Alan Chalmers: Idea falsyfikacji

_ o p a r t y c h w y ł ą c z n i e na t e j p o d s t a w i e . Z d r u g i e ] s t r o n y j e d n a k m o ż n a -

p r z e p r o w a d z a ć r o z u m o w a n i a d e d u k c y j n e , w k t ó r y c h p r z e s ł a n k a m i są

Falsyfikacjonista sadzi, że obserwacja znajduje się pod k i e r o w nict we m

szczegółowe z d a n i a obserwacyjne, a w n i o s k a m i falszywość p r a w o g ó l n y c h

teorii i że ją z a kł a da . Odrzuca p rz e ko na ni e , ze przy u ż y c i u danych

i t e o r i i . Na przykład je ż e li mamy z d a ni e: „ Niecz ar ny k r u k z o s t a ł

obserwacyjnych można udowodnić prawdziwość t e o r i i l u b określić

zaobserwownny w m i e j s c u w i w czasie /", to l o g i c z n i e s t ą d w y n i k a , ze

prawdopodobieństwo, ze teoria jest prawdziwa. Teorie to spekulatywne

zda nie: „ W s z y s t k i e k r u k i są czarne", jest fałszywe. A wi ę c r o z u m o w a n i e :

i hipotetyczne domysły, są one p r o d u k t a m i l udz ki e go umysłu dążącego

do p o k o n a n i a problemów, k t ó r e n a p o t y k a ł y t e o r i e poprzednie, oraz

Niecz arny k r u k z o sta ł zaobserwowany w mie jsc u .v i w czasie t.

Nie wsz y stk ie k r u k i są c z a rne

starającego się przedstawić p r a w i d ł o w y opis o k re ś lonych aspektów

świata. Po s f o r m u ł o w a n i u t e o r ii , n a l e ż y je p o d d a wać wymagającej i

jest wnioskowaniem logicznie poprawnym. Jeżeli uznaje się jego

bezwzględnej procedurze s p r a w dz a ni a przez o b serwację i eksperymenty.

p r z e s ł a n k ę , a odrzuca w ni os e k, powstaje sprzeczność. Ten p r o s t y ! - . k t

Teorie, k t ó re n i e podołają próbom obserwacji i eksperymentów, należy

można zil ust rować dalszymi przykładami. Jeżeli można u s t a l i ć

odrzucić

i

zastąpić

in n ymi

spekulatywnymi

obserwacyjnie w j a k i m ś eksperymencie, że ciężarek ważący dziesięć

domysłami.jWayk,ajYbzwija się metodą prób i błędów, me t o d ą

l u n. l ó w i d r u g i , ważący jeden f u n t , spadają swobodnie z tą samą

(h ip o tez i ich obaleń] Przetrwać mogą t ylk o teorie n ajlep iej dosto -

prę d koś c i ą , to na tej pods tawie da się wyciągnąć w n i os e k, że t w i e r -

sowane. Jakkolwiek o żadnej teorii nie możemy powiedzieć, ze jest

dzenie, iż prędkość swobodnego s p a d k u jest wprost p r o p o rc j o na l na do

prawdziwa, możemy mieć nadzieję na to, że jest ona n ajlep sza z

c i ę ż a ru spadających przedmiotów jest fałszywe. Jeżeli można udowodnić

i s t n i e j ą c y c h te o rii, że je st lepsza , n i ż k t ó r a k o l w i e k ze z n a n y c h n a m

ponad wszelką wątpliwość, że tor promieni;', światła przechodzącego w

wcześniej.

pobliżu Słońca ulega ugięciu,.--wówczas nie jest prawdą, że światło

rozchodzi się wzdłuż linii prostych.

Z od po wi e d ni c h z da ń szczegółowych można wiec w v d e d u k o w a ć

1. ARGUMENT LOGICZNY NA RZECZ F A

jbilszywose z d ań oitóliiycli.

ES Y FIK A Cl O NIZ M U

H e o r n t e n w ł a ś n i e l a k ! . ;

Według f a l s y f i k a c j o n i s t y można w y k a z a ć , że n i e k t ó r e t e o r i e są

fałszywe; można to u c z y n i ć p r z y u ż y c i u w y n i k ó w o b s e r w a c j i i e k s p e -

2. I •'A LS Y FI KOWAL N OŚĆ JAKO K R Y T E R I U M

r y m e n t ó w . Istnieje pewien a r g u m e n t l ogicz ny, k t ó r y w y d a j e -ae w spiera ć

NAUKOWOŚCI T E O R I I

to p r z e k o n a n i e f a l s y f i k a c j o n i s t y . J a k w s p o m n i a ł e m w r o z dziale d r u g i m ,

nawet j e ż e l i p r z y j m i e m y , że w j a k i ś sp o s ób p o s i a d a m y dostęp do

