Alan Chalmers: Idea falsyfikacji

Falsyfikacjonista sadzi, że obserwacja znajduje się pod kierow­nictwem teorii i że ją zakłada. Odrzuca przekonanie, ze przy użyciu danych obserwacyjnych można udowodnić prawdziwość teorii lub określić prawdopodobieństwo, ze teoria jest prawdziwa. Teorie to spekulatywne i hipotetyczne domysły, są one produktami ludzkiego umysłu dążącego do pokonania problemów, które napotykały teorie poprzednie, oraz starającego się przedstawić prawidłowy opis okreś­lonych aspektów świata. Po sformułowaniu teorii, należy je podda­wać wymagającej i bezwzględnej procedurze sprawdzania przez ob­serwację i eksperymenty. Teorie, które nie podołają próbom obser­wacji i eksperymentów, należy odrzucić i zastąpić innymi spekulatywnymi domysłami. jWayk,ajYbzwija się metodą prób i błędów, metodą (hipotez i ich obaleń) Przetrwać mogą tylko teorie najlepiej dosto-sowane. Jakkolwiek o żadnej teorii nie możemy powiedzieć, ze jest prawdziwa, możemy mieć nadzieję na to, że jest ona najlepsza z istniejących teorii, że jest lepsza, niż którakolwiek ze znanych nam wcześniej.

1. ARGUMENT LOGICZNY NA RZECZ

F A LSYFIKACJONIZ M U

Według falsyfikacjonisty można wykazać, że niektóre teorie są fałszywe; można to uczynić przy użyciu wyników obserwacji i ekspe­rymentów. Istnieje pewien argument logiczny, który wydaje -ae wspierać to przekonanie falsyfikacjonisty. Jak wspomniałem w roz­dziale drugim, nawet jeżeli przyjmiemy, że w jakiś sposób posiadamy dostęp do prawdziwych zda ii obserwacyjnych, nic można u z y s k a c praw uniwersalnych i teorii przy użyciu rozumowań dedukcyjnych,

_ opartych wyłącznie na tej podstawie. Z drugie] strony jednak można -przeprowadzać rozumowania dedukcyjne, w których przesłankami są szczegółowe zdania obserwacyjne, a wnioskami falszywość praw ogólnych i teorii. Na przykład jeżeli mamy zdanie: „Nieczarny kruk został zaobserwownny w miejscu w i w czasie /", to logicznie stąd wynika, ze zdanie: „Wszystkie kruki są czarne", jest fałszywe. A więc rozumowanie:

Nieczarny kruk został zaobserwowany w miejscu .v i w cza­sie t. Nie wszystkie kruki są czarne

jest wnioskowaniem logicznie poprawnym. Jeżeli uznaje się jego przesłankę, a odrzuca wniosek, powstaje sprzeczność. Ten prosty !-.kt można zilustrować dalszymi przykładami. Jeżeli można ustalić obserwacyjnie w jakimś eksperymencie, że ciężarek ważący dziesięć lun.lów i drugi, ważący jeden funt, spadają swobodnie z tą samą prędkością, to na tej podstawie da się wyciągnąć wniosek, że twier­dzenie, iż prędkość swobodnego spadku jest wprost proporcjonalna do ciężaru spadających przedmiotów jest fałszywe. Jeżeli można udowodnić ponad wszelką wątpliwość, że tor promieni;', światła przechodzącego w pobliżu Słońca ulega ugięciu,.--wówczas nie jest prawdą, że światło rozchodzi się wzdłuż linii prostych.

Z odpowiednich zdań szczegółowych można wiec wvdedukować

jbilszywose zdań oitóliiycli.

Heorn ten właśnie lak!.;

2. FALSYFIKOWALNOŚĆ JAKO KRYTERIUM NAUKOWOŚCI TEORII

['alsylikacjonista rozumie Inauke jako zbiór hipotez, które stawia się na próby po to, aby prawidłowo opisać lub wyjaśnić zachowanie pewnego aspektu wszechświata. Nie każda jednak hipoteza na­daje się do lego celu. lslme|e pewien fundamentalny warunek, i-:lory każda hipoteza lub system hipotez musi spełnić, jeżeli chce zyskać status naukowego prawa lub teorii, leżeli więc Jnpnie/.a pragnie hyc elementem wiedz¹,¹ naukowej, musi być /•//siⁱ,'/''-''Mr,-//.v_l/

64

Zanim przejdziemy do kolejnych problemów, musimy sobie wyjaś­nić, co falsyfikacjonista ma na myśli przez słowo „falsyfikowalność".

