone ze
szczytu mas/tu s t a l k i i poruszającego się z jednostajną p r ęd ko ścią
u p a d a ł y na p o k ł a d n p o d s t a w y m a s z t u , n i e zaś w pewnej

8

odległości od podstawy, j a k prz e wi dywał a teoria Arystotelesa. Księ życe
Jowisza krążą wokół J owi sza, a ni e wokół Ziemi. W w i e k u XVII
zgromadzono dużą ilość i nnyc h falsyfikacji. Jednakże d z i ę k i hipotezom
Galileusza i Newtona doszło do powstania nowej t e o r i i fizycznej, która
wyparła fizykę Arystotel esa. Teoria Newtona wyjaśni a ł a problem
spadających ciał, d z i a ł a n i e syfonów i pomp oraz wszystkiego, co
wyjaśniała teoria Arystotelesa, lecz t ł u m a c z y ł a także zjawiska kłopotliwe
dl a teorii Arystotelesa. P o na dt o te oria Newtona wyjaśniała zjawiska,
k t ó r y c h te ori a A r y s t ot e l e s a nie b ra ł a w ogóle pod uwagę, t a k i e j a k
z w i ą z e k pomiędzy pływami morza a pozycją Księżyca, oraz zmianę s i ł y
g r a w i t a c j i wraz z wysokością naci pozi omem morza. Teoria N e w t o n a
o d n o s i ł a s u kc e s y przez dwa s t u l e c i a . Próby jej sfalsyfikowania poprzez
odniesienie jej do nowych przewidywanych zjawisk o k a z a ł y się
ni es kutec z ne. Teoria ta dop ro wa dz i ł a nawet do odkrycia nowej
p l a n e t y, N e p t u n a . Lecz mimo jej sukcesów ciągłe próby jej
sfalsyfikowania wreszcie się p o wi o dł y. [Teoria Newtona uległa
falsyfikacji na wi e l e sposobów.) N i e potrafiła wyjaśnić szczegółów orbi t y
Merkurego a n i z m ie nnoś ci masy szybkich e l e kt r o nów w lampach
katodowych. Przed fizykami s t a n ę ł y zatem t r u d n e zagadnienia, ponieważ
problemy

dziewięt nastowiecz ne

u s t ą p i ł y

pola

problemom

dwudziestowiecznym, k t ó r e wymagały nowych s p e k u l a tywnych hi pot ez
z d o l n y c h je r o z w i ą z a ć w postępowy sposób. Wyzwaniu temu sprostał
Einstein. Jego teoria względności wyjaśniała zjawiska wyj aś nia ne przez
te ori ę N e w t o na , ale również i te, k t ó r y c h tamta wyjaśnić nie zdołała.
Ponadto teoria Ei nste i na przewidywała nowe spekulatywne zjawiska.
Szczególna teoria względności przewidywała, że masa jest funkcją
p rę d k oś c i ora z ze masę można z a m i e n i ć na energię i od w rot ni e,
n a t o m i a s t ogólna teoria względności przewidywała ugięcie promieni
ś

wietlnych w silnych polach grawitacyjnych. Próby s f a l s y f i k o w a n i a

t e o r i i E i n s t e i n a poprzez o d w o ł a n i e się cło nowych z j a w i s k n i e p o w i o d ł y
się. W s p ó ł c z e ś n i fizycy s ł o j a o b e c n ie

stepu wiedzy w dziedzinie fizyki. Później będziemy mieli okazję
wykazać jego niepoprawność.

Z powyższego w y n i k a , że pojęcie postępu, rozwoju n a u k i , jest

centralną kategorią w falsyfikacjonistycznej teorii nauki. Problem ten
rozważymy nieco d o k ł a d n i ej w n ast ę p n y m rozdziale.

WSKAZÓWKI BIBLIOGRAFICZNE

Klas yczn e dzieło falsyfikacjonistyczne to Poppera Logic of Scientific

Discovery, Hulchinson, London 1968 [wydanie polskie, Logika odkrycia
mn,ko

Wi

-

K

», PWN, Warszaw;! 1977]. Pogląd y Poppera na filozofie n a u k i są

ro/.wijanc w dwóch zbiorach art yk u łó w, Ohjecthi; Kiitm-ti-tlge. Oxford Un i-
versily Press, Oxford 1972 [wydanie polskie Wiedza obiektywna, PWN,
Warszawa 1992], oraz Conjectures and Rejiiunwns, Roulledge and Kegan
Paul, London 1969. Popularnym esejem falsyfikacjonislycznym jest P. Me-
dawara Induction and Intuition in Scientific Tliought. Methuen, London
1969. Dalsze wskazówki bibliograficzne dotyczące falsyfikacjonizimi podaje
w rozdziale 5.

sukces, jeżeli do n i e g o d o j d z i e , b y ł b y w i e l k i m n o w y m k r o k i e m n a przód w
fizyce.

Tak w y g l ą d a t y p o w e s t a n o w i s k o f a l s y f i k a c j o n i s l y c z n e wobec po-