['a l s y l i k a c j o n i s t a r o z u m i e I n a u k e j a k o z b i ó r h i p o t e z , k t ó r e s t a w i a

prawdziwych z da ii o b s e r w a c y j n y c h , n i c m o ż n a u z;, s k a c pra w

s i ę na p r ó b y po t o , a b y p r a w i d ł o w o o p i s a ć l u b w y j a ś n i ć z a c h o w a n i e

uniwe rsaln ych i t eorii przy u ż y c i u r o z u m o w a ń d e d u k c y j n y c h

pewn ego a s p e k t u w s z e c h ś w i a t a. N i e k a ż d a j e d n a k h i p o t e z a n a d a j e się do lego

c e l u . l s l m e | e p e w i e n f u n d a m e n t a l n y w a r u n e k , i-:l o r y k a ż d a h ip ot ez a l u b

syste m h i p o t e z m u s i s p e ł ni ć , jeżeli chce zyskać s t a t u s n a u k o w e g o p r a w a

l u b t e o r i i , l e ż e l i więc J n pni e/. a p r a g n i e hyc e l e m e n t e m wiedz1,1 n a u k o w e j ,

m u s i być /•//sii,'/''-''Mr,-//.vl/

1

64

Z a n i m przejdziemy do k o l e j n y c h pr o bl e mów , m u s i m y sobie wyjaśnić,

65

co falsyfi kacjonist a ma na m y śl i przez słowo „ f a l s y f i k o w a l ność".

e. Pada a l b o nie pada.

Poniżej mamy przykład y prostych zdań, które są falsyfikowalne:

l. W s zy st ki e p u n k t y na obwodzie okręgu Euklidesowego są równo od-

ległe oil jego środka. g. Może spotkać cię szczęście w

a. Deszcz ni g d y nie pada w środy.

z a k ł a d a c h sportowych.

b. Wszystkie substancje rozszerzaj;) się pod wpływem t e m p e r a t u r y .

c. Ciężkie przedmioty, t a k i e j a k cegła, jeśli z o s ta n ą upuszczone w po-bhzu

powierzchni Ziemi, spadaj

ś a d n e logicznie możliwe z d a n i e nie może obalić zdania (e). Jest

ą swobodnie w k i e r u n k u jej powierzc h n i , o i l e

nic nie s taje na ich drodze.

o n o prawdziwe bez względu na pogodę. Zd an ie (O jest z konieczności

d. Jeżeli promień ś w i a t ł a pada na pł a s ki e l u s tr o, k a t p a d a n i a jest r ó w n y

prawdziwe, ponieważ t a k a jest definicja koła w geometrii E u k l i desa.

Katowi odbicia.

Gdyby p u n k t y na obwodzie okręgu n ie były równo odległe od pewnego

u stalon ego p u n k t u , wówczas figura ta nie byłaby okręgiem z

Zdanie (a) jest f uls yfik o w aln e, p o n i e w a ż można je obalić zaobser-

geometrii Euklidesowej. Zdanie „Wszyscy kawalerowie są n ieżonaci"

wowawszy padający desx.cz w k t ó r a ś xc śród. Z d a n i e (b) jes t f a l -

jest niefalsyfikowalne z podobnych powodów. Zd anie (g) to c y t a t z

syfikowalne, ponieważ można je o b ali ć za pomocą z d a n i a obs er-

h o ro sk o p u w gazecie codziennej. Jest ono dobrym przyk ł a d e m

wacyjnego, zg o d nie z k t ó r y m pewna s u b s t a n c j a n i e rozszerza się pod

p o k r ę t n e j strateg ii każdej wróżki i jest niefalsyfikowalne. Znaczy ono

wpływem temperatury w o kr eślo ny m czasie . Z d a n i e to można

bowiem, że jeżeli c z yt e l n i k horoskopu obstawi zak ład w j a k i e j ś

sfalsyfikować badając zachowanie wody o t e m p e r a t u r z e b l i s k i e j p u n k t u

l o t e r i i sportowej, może wygrać, co pozostanie przepowiedn i ą prawdziwą

z a m a r z a n i a . A wiec z d a n i a (a) i (b) są faisyfikowalne i fałszywe. Z d a n i a

bez względu na to, czy czytelnik obstawi jakikolwiek z a k ł a d czy n ie,

(c) i (d), o i l e mi wiadomo, mogą być prawdziwe. N i e m n i e j j e d n a k są one

oraz czy wygra czy też nie,

falsyfikowalne w sensie, k t ó r y ma na my ś li f a l s y f i k a cjo n is ta. Jest rzeczą

logicznie możliwa, ze k o l e j n a cegła, k t ó r a zo s t a n i e upus zczon a,