Poniżej mamy przykłady prostych zdań, które są falsyfikowalne:

a. Deszcz nigdy nie pada w środy.

b. Wszystkie substancje rozszerzaj;) się pod wpływem temperatury.

c. Ciężkie przedmioty, takie jak cegła, jeśli zostaną upuszczone w po-bhzu powierzchni Ziemi, spadają swobodnie w kierunku jej powierz­chni, o ile nic nie staje na ich drodze.

d. Jeżeli promień światła pada na płaskie lustro, kat padania jest równy Katowi odbicia.

Zdanie (a) jest fulsyfikowalne, ponieważ można je obalić zaobser­wowawszy padający desx.cz w któraś xc śród. Zdanie (b) jest fal-syfikowalne, ponieważ można je obalić za pomocą zdania obser­wacyjnego, zgodnie z którym pewna substancja nie rozszerza się pod wpływem temperatury w określonym czasie . Zdanie to można sfalsyfikować badając zachowanie wody o temperaturze bliskiej pun­ktu zamarzania. A wiec zdania (a) i (b) są faisyfikowalne i fałszywe. Zdania (c) i (d), o ile mi wiadomo, mogą być prawdziwe. Niemniej jednak są one falsyfikowalne w sensie, który ma na myśli falsyfika­cjonista. Jest rzeczą logicznie możliwa, ze kolejna cegła, która zo­stanie upuszczona, „spadnie" ku górze. Nie ma logicznej sprzeczno­ści w zdaniu, ze „Cegła uniosła się w gore po jej upuszczeniu", choć mogą nic istnieć zdania obserwacyjne na poparcie lego twierdzenia. Zdanie (d) jest faisyfikowalne, ponieważ promień światła padający ' na płaskie lustro pod pewnym kątem, mógłby /ostać odbity pod kątem prostym w stosunku do płaszczyzny lustra. Nigdy się to nie zdarzy, jeżeli prawo .odbicia jest prawdziwe, ale nie byłoby żadnej sprzeczności logicznej, gdyby lak się stało. Zdania (c) i (d) s.ą falsyfikowalne, nawet jeżeli mogą okazać się prawdziwe.

Hipolezą jest lalsylik,.walna, je/eli istnieje logicznie możliwe zda­nie lub zdania nk.ei v..:. yi:u-. !.!/.,,• v., ., _n'_K( „urodne, lo znaczy takie, które |,vH, n!.a."'\!n mc ,„ _JU ,|..,_w,,_ ,_{n mo;},|_vi,_{v s}|_alsyiiko'-

W'.!Ć illol;:,';'

65

e. Pada albo nie pada.

l. Wszystkie punkty na obwodzie okręgu Euklidesowego są równo od-

ległe oil jego środka. g. Może spotkać cię szczęście w zakładach sportowych.

Żadne logicznie możliwe zdanie nie może obalić zdania (e). Jest ono prawdziwe bez względu na pogodę. Zdanie (O jest z konieczno­ści prawdziwe, ponieważ taka jest definicja koła w geometrii Eukli­desa. Gdyby punkty na obwodzie okręgu nie były równo odległe od pewnego ustalonego punktu, wówczas figura ta nie byłaby okrę­giem z geometrii Euklidesowej. Zdanie „Wszyscy kawalerowie są nieżonaci" jest niefalsyfikowalne z podobnych powodów. Zdanie (g) to cytat z horoskopu w gazecie codziennej. Jest ono dobrym przy­kładem pokrętnej strategii każdej wróżki i jest niefalsyfikowalne. Znaczy ono bowiem, że jeżeli czytelnik horoskopu obstawi zakład w jakiejś loterii sportowej, może wygrać, co pozostanie przepowied­nią prawdziwą bez względu na to, czy czytelnik obstawi jakikolwiek zakład czy nie, oraz czy wygra czy też nie,

