J. Lewczuk, Materiały do kursu internetowego „Konwersje i inne przejawy wpływu psychiki na ciało” - 2011

1

Joanna Lewczuk

Psychoanaliza klasyczna

Twórca psychoanalizy, wiedeński psychiatra Z. Freud (1856 – 1939), zbudował zręby

swojej teorii na wynikach obserwacji osób leczonych z powodu nerwicy histerycznej. Doktryna

Freuda oraz koncepcje jego epigonów (Abraham, 1927; Fenichel, 1945; Ferenczi, 1955; A. Freud,

1936; Klein, 1949; Reich, 1935; Reik, 1925) składają się na kierunek teoretyczny zwany

psychoanalizą klasyczną, reprezentującą ortodoksyjną wersję freudyzmu (Jakubik, 1979).

Aby zrozumieć koncepcję etiologii zaburzeń konwersyjnych w obrębie podejścia

psychoanalizy klasycznej, należy najpierw zapoznać się z opisywaną przez Freuda strukturalną

budową i zasadami funkcjonowania aparatu psychicznego.

1. Strukturalna budowa aparatu psychicznego

Zdaniem Freuda aparat psychiczny składa się z trzech fundamentalnych struktur

funkcjonalnych, wspólnie regulujących zachowanie człowieka: „id”, „ego”, „superego”.

ID

Id stanowi zbiór sił dynamicznych – nieświadomych, irracjonalnych popędów –

wyposażony w duży zapas energii, ukierunkowującej zachowanie się jednostki w celu

natychmiastowego zaspokojenia (gratyfikacji). Tym samym id rządzi się wyłącznie „zasadą

przyjemności” (Freud, Z., 1991, s. 105). Te pierwotne, biologiczne popędy powodują bowiem stany

przykrego, narastającego napięcia, pobudzającego do działań prowadzących do ich usunięcia.

Likwidacja napięcia jest odczuwana jako przyjemność.

Freud za najważniejszy uważał popęd seksualny i dopiero w późniejszych swoich pracach

wyróżniał popęd życia (którego istotnym składnikiem są dążenia seksualne) oraz popęd śmierci

(pobudzający do szukania gratyfikacji w działaniach agresywnych, destrukcyjnych i autoagresji)

(Jakubik, 1979).

Dynamiczną siłę nadaje popędom libido, tj. swoista energia psychiczna związana ściśle

z szeroko rozumianym popędem seksualnym (wszelkie formy satysfakcji wiążące się z ciałem

cudzym i własnym). Powstaje ona z energii somatycznej, której źródłem są procesy metaboliczne

zachodzące w ustroju. Charakterystyczne dla libido jest przemieszczanie się między id, ego

i superego, a także w obrębie własnego ciała (miejsce gromadzenia się libido psychoanalitycy

J. Lewczuk, Materiały do kursu internetowego „Konwersje i inne przejawy wpływu psychiki na ciało” - 2011

2

nazywają „sferami erogenicznymi”) oraz przechodzenie na określone osoby i przedmioty świata

zewnętrznego. Id dokonuje wyboru takich osób i przedmiotów, które redukują napięcie, czyli

nabierają dla człowieka tzw. właściwości „katektycznych” („przyciągających”). Kateksja

umożliwia więc rozładowanie napięcia popędowego, poprzez przemieszczenie nadmiaru energii

nagromadzonej w stanie napięcia na odpowiedni przedmiot. Wszelkie zaburzenia równowagi

energetycznej – np. nierówne rozmieszczenie libido w poszczególnych strukturach aparatu

psychicznego, nadmierne nagromadzenie libido wskutek trudności w rozładowaniu energii

(znalezieniu właściwego przedmiotu kateksji), zwrotne przeniesienie libido z przedmiotu kateksji

na własną osobę – prowadzą do zaburzeń psychicznych w postaci psychonerwic (Jakubik, 1979).

EGO

Jest to racjonalna instancja psychiczna (w której zachodzą procesy przedświadome

i świadome), kierująca się głównie „zasadą rzeczywistości”. Na koszt energii dostarczanej z id, ego

dokonuje funkcji poznawania świata zewnętrznego i regulowania zachowania się człowieka. To ego

koordynuje działania id, wymagania superego oraz naciski świata zewnętrznego. Znaczną część

energii ego zużywa na przeciwstawianie się zbyt gwałtownym, irracjonalnym dążeniom id (lub

nadmiernym wymaganiom superego) lub wyborowi przez id takiego przedmiotu kateksji, który

z jakiegoś powodu może narazić jednostkę na przykrości ze strony środowiska.