Falsyfikacjonista żąda, aby hipotezy naukowe były faisyfikowalne

„spadnie" ku górze. N i e ma logicznej s pr zeczn o ści w z d a n i u , ze „Cegła

w sensie, k t ó r y właśnie omówiłem. Domaga się tego, ponieważ d an e

u n i o s ł a się w gore po j e j u p u s z c z e n i u " , choć mogą n i c i s t n i e ć z d a n i a

prawo l u b teoria mówi cokolwiek o świecie tylko dzięki temu, że

obserwacyjne na p o p ar cie lego t w i e r d z e n i a . Zdanie (d) jest faisyfikowalne,

wyklucza pewien zbiór możliwych logicznie obserwacji. Jeżeli

ponieważ promień ś w iatł a pad ający ' na płaskie lustro pod pewnym

• zdanie jest niefalsyfikowalne, wówczas świat może posiadać dowolne

k ą t e m , mógłby /ostać odbity pod k ą t e m p r o s ty m w s t o s u n k u do

własn o ści, może zachowywać się w d o w o l n y sposób, a mimo to nie

płaszczyzny l u s t r a . N i g d y się to n i e zdarzy, jeżeli p r a w o .odbicia jest

. w e j d z i e w k o n f l i k t / t y m z d a n i e m . W p r z e ci w i e ń s t w ie do z d a ń (a), ( b ) ,

prawdziwe, ale n i e byłoby żad n ej sprzeczności logicznej, gdyby l a k się

( c) , ( c l ) , z d a n i a (c), (f) i (g) n i e mówią n a m n i c o świecie. Prawo l u b

stało. Z d ania (c) i (d) s.ą falsyfikowalne, n a w e t j e ż e l i mogą o k a z a ć się

t e o r i a n a u k o w a peAvm.na i n f o r m o w a ć n a s o faktycznym sposobie

pr aw d ziw e.

z a c h o w a n i a s i ę ś w i a t a i w y k l u c z a ć t y m samym pewne sposoby za-

Hip o l e z ą j e s t l a l s y l i k , . w a l n a , j e / e l i i s t n i e j e l o g i c z n i e m o ż l i w e z d a -

c h o w a n i a ś w i a t a , k t ó r e są (logicznie) możliwe, ale faktycznie nie

nie l u b zd a n i a nk.ei v..:. yi:u-. !.!/.,,• v., .,

• z a c h o d z ą . Pra w o: „ W s z y s t k i e p l a n e t y poruszają się po e l i p s a c h wok ó ł

n'K( „urodne, lo z n a c z y t a k i e , k t ó r e

|,vH, n !. a. " '\!n

Sł oń ca" , j e s t n a u k o w e , p o n i e w a ż m ó wi, że p l a n e t y f a k t y c z n i e

MC ,„ JU , |. . , w, ,_ ,n mo;,|vi,v s|als yiiko'-

p o r u s z a j ; ) się po e l i p s a c h , i w y k l u c z a z a r a z e m o r b i t y , k t ó r e są pros-

W'.!Ć i l l o l ; : , ' ; '

t o k ą t n e czy o w a l n e . W ł a ś n i e d l a t e g o , że prawo to mówi coś o or-b i t a c h

pia nę !, posiada ono p e w na zawartość i n f o r m a c y j n ą i jest faKyiiko walne

K / n i o k a :ia n i e k t ó r e p r a w a , k t ó r e są t y p o w y m i s k ł a d n i k a m i U - o r i '

n a u k o w y c h , w s k a z u j e , że s p e ł n i a j ą o n e k r y t e r i u m f a l s y f i k o w a l -

2

66

kic;i liiKylikaci

n ości. „Przeciwne bieguny magnetyczne przyciągaj;; się", „ M i e s z a j ą c kwas

Z zasadą otrzymujemy sól i wodę" — (o prz ykłady p r a w 67

falsyfikowalnych. Falsyfikacjonista t wi e rdz i j e d n a k , że pewne teorie. choć

z pozoru maja cechy dobrych t e orii , n a p r a w d ę ( y l k o udaj;), że są

leoriami naukowymi, p o n i e w a ż nic są falsyfikowalne, i n a l e ż y je odrzucić.

Topper twierdzi, że przynajmniej pewne wersje Marksowskiej teorii

historii, psychoanalizy Freuda i psychologii Adlera mają tę wadę. Ich

nicfalsyfikowalność można z i l u s t r o w a ć za pomoc porfiższej, bardzo

uproszczonej wersji psychologii Adlera.

Podstawowym twierdzeniem Adl e ra jest, że ludzkie czyny są mo-

tywowane swego rodzaju uc z uc i a m i niższości. Wyobraźmy sobie n a stępujący

przypadek. Pewien c z ł o wi e k s t oi na brzegu zdradzieckiej rzeki, gdy nagle

do wody w jego p o bl i ż u wpada dziecko. Człowiek ten albo skoczy do rz eki ,

a b y r a t o w a ć dziecko, albo nie skoczy. Jeżeli skoczy, wówczas wyznawca

t e orii psychologicznej Adlera wyjaśni to wskazując, w j a k i sposób fakt

ten popiera jego teorie. Człowiek ten w oczywisty sposób chciał pokonać

poczucie niższości , i dokonał tego dowodząc, że jest dostatecznie odważny,

aby skoczyć do wody mimo niebezpieczeństwa. Jeżeli ni e skoczy, wyznawca

teorii Adlera również uzna to za pot wierdze nie swojej teorii. Powie wów-

czas, że człowiek ten p o s t a n o w i ł pokonywać swe poczucie niższości

dowodząc,-że ma dostatecznie duż o .siły, a b y pozostać niewzruszenie na

brzegu, gdy dziecko się t o p i ł o .