Falsyfikacjonista żąda, aby hipotezy naukowe były faisyfikowal­ne w sensie, który właśnie omówiłem. Domaga się tego, ponieważ dane prawo lub teoria mówi cokolwiek o świecie tylko dzięki temu, że wyklucza pewien zbiór możliwych logicznie obserwacji. Jeżeli

• zdanie jest niefalsyfikowalne, wówczas świat może posiadać dowolne własności, może zachowywać się w dowolny sposób, a mimo to nie

. wejdzie w konflikt / tym zdaniem. W przeciwieństwie do zdań (a), (b), (c), (cl), zdania (c), (f) i (g) nie mówią nam nic o świecie. Prawo lub teoria naukowa peAvm.na informować nas o faktycznym sposobie zachowania się świata i wykluczać tym samym pewne sposoby za­chowania świata, które są (logicznie) możliwe, ale faktycznie nie

• zachodzą. Prawo: „Wszystkie planety poruszają się po elipsach wo­kół Słońca", jest naukowe, ponieważ mówi, że planety faktycznie poruszaj;) się po elipsach, i wyklucza zarazem orbity, które są pros­tokątne czy owalne. Właśnie dlatego, że prawo to mówi coś o or-bitach pianę!, posiada ono pewna zawartość informacyjną i jest faKyiikowalne

K/ni oka :ia niektóre prawa, które są typowymi składnikami U-ori' naukowych, wskazuje, że spełniają one kryterium falsyfikowal-

66 kic;i liiKylikaci

n ości. „Przeciwne bieguny magnetyczne przyciągaj;; się", „Mieszając kwas Z zasadą otrzymujemy sól i wodę" — (o przykłady praw falsyfikowalnych. Falsyfikacjonista twierdzi jednak, że pewne teorie. choć z pozoru maja cechy dobrych teorii, naprawdę (ylko udaj;), że są leoriami naukowymi, ponieważ nic są falsyfikowalne, i należy je odrzucić. Topper twierdzi, że przynajmniej pewne wersje Marksowskiej teorii historii, psychoanalizy Freuda i psychologii Adlera mają tę wadę. Ich nicfalsyfikowalność można zilustrować za pomoc porfiższej, bardzo uproszczonej wersji psychologii Adlera.

Podstawowym twierdzeniem Adlera jest, że ludzkie czyny są mo­tywowane swego rodzaju uczuciami niższości. Wyobraźmy sobie na­stępujący przypadek. Pewien człowiek stoi na brzegu zdradzieckiej rzeki, gdy nagle do wody w jego pobliżu wpada dziecko. Człowiek ten albo skoczy do rzeki, aby ratować dziecko, albo nie skoczy. Jeżeli skoczy, wówczas wyznawca teorii psychologicznej Adlera wy­jaśni to wskazując, w jaki sposób fakt ten popiera jego teorie. Człowiek ten w oczywisty sposób chciał pokonać poczucie niższości , i dokonał tego dowodząc, że jest dostatecznie odważny, aby skoczyć do wody mimo niebezpieczeństwa. Jeżeli nie skoczy, wyznawca teorii Adlera również uzna to za potwierdzenie swojej teorii. Powie wów­czas, że człowiek ten postanowił pokonywać swe poczucie niższości dowodząc,-że ma dostatecznie dużo .siły, aby pozostać niewzruszenie na brzegu, gdy dziecko się topiło.

Jeżeli anegdota ta prawidłowo opisuje sposób funkcjonowania teorii Adlera, to teoria lajcsl mefalsyfikowalna.' /Twierdzenia lej' i teorii można pogodzić z dowolnym rodzajem ludzkiego zachowania, i właśnie dlatego nie mówi nam ona nic o zachowaniach ludzi. Zanim jednak odrzucimy teorię Adlera z takich powodów, byłoby oczywiście rzeczą konieczną zbadać sama teorie, a nie jej uprosz­czone trawestacje. Istnieje jednak cale mnóstwo społecznych, psycho­logicznych i religijnych teorii, które chcąc wyjaśnić wszystko, nie wyjaśniają niczego. Istnienie miłosiernego Boga i wybuch jakiejś strasznej katastrofy można połączyć w teorie, która odpowiednio do

¹ 1'r/ykNid len nmyn • ^ ' •'

67

i v-:

Oo Idea falsyflkacj!