Bardzo ważną (związaną z powyższym) funkcją ego jest proces sublimacji popędu, czyli

zmiana przedmiotu kateksji z obiektu seksualnego na inny, społecznie aprobowany, co prowadzi do

rozładowania napięcia popędowego. To zjawisko transformacji energii libidialnej określa się jako

„deseksualizacja libido”. Tą drogą libido, związane pierwotnie z popędem seksualnym, staje się

źródłem energetycznym wszelkich czynności psychicznych. W przebiegu rozwoju osobniczego

występuje więc zmiana przedmiotu kateksji pod wpływem wymagań społecznych, co oznacza, że

każde zachowanie się człowieka można interpretować jako pochodne pierwotnych funkcji popędu

seksualnego.

W jednej ze swoich prac tak oto Freud przedstawił funkcję ego: „Wytworzyliśmy sobie

wyobrażenie organizacji powiązanych ze sobą procesów psychicznych przebiegających

w człowieku i organizację tę nazywamy jego ego. Z tym ego wiąże się świadomość, rządzi ona

dostępem do sfery ruchowej, to jest do odpływu pobudzeń w kierunku świata zewnętrznego; jest to

ta psychiczna instancja, która kontroluje wszystkie procesy częściowe, w nocy zapada w sen i mimo

to ciągle jeszcze pełni cenzurę marzeń sennych. Ego to jest źródłem wyparć, których zadaniem jest

nie tylko wykluczenie ze świadomości pewnych dążeń psychicznych, lecz także uniemożliwienie

im innych rodzajów manifestacji i aktywności” (Freud, 2000, s. 63).

J. Lewczuk, Materiały do kursu internetowego „Konwersje i inne przejawy wpływu psychiki na ciało” - 2011

3

SUPEREGO

Zgodnie z teorią freudowską jest to „część osobowości obejmująca zinternalizowane

wartości moralne, przyswojone przez daną jednostkę w dzieciństwie” (Freud, 1991, s. 106).

Superego powstaje w rezultacie dezaprobaty (karania) lub aprobaty (nagradzania) społecznej

w odniesieniu do dążeń i zachowań człowieka w okresie dzieciństwa. Wytwarzają się dwa

podsystemy superego: „sumienie” (związanie z poczuciem winy) i „ja idealne” (pożądany wzór

osobowy). Superego decyduje więc, co jest zgodne a co sprzeczne ze społecznie przyjętymi

normami moralnymi, wymaganiami czy zakazami. Ta instancja psychiczna funkcjonuje jednak

irracjonalnie, gdyż reprezentuje ideał (a nie rzeczywistość), dąży do doskonałości (Jakubik, 1979).

2. Topograficzny model aparatu psychicznego

Kolejnymi pojęciami, ułatwiającymi zrozumienie procesów psychicznych opisywanych

w teorii psychoanalitycznej, są: „świadomość”, „przedświadomość” i „nieświadomość”, określające

zasadnicze elementy topograficznego modelu aparatu psychicznego.

ŚWIADOMOŚĆ

Jest to obszar aparatu psychicznego, w którym zachodzą procesy świadome jednostce.

Zgodnie z definicją Freuda jest to „stan, w którym jednostka zdaje sobie sprawę ze zjawisk

wewnętrznych (takich jak własne procesy myślowe) oraz zjawisk zachodzących w środowisku

zewnętrznym” (Freud, 1991, s. 107).

PRZEDŚWIADOMOŚĆ

Przedświadomość można nazwać łącznikiem świadomości z nieświadomością. W tym

obszarze psychiki znajdują się bowiem zjawiska psychiczne, które zostały usunięte ze świadomości,

ale mają potencjalną możliwość łatwego i szybkiego uświadomienia („stłumienie”).

Przedświadomość oddzielona jest od świadomości i nieświadomości z jednaj strony

„cenzurą, która usiłuje zamknąć drogę treściom nieświadomym do przedświadomości

i świadomości; z drugiej strony, przedświadomość rządzi dostępem do świadomości” (Laplanche

i Pontalis, 1996, s. 255).

NIEŚWIADOMOŚĆ

O nieświadomości wnioskujemy na podstawie skutków jakie wywołuje, gdyż jak czytamy

w jednej z prac Freuda: „jakiś proces określamy mianem nieświadomego, jeśli musimy założyć, że

J. Lewczuk, Materiały do kursu internetowego „Konwersje i inne przejawy wpływu psychiki na ciało” - 2011

4

został on w swoim czasie zaktywizowany, mimo że w owym czasie nic o nim nie wiemy” (Freud,

1995, s. 82).