Jeżeli anegdota ta prawidłowo opisuje sposób funkcjonowania

teorii Adlera, to teoria lajcsl mefalsyfikowalna.' /Twierdzenia lej' i

teorii można pogodzić z do wol nym rodzajem ludzkiego zac howa nia , i

właśnie dlatego nie mówi n a m ona nic o zachowaniach ludzi. Z an i m

jednak odrzucimy t eo r i ę A d l e r a z t a k i c h powodów, b y ł o b y oczywiście rzeczą

k o n i e c z n ą z b a d a ć s a m a teorie, a n ie jej uproszczone trawestacje. I s t n i e j e

j e d n a k cale m n ó s t w o społecznych, psychologicznych i religijnych teorii,

k t ó r e ch c ą c wyjaśnić wszystko, nie wyjaśniają niczego. I s t n i e n i e

m i ło s ie r n eg o Boga i wybuch j ak i e j ś str asznej k a t a s t r o f y m o ż n a

p o łąc zy ć w t eo r i e , k t ó r a o d p o w i e d n i o do

1 1'r/ykNid len nmyn • ^ ' •'

3

Oo

Idea falsyflkacj!

Siopnic falsylikacji. jasności i piecy/ji

69

\torcinii tego prawa l u b teorii. Można więc powiedzieć, że potencjalne

jąć falszywość naszego domysłu dowiadujemy si ę wiele o prawdzie

faisyfikatory prawa (a) składają się na zbiór, który jest podzbiorem

PzbTTżamy się do niej."2

potencjalnych falsyfikatorów prawa (b). Prawo (b) jest falsyfikowalne w

Uczymy się na własnych błę dach. N a u k a rozwija się poprzez próby i

większym s t o pn i u niż prawo (a), co znaczy, że mówi n a i r ono

biedy. Ze względu na to wyprowadzenie praw i teorii ze zdań

' więcej, że jest prawem lepszym.

obserwacyjnych jest logicznie niemożliwe, ale możliwa jest dedukcja ich

"Stosunek teorii Układu Słonecznego Keplera do teorii Newtona

falszywości. Falsyfikacie okazuj;} się bardzo ważnymi wydarzeniami,

' to i n n y przykład stopniowalności falsyfikowalności. 'Za ,-teorią '.

w i e l k i m i osiągnięciami, milowymi krokami w nauce. Twierdzenia o

Układu Słonecznego Keplera uznaję jego t r z y prawa r u c h u p l a n e t .

ogromnej wadze falsyfikacji, wygłaszane przez falsyfikacjonistów o

\ Do zbioru potencjalnych falsyfika torów tej teorii należą z d a n i a

skrajnej orientacji, są jednak mało przekonywające i będą przedmiotem

odnoszące się 'do pozycji planet względem Słońca w określonych?

krytyki w kolejnych rozdziałach..

i v-: • momentach czasu.j Teoria Newtona, teoria lepsza, zastąpiła Kćp:'

Ponieważ n a u k a dąży do teorii o wysokiej zawartości informacyjnej,

lerowska i jestlfardziej ogólna. Składa się o n a z praw r u c h u Newt o n a

falsyfikacjonista w i t a z radości;} śmiały, spekuiatywny domysł. Pochwala

oraz z jego prawa grawitacji, według którego wszystkie p a r y ciał we

odważne hipotezy, o ile s;[ one falsyfikowalne i o ile zostają odrzucone po

Wszechświecie przyciągają się z s i ł ą odwrotnie proporcjonalną do

falsyfikacji. Ta a m b i t n a postawa radykalnie różni się od ostrożności

kwadratu ich odległości. Niektóre potencjalne faisyfikatory teorii

zalecanej przez naiwnego indukcjoniste. Według tego drugiego bowiem,

Newtona są zbiorami zdań dotyczących pozycji planet w określonych

do n a u k i można włączyć tylko teorie, k t ó r y m można wykazać ich

momentach czasu. Jest jednak wiele innych, wśród nic h zdania dotyczące

prawdziwość lu b wysokie prawdopodobieństwo. Możemy wykraczać poza

zachowania ciał spadających oraz wahadeł, związku pomiędzy zjawiskiem

bezpośrednie dane doświadczenia t y l k o wówczas, gdy posługujemy się

przypływów morza a pozycjami Słońca i Księżyca, i t d . f Jest znacznie

prawomocnym

w n i o s k o w a n i e m

indukcyjnym.