\torcinii tego prawa lub teorii. Można więc powiedzieć, że potencjalne faisyfikatory prawa (a) składają się na zbiór, który jest podzbiorem potencjalnych falsyfikatorów prawa (b). Prawo (b) jest falsyfikowal­ne w większym stopniu niż prawo (a), co znaczy, że mówi nair ono

' więcej, że jest prawem lepszym.

"Stosunek teorii Układu Słonecznego Keplera do teorii Newtona

' to inny przykład stopniowalności falsyfikowalności. 'Za ,-teorią '. Układu Słonecznego Keplera uznaję jego trzy prawa ruchu planet.

\ Do zbioru potencjalnych falsyfika torów tej teorii należą zdania odnoszące się 'do pozycji planet względem Słońca w określonych?

• momentach czasu.j Teoria Newtona, teoria lepsza, zastąpiła Kćp^:' lerowska i jestlfardziej ogólna. Składa się ona z praw ruchu New­tona oraz z jego prawa grawitacji, według którego wszystkie pary ciał we Wszechświecie przyciągają się z siłą odwrotnie proporcjonal­ną do kwadratu ich odległości. Niektóre potencjalne faisyfikatory teorii Newtona są zbiorami zdań dotyczących pozycji planet w okre­ślonych momentach czasu. Jest jednak wiele innych, wśród nich zdania dotyczące zachowania ciał spadających oraz wahadeł, związ­ku pomiędzy zjawiskiem przypływów morza a pozycjami Słońca i Księżyca, itd.f Jest znacznie więcej sposobności na sfalsyfikowanicj

Ueorii Newtona niż Keplera. Mimo to teorii Newtona udało się przetrwać próbę jej sfalsyfikowania, co dowodzi jej wyższości nad teorią Keplera.

Teorie o wysokim stopniu falsyfikowalności są więc lepsze od teorii mniej falsyfikowalnych. o ile nie zostały one faktycznie sfalsyfikowane. Jest to dla falsyfikacjonisly sprawa istotna. Teorie sfalsyfikowane, twierdzi, należy bezwzględnie odizucić. Praca naukowa polega, na proponowaniu hipotez o wysokim stopniu falsyfikowalność;, a następnie ;ia pr/emyśianych i wytrwałych próbach ich sfal­syfikowania.'Popper |?is/:e: „Dlatego też z ochota przyznaję, ze falsyfikacjoniści tacy jak ja wola śmiały domysł mający na ceki roz­wiązanie pewnego interesującego problemu, nawet (i zwlas-czci) wte­dy, gdy okazuje .\ic on fulsiywr, niż jakąkolwiek listę prawdziwych, ale meisloinych banałów. Sądz.imy bowiem, że w len sposób zys­kujemy możność uczenia się na własnych błędach, oraz ze odkrywa-

69

Siopnic falsylikacji. jasności i piecy/ji

jąć falszywość naszego domysłu dowiadujemy się wiele o prawdzie PzbTTżamy się do niej."²

Uczymy się na własnych błędach. Nauka rozwija się poprzez próby i biedy. Ze względu na to wyprowadzenie praw i teorii ze zdań obserwacyjnych jest logicznie niemożliwe, ale możliwa jest de­dukcja ich falszywości. Falsyfikacie okazuj;} się bardzo ważnymi wydarzeniami, wielkimi osiągnięciami, milowymi krokami w nauce. Twierdzenia o ogromnej wadze falsyfikacji, wygłaszane przez falsyfikacjonistów o skrajnej orientacji, są jednak mało przekonywające i będą przedmiotem krytyki w kolejnych rozdziałach..