Nieświadomość zawiera bowiem siły dynamiczne, których uświadomienie zagrażałoby

jednostce, narażając ją na karę ze strony otoczenia (dezaprobata społeczna) lub superego (poczucie

winy). W nieświadomości tkwią popędy, dążące do zaspokojenia oraz treści stłumione aktywnymi

przeciwsiłami, uruchamianymi przez ego. Duży ładunek energetyczny posiadają siły, które nigdy

nie zostały dopuszczone do świadomości (np. kompleksy seksualne) lub które były kiedyś treścią

świadomości, lecz zostały z niej „wyparte” (proces usuwania treści ze świadomości do

nieświadomości) ze względu na właściwości szkodliwe dla jednostki (np. wczesnodziecięce urazy

psychiczne – zwane też przeżyciami traumatycznymi – powstające w sytuacji zetknięcia się

z życiem płciowym rodziców lub bycia biernym albo aktywnym obiektem seksualnym dla osób

dorosłych, a także wszelkie przykre doświadczenia). Wypieranie pewnych treści ze świadomości

i niedopuszczanie innych jest rezultatem lęku przed karą lub przed ponownym doświadczaniem

nieprzyjemnych przeżyć.

Jednak wyparte treści przejawiają się w formie zamaskowanej, głównie w postaci marzeń

sennych, czynności pomyłkowych lub objawów nerwicowych (więc i konwersyjnych) (Jakubik,

1979).

3. Mechanizmy obronne ego

W sytuacji, w której ego nie jest w stanie zaspokoić popędów, uwzględniając jednocześnie

wymagania społeczne i superego, uruchamiają się mechanizmy obronne ego. Ich funkcją jest

likwidacja lub obniżenie poziomu lęku związanego z powstałym konfliktem wewnętrznym.

Mechanizmy te są irracjonalne, działają zwykle doraźnie i nie rozwiązują konfliktów.

Poniżej przedstawię charakterystykę tylko tych spośród mechanizmów obronnych ego, które

biorą udział w powstawaniu zaburzeń konwersyjnych:



wyparcie – definiowane jako „operacja psychiczna, która ma na celu doprowadzenie do

zniknięcia ze świadomości nieprzyjemnej lub niepożądanej treści: myśli, uczucia itp.”

(Laplanche i Pontalis, 1996, s. 309). Mechanizm ten uruchamiany jest w sytuacji konfliktu

„intrapsychicznego”, tzn. w momencie pojawienia się sprzecznych potrzeb, norm

i wartości, postaw i pragnień (np. konflikt m iędzy różnymi tendencjami w obrębie id,

superego czy ego); sprzeczności między pragnieniami czy potrzebami, a kulturowym lub

zinternalizowanym przez jednostkę zakazem zaspokojenia potrzeb (konflikt między id

a superego); między potrzebami czy pragnieniami, a możliwościami, jakie stwarza realność

(konflikt między id a ego); między normami i systemami wartości przyjętymi przez

J. Lewczuk, Materiały do kursu internetowego „Konwersje i inne przejawy wpływu psychiki na ciało” - 2011

5

jednostkę, a realnością (konflikt między superego a ego) itp. Zazwyczaj wyparciu podlegają

pragnienia czy impulsy nie tolerowane przez jednostkę, np. w związku z jej wymaganiami

wobec siebie z powodu norm wchodzących w zakres superego, a także pamięć o wszelkich

przykrych doświadczeniach. Wyparte mogą zostać zarówno przeżycia pierwotnie

pojawiające się w świadomości („wyparcie wtórne”), jak i takie, które nigdy nie były

uświadomione („wyparcie pierwotne”). Wyparcie ze świadomości nie oznacza anulowania

przeżyć. Te wyparte zespoły myśli i uczuć nazywają się „kompleksami” i pozostają nadal

obecne w niezmienionej postaci, stanowiąc siłę motywacyjną budzącą niepokój i napięcie,

nadal stanowiąc zagrożenie (Aleksandrowicz, 1998);



tłumienie (supresja) – proces podobny do wyparcia, ale polegający na przesuwaniu treści

świadomych do przedświadomości (a nie do nieświadomości, jak przy „wyparciu”).

Objawia się też powstrzymywaniem ekspresji uświadomionych przeżyć, zwłaszcza ich

emocjonalnego aspektu. Jest to jeden z mechanizmów sprawowania kontroli nad takimi

reakcjami, których ujawnienie stanowi zagrożenie dla jednostki lub dla jej otoczenia

(Aleksandrowicz, 1998);



regresja – jest to cofnięcie się libido, pod wpływem niekorzystnych okoliczności, do

wcześniejszej fazy rozwoju i uruchomienie wcześniej skutecznych zachowań lub form

przeżywania. Dochodzi do tego np. wówczas, gdy jednostka nie może poradzić sobie

z aktualnymi wydarzeniami i zadaniami (Aleksandrowicz, 1998);



fiksacja – zahamowanie rozwoju psychoseksualnego na etapie któregoś z bardzo wczesnych

stadiów. Jest to utrwalenie i przetrwanie niedojrzałych elementów osobowości

i posługiwanie się nimi w dorosłym życiu, mimo ich nieadekwatności (Aleksandrowicz,