Natomiast

więcej sposobności na sfalsyfikowanicj

falsyfikacjonista świadom jest ograniczeń i n d u k c j i i dominacji teorii nad

Ueorii Newtona niż Keplera. Mimo to teorii Newtona udało się przetrwać

obserwacją. Tajemnice n a t u r y można, ujawnić t y l k o za pomoc;; śmiałych

próbę jej sfalsyfikowania, co dowodzi jej wyższości n a d teorią Keplera.

i wnikliwych teorii. Im więcej śmiałych teorii staje do k o n f r o n t a c j i z

rzeczywistym świate m , oraz im bardziej fantastyczne s;j te domysły, tym

Teorie o wysokim stopniu falsyfikowalności są więc lepsze od teorii

większe szansę na znaczący postęp w nauce. N i e ma żadnego

mniej falsyfikowalnych. o ile nie zo st ał y one faktycznie s f a l syfikowane. Jest

niebezpieczeństwa upowszechnienia się fanlaslycznych teorii, ponieważ

to d l a falsyfikacjonisly sprawa i s t o t n a . Teorie s f a l syfikowane, t wierd zi,

jeżeli są one niepoprawne j a k o wyjaśnienia ś w i a t a , będą wyeliminowane

należy bezwzględnie od izucić. Praca n a u k o w a polega, na proponowaniu

w wyniku sprawdz ani a.

h ip o t ez o wysokim s t o p n i u f a l s y f i k o w a l n o ś ć ;, a następ nie ;ia

Wymóg f a l s y l l k o w a l n o ś c i t e o r i i ma tę a t r a k c y j n ą konsekwencję, że

pr/emyśianych i wytrwałych próbach ich sfals y f i k o w a n i a . 'P o p p er |?is/:e:

t e o r i e n a l e ż y formułować w sposób j a s n y i precyzyjny. Jeżeli teoria jest

„D latego też z o c h o t a przyznaję, ze f a l syfikacjoniści t a c y j a k ja wo la

sformułowana l a k niejasno, ze nie wiadomo, o czym w ł a ś c i w i e m ó w i .

ś m i a ł y domysł mający na ceki r o z wiązanie pewnego i n t e r e s u j ą c e g o

wówczas w s z e l k i e w y n i k i obserwacji i eksperyment ó w m o ż n a u z n a ć za

problemu, nawet (i zwlas-czci) wtedy, gdy okazuje .\ic on fulsiywr, n i ż

zgodne / ta l e o n a , d zi ę ki czemu m o ż n a jej bi om ć przed f a l s y l i k a c j ą . Na

j a k ą k o l w i e k l i stę prawdziwych, ale meisloinych b anałó w. Sądz.imy

p r z y k ł a d (io el h e pisał na lemat elek-

bowiem, że w len sposób zysk u j e m y możność u c z e n i a się na własnych

b ł ę d a c h , o r a z ze odkrywa-

4

70

Idea 1'alsyfikacji

Falsyhkiicjoui/w i posl^p

71

tryczności, że „jest niczym, zerem, zwykłym p u n k t e m , k t ó r y j e d n a k

4. FALSYFIKACJONIZM f POSTĘP

zamieszkuje we wszystkich widocznych bytach, i jest zarazem p u n k tem

wyjścia, gdzie dzięki najlżejszemu bodźcowi zjawia się podwójny widok,

Postęp w nauce falsyfikacjonista rozumie w następujący sposób.

widok, który zjawia się po to, aby z n i k n ą ć . W a r u n k i pobudzające te

N a u k a wychodzi od problemów związanych z wyjaśnianiem zacho-

zjawiska

są

nieskończenie

zróżnicowane,

według

n a t u r y

wania pewnych aspektów świata. Uczeni proponują falsyfikowalne

poszczególnych ciał."3

hipotezy jako rozwiązania danego problemu. Hipotezy te poddaje się

Jest rzeczą bardzo trudna wyobrazić sobie, w j a k ich możliwych

następnie krytyce i sprawdzianom. Niektóre z nich ulegną szybkiej

warunkach dałoby się sfalsyfikować tezy głoszone przez ten cytat.

eliminacji. Inne mogą okazać się lepsze. Te należy poddać jeszcze

Dlatego właśnie, że jest on tak niejasny i nieokreślony (przynajmniej

surowszemu sprawdzaniu i krytyce. Gdy pewna hipoteza, która prze-

poza kontekstem), jest on niefalsyfikowulny. Politycy i prorocy u n i kają

trwała różnorodne i wymagające sprawdziany, ulegnie w końcu fal-

oskarżeń o popełnione błędy dlatego, że wyrażają się mo ż l i w i e

syfikacji, pojawia się nowy, inn y od początkowego problem. Ów

niejasno, aby ich wypowiedzi można było pogodzić ze w s z ys t k i m, co

nowy problem domaga się nowych hipotez, po których nastąpią

się dzieje na świecie. Wymóg wysokiego stopnia fa l s yf ik o wa ln o śc i

nowe sprawdziany i krytyka. W ten sposób proces ów ciągnie się w

wyklucza takie manewry. Falsyfikacjonista domaga się, a b y teo rie

nieskończoność. Nigdy nie można powiedzieć o teorii, że jest

formułować w sposób wyraźny, jest to bowiem wa ru n ek ich fal-

prawdziwa, choćby bardzo dobrze sprawowała się w sprawdzianach, ale

syfikowalności.