Ponieważ nauka dąży do teorii o wysokiej zawartości informacyj­nej, falsyfikacjonista wita z radości;} śmiały, spekuiatywny domysł. Pochwala odważne hipotezy, o ile s;[ one falsyfikowalne i o ile zostają odrzucone po falsyfikacji. Ta ambitna postawa radykalnie różni się od ostrożności zalecanej przez naiwnego indukcjoniste. Według tego drugiego bowiem, do nauki można włączyć tylko teo­rie, którym można wykazać ich prawdziwość lub wysokie praw­dopodobieństwo. Możemy wykraczać poza bezpośrednie dane do­świadczenia tylko wówczas, gdy posługujemy się prawomocnym wnioskowaniem indukcyjnym. Natomiast falsyfikacjonista świadom jest ograniczeń indukcji i dominacji teorii nad obserwacją. Tajemnice natury można, ujawnić tylko za pomoc;; śmiałych i wnikliwych teorii. Im więcej śmiałych teorii staje do konfrontacji z rzeczywistym światem, oraz im bardziej fantastyczne s;j te domysły, tym większe szansę na znaczący postęp w nauce. Nie ma żadnego niebezpieczeństwa upowszechnienia się fanlaslycznych teorii, ponieważ jeżeli są one niepoprawne jako wyjaśnienia świata, będą wyeliminowane w wyni­ku sprawdzania.

Wymóg falsyllkowalności teorii ma tę atrakcyjną konsekwencję, że teorie należy formułować w sposób jasny i precyzyjny. Jeżeli teoria jest sformułowana lak niejasno, ze nie wiadomo, o czym właściwie mówi. wówczas wszelkie wyniki obserwacji i eksperymen­tów można uznać za zgodne / ta leona, dzięki czemu można jej biomć przed falsylikacją. Na przykład (ioelhe pisał na lemat elek-

70

Falsyhkiicjoui/w i posl^p

Idea 1'alsyfikacji

71

tryczności, że „jest niczym, zerem, zwykłym punktem, który jednak zamieszkuje we wszystkich widocznych bytach, i jest zarazem punk­tem wyjścia, gdzie dzięki najlżejszemu bodźcowi zjawia się podwójny widok, widok, który zjawia się po to, aby zniknąć. Warunki pobu­dzające te zjawiska są nieskończenie zróżnicowane, według natury poszczególnych ciał."³

Jest rzeczą bardzo trudna wyobrazić sobie, w jakich możliwych warunkach dałoby się sfalsyfikować tezy głoszone przez ten cytat. Dlatego właśnie, że jest on tak niejasny i nieokreślony (przynajmniej poza kontekstem), jest on niefalsyfikowulny. Politycy i prorocy uni­kają oskarżeń o popełnione błędy dlatego, że wyrażają się możliwie niejasno, aby ich wypowiedzi można było pogodzić ze wszystkim, co się dzieje na świecie. Wymóg wysokiego stopnia falsyfikowalności wyklucza takie manewry. Falsyfikacjonista domaga się, aby teorie formułować w sposób wyraźny, jest to bowiem warunek ich fal­syfikowalności.

Podobnie ze ścisłością. lin ściślej sformułowana jest teoria, tym bardziej jest falsyfikowalna. Jeżeli zgodzimy się, że lepsza jest teoria falsyfikowalna w większym stopniu od innej teorii (przy założeniu, że nie została ona sfalsyfikowana), musimy zgodzić się też, że lepsze są bardziej precyzyjne twierdzenia danej teorii niż inne. ,,Planety poruszają się po elipsach wokół Słońca" jest zdaniem bardziej precy­zyjnym, niż „Planety poruszają się po torach zamkniętych wokół Słońca" i jest twierdzeniem falsyfikowalnym w większym stopniu. Orbita owalna sfalsyfikowalaby zdanie pierwsze, podczas gdy każda orbita, która falsyfikuje zdanie drugie, falsyfikuje równie/, pierwsze. falsyfikacjonista zmuszony jest wybrać pierwsze ?. tych zdań. Podob­nie falsyfikacjonista musi wybrać twierdzenie, że prędkość światła w próżni wynosi 299.8 x lf/> m/s nie zaś mniej precyzyjne, /e pręd­kość ta wynosi 300 x 10⁶ m/s, ponieważ pierwsze jest falsyfikowalne w większym stopniu niż drugie.

Ściśle ze sobą powiązane wymogi precyzji i jasności wyra/a ma sir wynikają w naturalny sposób z falsydkacjomstycznej teorii nauki.

4. FALSYFIKACJONIZM f POSTĘP

Postęp w nauce falsyfikacjonista rozumie w następujący sposób. Nauka wychodzi od problemów związanych z wyjaśnianiem zacho­wania pewnych aspektów świata. Uczeni proponują falsyfikowalne hipotezy jako rozwiązania danego problemu. Hipotezy te poddaje się następnie krytyce i sprawdzianom. Niektóre z nich ulegną szybkiej eliminacji. Inne mogą okazać się lepsze. Te należy poddać jeszcze surowszemu sprawdzaniu i krytyce. Gdy pewna hipoteza, która prze­trwała różnorodne i wymagające sprawdziany, ulegnie w końcu fal-syfikacji, pojawia się nowy, inny od początkowego problem. Ów nowy problem domaga się nowych hipotez, po których nastąpią nowe sprawdziany i krytyka. W ten sposób proces ów ciągnie się w nieskończoność. Nigdy nie można powiedzieć o teorii, że jest prawdziwa, choćby bardzo dobrze sprawowała się w sprawdzianach, ale o pewnej teorii można powiedzieć; że jest lepsza od innej, je­żeli przeszła sprawdziany, które spowodowały obalenie poprzednich teorii.

Zanim przejdziemy do przykładów ilustrujących falsyfikacjonis-tyczną koncepcję postępu naukowego, należy powiedzieć coś o twier­dzeniu, że „nauka wychodzi od problemów". Oto kilka problemów, które chcieli uczeni rozwiązać w przeszłości. Dlaczego nietoperze potrafi:; latać w ciemnościach, skoro maj:; bardzo małe i słabe oczy? Dlaczego wskazania barometru są niższe na dużych wysokościach? Dlaczego płyty fotograficzne w laboratorium Roentgena ulegały za­czernieniu? Dlaczego /w//i(V;m? planety Merkury przesuwa się? Pro­blemy te powstają w wyniku przeprowadzenia mniej lub bardziej skomplikowanych o/wnmr/Y. Kiedy zatem falsyfikacjonista twierdzi, że nauka wychodzi od problemów, nie ma na myśli teno samego, co naiwny indukcjonista, który twierdzi, że nauka wychodzi od obser­wacji. Przytoczone powyżej obserwacje stają się problemami tylko n'.vuv,v/r/jfiiv;r/ /rmV/. Pierwsza z nich si:yc się problemem z punktu widzenia teorii, ze żywe organizmy „widzą" za pomocą oczu; druga to problem dla zwolenników lenni Ualilcusza. ponieważ stoi w sprzeczności z przejmowaną przez nich teorią ,,sily pióz.ni" jako wyjaśnieniem faktu, że rlęć nic wypada z. rurki barometru: trzecia

72

73

była problemem dla Roentgena, ponieważ w tym okresie przyjmowano, że nie istnieje żadne promieniowanie czy emanacja, która byłaby mogła przedostać się przez ścianki zbiornika zawierającego płyty fotograficzne i je zaczernić. Obserwacja czwarta stanow'la pro­blem, ponieważ była niezgodna z teorią Newtona. Twierdzenie więc, że nauka rozpoczyna się od problemów, jest zgodne z twierdzeniem o pierwszeństwie teorii wobec obserwacji i zdań obserwacyjnych. Nauka nie wychodzi wyłącznie od obserwacji.