o pewnej teorii można powiedzieć; że jest lepsza od innej, jeżeli

Podobnie ze ścisłością. lin ściślej sformułowana jest teo ria, t y m

przeszła sprawdziany, które spowodowały obalenie poprzednich teorii.

bardziej jest falsyfikowalna. Jeżeli zgodzimy się, że lepsza jest teoria

Zan im przejdziemy do przykładów ilustrujących falsyfikacjonis-

falsyfikowalna w większym stopn iu od innej teorii (przy założeniu, że

tyczną koncepcję postępu naukowego, należy powiedzieć coś o twier-

nie została ona sfalsyfikowana), musimy zgodzić się też, że lepsze są

d zen iu , że „nauka wychodzi od problemów". Oto k i l k a problemów,

bardziej precyzyjne twierdzenia danej teorii niż inne. ,,P lanety poruszają

k tó re chcieli uczeni rozwiązać w przeszłości. Dlaczego nietoperze

się po elipsach wokół Słońca" jest zd an iem bardziej precyzyjnym, niż

potrafi:; latać w ciemnościach, skoro maj:; bardzo małe i słabe oczy?

„Planety porus zają się po torach z a m k n i ę t y c h w o k ó ł Słońca" i jest

Dlaczego wskazania barometru są niższe na dużych wysokościach?

tw i er d z e n i e m falsyfikowalnym w w ięk s z y m s t o p n i u . O r b i t a o w a l n a

Dlaczego p łyt y fotograficzne w laboratorium Roentgena ulegały za-

sfalsyfikowalaby z d a n i e pierwsze, podczas g d y k a ż d a o r b it a, k tó r a

czernieniu? Dlaczego /w//i(V;m? p l an e t y Merkury przesuwa się? Pro-

falsyfikuje zd an ie d r u g ie, f a l s y f i k u j e równie/, pierwsze. falsyfikacjonista

blemy te powstają w wyniku przeprowadzenia mniej l u b bardziej

zmuszony

j es t

wybrać

pierws ze

?.

t y c h

z d a ń .

Podobnie

skomplikowanych o/wnmr/Y. Kie d y zatem falsyfikacjonista twierdzi, że

f als y fik a cjo n is t a m u s i wybrać twier d zen ie, że pręd koś ć ś w i a t ł a w

n a u k a wychodzi od problemów, n ie ma na myśli teno samego, co

próżni wynosi 299.8 x lf/> m/s n i e zaś mniej precyzyjne, /e p r ę d kość ta

n aiw n y indukcjonista, k tó ry twierdzi, że n a u k a wychodzi od obser-

wynosi 300 x 106 m/s, p o n i e w a ż pierwsze j e s t f a l s y f i k o w a l n e w

wacji. Przytoczone powyżej obserwacje s t a j ą się problemami t y l k o

większym s t o p n i u n i ż d r u g ie.

n'.vuv,v/r/jfiiv;r/ /rmV/. Pierwsza z nich si:yc się problemem z p u n k t u

Ściśle ze sobą p o w i ą z a n e wymogi p r e c y z j i i j a s n o ś c i w y r a / a ma s i r

widzenia teorii, ze żywe o rganizmy „widzą" za pomocą oczu; d ruga to

w y n i k a j ą w n a t u r a l n y sposób z f al sy dk ac jo ms ty cz ne j t e o r i i n a u k i .

problem dla zwolenników lenni Ualilcusza. ponieważ stoi w sprzeczności z

przejmowaną przez nich teorią ,,sily pióz.ni" j ak o w y j a ś n i e n i e m

f a k t u , że rlęć nic wypada z. r u r k i b a r o m e t r u : trzecia

5

72

73

była problemem dla Roentgena, ponieważ w tym okresie przyjmowano,

że nie istnieje żadne promieniowanie czy emanacja, która byłaby mogła

c y j n i e wyprowadzić w n i o s e k , że ta g r u p a nietoperzy po zas łon ięciu

przedostać się przez ś c ia n k i zbiorn ik a zawierającego płyty

fotograficzne i je zaczernić. Obserwacja czwarta stanow'la problem,

ponieważ była niezgodna z teorią Newtona. Twierdzenie więc, że n a u k a

rozpoczyna się od problemów, jest zgodne z twierdzeniem o

pierwszeństwie teorii wobec obserwacji i zdań obserwacyjnych. Nauka

nie wychodzi wyłącznie od obserwacji.