Wróćmy teraz do falsyfikacjonistycznej koncepcji postępu nauko­wego jako przechodzenia od problemów do hipotez, następnie do ich krytyki, ich falsyfikacji i do nowych problemów. Przedstawię dwa przykłady; jeden dotyczy umiejętności latania nietoperzy, drugi, bardziej ambitny, dotyczy postępu w fizyce na przestrzeni dziejów. Zaczynamy od problemu. Nietoperze latają z wielką szybkością omijając bez trudności gałęzie drzew, druty telegraficzne, inne nieto­perze i sprawnie łowią owady. Choć latają niemal wyłącznie w nocy, mają bardzo słabe oczy. Stanowi to ciekawy problem, ponieważ grozi falsyfikacją bardzo prawdopodobnej hipotezie, że zwierzęta, tak jak ludzie, orientują się za pomocą oczu. Falsyfikacjonista podejmie próbę rozwiązania tego problemu stawiając hipotezę. Na przykład, że choć nietoperze posiadają pozornie słabe oczy, mimo to oczy służą im bardzo sprawnie w sposób, który jest dotychczas nieznany. Hipotezę tę można sprawdzić. Najpierw wpuszczamy grupę nietope­rzy do zaciemnionego pomieszczenia, w którym znajdują się różne przeszkody i przeprowadzamy w jakiś sposób ocenę umiejętności nietoperzy w omijaniu przeszkód. Następnie wszystkim nietoperzom zasłaniamy oczy i znowu wpuszczamy do pomieszczenia. Przed tym doświadczeniem badacz może przeprowadzić następujące rozumowa­nie dedukcyjne. Jedna z przesłanek tego rozumowania jest spraw­dzana hipoteza, która mówi, że ,,Nietoperze potrafią omijać prze­szkody w locie dzięki oczom i bez posługiwania się oczami nie mogłyby tak sprawnie imać". Druga przesłanką jest opis zestawu eksperymentalnego: w opisie tym znaleźć się powinno zdalne ..Tej grupie nietoperzy zasłonu-io oczy tak, aby nie mogły się nimi po-

cyjnie wyprowadzić wniosek, że ta grupa nietoperzy po zasłonięciu

oczu nie będzie tak sprawna w omijaniu przeszkód podczas lotu. Przeprowadzamy eksperyment i okazuje się, że nietoperze unikają kolizji równie sprawnie jak poprzednio. Hipoteza została sfalsyfiko-wana. Należy teraz, jeszcze raz użyć wyobraźni i zaproponować nowy domysł lub hipotezę. Jeden z uczonych sugeruje, że być może uszy nietoperzy mają coś wspólnego z ich sprawnością w omijaniu przeszkód. Hipotezę tę można próbować obalić poprzez testy pole­gające na zatkaniu uszy nietoperzom przed ich wpuszczeniem do pomieszczenia. Tym razem okazuje się, że zdolność omijania prze­szkód zmniejszyła się znacznie Hipoteza została potwierdzona. Falsyfikacjonisla musi teraz sprecyzować swoją hipotezę, aby można było ją łatwiej sfalsyfikować. Pada sugestia, że nietoperz odbiera echa własnych pisków odbijające się od przedmiotów. Tę hipotezę sprawdzamy kneblując nietoperze przed wypuszczeniem. Nietoperze znowu zderzają się z przeszkodami i hipoteza otrzymuje kolejne potwierdzenie. Falsyfikacjonista zbliża się teraz do próbnego roz­wiązania problemu, choć nie uważa, aby udało mu się eksperymen­talnie wykazać, w jaki sposób nietoperze unikają zderzeń z przed­miotami podczas lotu. Ujawnić się może dowolna ilość czynników, które wykażą mu błąd. Być może nietoperze odbierają echo nie za pomocą uszu, lecz pewnych wrażliwych miejsc w pobliżu uszu, któ­rych działanie zostało zakłócone przez, zatkanie uszu nietoperzy, lub (ez odkryto, że pewien gatunek nietoperzy unika kolizji w zupełnie inny sposób, a więc nietoperze wykorzystane w doświadczeniu nie były reprezentatywne dla całej populacji nietoperzy.

Postęp w fizyce od Arystotelesa poprzez Newtona do Einsteina jest przykładem o nieco większej skali. Falsyfikacjonistyczny opis tego rozwoju jest mniej więcej taki. Fizyka Arystotelesa była do pewnego stopnia teorią poprawną, ponieważ wyjaśniała szeroki za-. kres zjawisk. Wyjaśniała, dlaczego ciężkie przedmioty spadają na ziemię (w poszukiwaniu ich naturalnego miejsca w centrum Wszech­świata), wyjaśniała działanie syfonu i pomp (wyjaśnienie to opierało się na niemożliwości próżni), iid lecz fizyka Arystotelesa została w końcu slalsyfikowana na świcie innych sposobów. Kamienie upu­szczone ze szczytu mas/tu stalkii poruszającego się z jednostajną prędkością upadały na pokład n podstawy masztu, nie zaś w pewnej

odległości od podstawy, jak przewidywała teoria Arystotelesa. Księ­życe Jowisza krążą wokół Jowisza, a nie wokół Ziemi. W wieku XVII zgromadzono dużą ilość innych falsyfikacji. Jednakże dzięki hipotezom Galileusza i Newtona doszło do powstania nowej teorii fizycznej, która wyparła fizykę Arystotelesa. Teoria Newtona wyjaś­niała problem spadających ciał, działanie syfonów i pomp oraz wszy­stkiego, co wyjaśniała teoria Arystotelesa, lecz tłumaczyła także zja­wiska kłopotliwe dla teorii Arystotelesa. Ponadto teoria Newtona wyjaśniała zjawiska, których teoria Arystotelesa nie brała w ogóle pod uwagę, takie jak związek pomiędzy pływami morza a pozycją Księżyca, oraz zmianę siły grawitacji wraz z wysokością naci pozio­mem morza. Teoria Newtona odnosiła sukcesy przez dwa stulecia. Próby jej sfalsyfikowania poprzez odniesienie jej do nowych przewi­dywanych zjawisk okazały się nieskuteczne. Teoria ta doprowadziła nawet do odkrycia nowej planety, Neptuna. Lecz mimo jej sukcesów ciągłe próby jej sfalsyfikowania wreszcie się powiodły. [Teoria New­tona uległa falsyfikacji na wiele sposobów.) Nie potrafiła wyjaśnić szczegółów orbity Merkurego ani zmienności masy szybkich elektro­nów w lampach katodowych. Przed fizykami stanęły zatem trudne zagadnienia, ponieważ problemy dziewiętnastowieczne ustąpiły pola problemom dwudziestowiecznym, które wymagały nowych spekulatywnych hipotez zdolnych je rozwiązać w postępowy sposób. Wy­zwaniu temu sprostał Einstein. Jego teoria względności wyjaśniała zjawiska wyjaśniane przez teorię Newtona, ale również i te, których tamta wyjaśnić nie zdołała. Ponadto teoria Einsteina przewidywała nowe spekulatywne zjawiska. Szczególna teoria względności przewi­dywała, że masa jest funkcją prędkości oraz ze masę można zamienić na energię i odwrotnie, natomiast ogólna teoria względności przewi­dywała ugięcie promieni świetlnych w silnych polach grawitacyjnych. Próby sfalsyfikowania teorii Einsteina poprzez odwołanie się cło nowych zjawisk nie powiodły się. Współcześni fizycy słoja obecnie

stepu wiedzy w dziedzinie fizyki. Później będziemy mieli okazję wykazać jego niepoprawność.

Z powyższego wynika, że pojęcie postępu, rozwoju nauki, jest centralną kategorią w falsyfikacjonistycznej teorii nauki. Problem ten rozważymy nieco dokładniej w następnym rozdziale.

WSKAZÓWKI BIBLIOGRAFICZNE

Klasyczne dzieło falsyfikacjonistyczne to Poppera Logic of Scientific
Discovery, Hulchinson, London 1968 [wydanie polskie, Logika odkrycia
mn,ko_Wi-_K», PWN, Warszaw;! 1977]. Poglądy Poppera na filozofie nauki są
ro/.wijanc w dwóch zbiorach artykułów, Ohjecthi; Kiitm-ti-tlge. Oxford Uni-
versily Press, Oxford 1972 [wydanie polskie Wiedza obiektywna, PWN,
Warszawa 1992], oraz Conjectures and Rejiiunwns, Roulledge and Kegan
Paul, London 1969. Popularnym esejem falsyfikacjonislycznym jest P. Me-
dawara Induction and Intuition in Scientific Tliought. Methuen, London
1969. Dalsze wskazówki bibliograficzne dotyczące falsyfikacjonizimi podaje
w rozdziale 5.

sukces, jeżeli do niego dojdzie, byłby wielkim nowym krokiem na­przód w fizyce.

Tak wygląda typowe stanowisko falsyfikacjonislyczne wobec po-

WWW.FILOZOF.PL - Studencki Serwis Filozoficzny

---