Wróćmy teraz do falsyfikacjonistycznej koncepcji postępu naukowego jako

przechodzenia od problemów do hipotez, następnie do ich krytyki, ich

falsyfikacji i do nowych problemów. Przedstawię dwa przykłady; jeden

dotyczy umiejętności l a t a n ia nietoperzy, drugi, bardziej ambitny,

dotyczy postępu w fizyce na przestrzeni dziejów. Zaczynamy od

p r o b le mu . Nietoperze latają z wielką szybkością omijając bez trudności

gałęzie drzew, druty telegraficzne, inn e nietoperze i sprawnie łowią

owady. Choć latają niemal wyłącznie w nocy, mają bardzo słabe oczy.

Stanowi to ciekawy problem, ponieważ grozi falsyfikacją bardzo

prawdopodobnej hipotezie, że zwierzęta, ta k jak ludzie, orientują się za

pomocą oczu. Falsyfikacjonista podejmie próbę rozwiązania tego problemu

stawiając hipotezę. Na przykład, że choć nietoperze posiadają pozornie

słabe oczy, mimo to oczy służą im bardzo sprawnie w sposób, który jest

dotychczas n i e z n a n y. Hipotezę tę można sprawdzić. Najpierw

wpuszczamy grupę n i e to p e rzy do zaciemnionego pomieszczenia, w

k t ó r y m z n a j d u j ą się r ó ż n e przeszkody i przeprowadzamy w jakiś

sposób ocenę umiejętności nietoperzy w o m i j a n i u przeszkód. Następnie

wszystkim nietoperzom zasłaniamy oczy i znowu wpuszczamy do

pomieszczenia. Przed t ym doświadczeniem badacz może przeprowadzić

następujące rozumowanie dedukcyjne. Jedna z przesłanek tego

rozumowania jest sprawd z a n a hipoteza, k t ó r a mówi, że ,,Nietoperze

potrafią omijać przeszkody w locie dzięki oczom i bez posługiwania

się oczami nie mogłyby tak sprawnie imać". Druga przesłanką jest

opis zestawu eksperymentalnego: w opisie t ym znaleźć się powinno

zdalne ..Tej gr u p i e n i e t o p e r z y z a sł o n u - i o oczy t a k , a b y nie mogły się n i m i

po-

6

oczu nie będzie t a k sprawna w o m i j a n iu przeszkód podczas lo tu.

Przeprowadzamy eksperyment i okazuje się, że nietoperze unikają

kolizji równie sprawnie j a k poprzednio. Hipoteza została sfalsyfiko-

w a n a . Należy teraz, jeszcze raz użyć wyobraźni i zaproponować

nowy domysł l u b hipotezę. Jeden z uczonych sugeruje, że być może uszy

nietoperzy mają coś wspólnego z ich sprawnością w omijaniu przeszkód.

Hipotezę tę można próbować obalić poprzez testy polegające na

z a t k a n iu uszy nietoperzom przed ich wpuszczeniem do

pomieszczenia. Tym razem okazuje się, że zdolność omijania przeszkód

zmniejszyła się znacznie H ipoteza została potwierdzona.

Falsyfikacjonisla musi teraz sprecyzować swoją hipotezę, aby można było

ją ła tw ie j sfalsyfikować. Pada sugestia, że nietoperz odbiera echa

własnych pisków odbijające się od przedmiotów. Tę hipotezę

sprawdzamy kneblując nietoperze przed wypuszczeniem. Nietoperze

znowu zderzają się z przeszkodami i hipoteza otrzymuje kolejne

potwierdzenie. Falsyfikacjonista zbliża się teraz do próbnego roz-

wiązania problemu, choć nie uważa, aby udało mu się eksperymentalnie

wykazać , w jaki sposób nietoperze unikają zderzeń z przedmiotami

podczas lo tu. Ujawnić się może dowolna ilość czynników, które wykażą

mu błąd. Być może nietoperze odbierają echo nie za pomocą uszu, lecz

pewnych wrażliw ych miejsc w pobliżu uszu, k t ó rych działanie

zostało zakłócone przez, z a tk a n i e uszu nietoperzy, lu b (ez odkryto, że

pewien g a t u n e k nietoperzy u n i k a kolizji w zupełnie in n y sposób, a

więc nietoperze wykorzystane w doświadczeniu nie były

reprezentatywne dla całej populacji nietoperzy.

Postęp w fizyce od A ryst o telesa poprzez Newtona do E insteina

jest przykładem o nieco większej sk ali. Falsyfikacjonistyczny opis tego

rozwoju jest mniej więcej t a k i . Fiz yk a Arystotelesa była do pewnego

stopnia teorią poprawną, ponieważ wyjaśniała szeroki za-. kres zjawisk.

Wyjaśniała, dlaczego ciężkie przedmioty spadają na ziemię (w

p o s z u k i w a n i u ich n a t u r a l n e g o miejsca w c e n t r u m Wszechświata),

w y jaśn iała d z i a ł a n i e s y f o n u i pomp ( w y j a ś n i e n i e to opierało się na

niemożliwości próżn i), i i d lecz fizyka Arystotelesa została w k o ń c u

slalsyfikowana na św icie i n n y c h sposobów. K a m i e n i e u p u szczone ze

szczytu mas/tu s t a l k i i poruszającego się z jednostajną p r ęd ko ścią

u p a d a ł y na p o k ł a d n p o d s t a w y m a s z t u , n i e zaś w pewnej

7

odległości od podstawy, j a k prz e wi dywał a teoria Arystotelesa. Księ życe

stepu wiedzy w dziedzinie fizyki. Później będziemy mieli okazję

Jowisza krążą wokół J owi sza, a ni e wokół Ziemi. W w i e k u XVII

wykazać jego niepoprawność.

zgromadzono dużą ilość i nnyc h falsyfikacji. Jednakże d z i ę k i hipotezom

Z powyższego w y n i k a , że pojęcie postępu, rozwoju n a u k i , jest

Galileusza i Newtona doszło do powstania nowej t e o r i i fizycznej, która

centralną kategorią w falsyfikacjonistycznej teorii nauki. Problem ten

wyparła fizykę Arystotel esa. Teoria Newtona wyjaśni a ł a problem

rozważymy nieco d o k ł a d n i ej w n ast ę p n y m rozdziale.

spadających ciał, d z i a ł a n i e syfonów i pomp oraz wszystkiego, co

wyjaśniała teoria Arystotelesa, lecz t ł u m a c z y ł a także zjawiska kłopotliwe

dl a teorii Arystotelesa. P o na dt o te oria Newtona wyjaśniała zjawiska,

WSKAZÓWKI BIBLIOGRAFICZNE

k t ó r y c h te ori a A r y s t ot e l e s a nie b ra ł a w ogóle pod uwagę, t a k i e j a k

z w i ą z e k pomiędzy pływami morza a pozycją Księżyca, oraz zmianę s i ł y

Klas yczn e dzieło falsyfikacjonistyczne to Poppera Logic of Scientific

Discovery, Hulchinson, London 1968 [wydanie polskie, Logika odkrycia

g r a w i t a c j i wraz z wysokością naci pozi omem morza. Teoria N e w t o n a

mn,koWi-K», PWN, Warszaw;! 1977]. Poglądy Poppera na filozofie n a u k i są

o d n o s i ł a s u kc e s y przez dwa s t u l e c i a . Próby jej sfalsyfikowania poprzez

ro/.wijanc w dwóch zbiorach art yk u łó w, Ohjecthi; Kiitm-ti-tlge. Oxford Un i-

odniesienie jej do nowych przewidywanych zjawisk o k a z a ł y się

versily Press, Oxford 1972 [wydanie polskie Wiedza obiektywna, PWN,

ni es kutec z ne. Teoria ta dop ro wa dz i ł a nawet do odkrycia nowej

Warszawa 1992], oraz Conjectures and Rejiiunwns, Roulledge and Kegan

Paul, London 1969. Popularnym esejem falsyfikacjonislycznym jest P. Me-

p l a n e t y, N e p t u n a . Lecz mimo jej sukcesów ciągłe próby jej

dawara Induction and Intuition in Scientific Tliought. Methuen, London

sfalsyfikowania wreszcie się p o wi o dł y. [Teoria Newtona uległa

1969. Dalsze wskazówki bibliograficzne dotyczące falsyfikacjonizimi podaje

falsyfikacji na wi e l e sposobów.) N i e potrafiła wyjaśnić szczegółów orbi t y

w rozdziale 5.

Merkurego a n i z m ie nnoś ci masy szybkich e l e kt r o nów w lampach

katodowych. Przed fizykami s t a n ę ł y zatem t r u d n e zagadnienia, ponieważ

problemy

dziewięt nastowiecz ne

u s t ą p i ł y

pola

problemom

dwudziestowiecznym, k t ó r e wymagały nowych s p e k u l a tywnych hi pot ez

z d o l n y c h je r o z w i ą z a ć w postępowy sposób. Wyzwaniu temu sprostał

Einstein. Jego teoria względności wyjaśniała zjawiska wyj aś nia ne przez

te ori ę N e w t o na , ale również i te, k t ó r y c h tamta wyjaśnić nie zdołała.

Ponadto teoria Ei nste i na przewidywała nowe spekulatywne zjawiska.

Szczególna teoria względności przewidywała, że masa jest funkcją

p rę d k oś c i ora z ze masę można z a m i e n i ć na energię i od w rot ni e,

n a t o m i a s t ogólna teoria względności przewidywała ugięcie promieni

świetlnyc h w silnych polach grawitacyjnych. Próby s f a l s y f i k o w a n i a

t e o r i i E i n s t e i n a poprzez o d w o ł a n i e się cło nowych z j a w i s k n i e p o w i o d ł y

się. W s p ó ł c z e ś n i fizycy s ł o j a o b e c n ie

sukces, jeżeli do n i e g o d o j d z i e , b y ł b y w i e l k i m n o w y m k r o k i e m n a przód w

fizyce.

Tak w y g l ą d a t y p o w e s t a n o w i s k o f a l s y f i k a c j o n i s l y c z n e wobec po-

8