1998);



dysocjacja – termin ten używany jest zarówno dla określenia mechanizmu obronnego ego,

ale także odnosi się do jednej z grup zaburzeń nerwicowych (zaburzeń konwersyjnych),

będąc podstawowym mechanizmem (wg klasyfikacji ICD-10) prowadzącym do powstania

tych zaburzeń. Dysocjacja polega na wyeliminowaniu tej części osobowości, która stanowi

źródło przykrych doznań lub jest nieakceptowana przez jednostkę. W ten sposób pewien

zakres aktywności jednostki wymyka się spod kontroli i funkcjonuje samodzielnie, często

umożliwiając realizowanie nieakceptowanych dążeń (niewidzenia lub niesłyszenia tego,

czego się nie chce spostrzegać; działań niezgodnych z wyobrażeniami o tym, jak należy się

zachowywać – obecnych w okresach pojawienia się „drugiej osobowości” itp.)

(Aleksandrowicz, 1998);



konwersja (przeistoczenie) – to określenie (podobnie jak termin „dysocjacja”) ma

podwójne znaczenie: odnosi się zarówno do syndromów jak i mechanizmu powstawania

J. Lewczuk, Materiały do kursu internetowego „Konwersje i inne przejawy wpływu psychiki na ciało” - 2011

6

zaburzeń. Konwersja polega na przesunięciu (zamianie) wypartego, konfliktowego

przeżycia na zaburzenia ruchowe lub czuciowe – a więc dotyczące mięśni prążkowanych

lub zmysłów. Efektem tego przesunięcia są konkretne objawy cielesne, np. porażenie

(czynnościowy niedowład) mięśni ręki może być wyrazem istnienie nieakceptowanych,

wrogich uczuć do kogoś, kogo nie wolno zaatakować; czynnościowa afonia może być

wyrazem chęci powiedzenia czegoś, czego nie należy powiedzieć itd. (Laplanche i Pontalis,

1996);



introwersja – przenoszenie problemów związanych z relacjami z innymi ludźmi, na

problemy wokół własnego ciała; skupianie się na własnych doznaniach, przeżyciach;

koncentrowanie się raczej na sobie, niż na otaczającej rzeczywistości (Moor i Fine, 1996);



identyfikacja („utożsamianie”) – to proces bezwiednego jednoczenia się z drugim

człowiekiem. W wyniku tego procesu dochodzi do upodabniania się do osoby będącej

wzorem lub do kogoś, kto jest emocjonalnie ważną postacią (w przypadku objawów

konwersyjnych o podłożu identyfikacyjnym jednostka może zostać sparaliżowana, gdyż np.

inna osoba, której jednostka czegoś zazdrości albo którą nienawidzi, też jest sparaliżowana)

(Aleksandrowicz, 1998);



symbolizacja – jest to „proces psychiczny, w którym jedna reprezentacja umysłowa

zastępuje inną, oznaczając jej sens nie przez dokładne podobieństwo, lecz przez

nieuchwytną sytuację lub przez jakich przypadkowy lub umowny związek” (Moor i Fine,

1996, s. 317). Mechanizm ten uruchamiany jest m.in. wtedy, gdy przedmiot pożądania jest

niedostępny.

4. Rozwój jednostki

Rozwój jednostki rozpatrywany jest przez klasyczną psychoanalizę głównie w aspekcie jej

rozwoju psychoseksualnego. Przebiega on w 5 podstawowych fazach, związanych z przesuwaniem

się sfer recepcyjnych, będących głównym źródłem przyjemności: oralnej, analnej, fallicznej

i genitalnej. Jakkolwiek rozwój psychoseksualny jest tylko jednym z wielu aspektów procesu

rozwojowego, uzyskał on w psychoanalizie status wiodącego elementu tworzenia osobowości.

Przyjmuje się tu, że zjawiska rozwojowe mają ogromny wpływ na kształtowanie późniejszych

zaburzeń czynnościowych.

Poszczególne fazy rozwoju libido (zgodnie z wyobrażeniem Freuda), przebiegają kolejno po

sobie, począwszy od najwcześniejszej – fazy oralnej. W tej fazie rozwoju libido przyjemność

seksualna jest ściśle związana z drażnieniem jamy ustnej i warg. Tak więc przyjmowanie pokarmu

jest niezwykle istotne w organizacji tej fazy i właśnie przez ssanie pokarmu wyraża się relacja

J. Lewczuk, Materiały do kursu internetowego „Konwersje i inne przejawy wpływu psychiki na ciało” - 2011

7

z obiektem (matką) i miłość do niego (Laplanche i Pontalis, 1996). Kolejna, to faza sadystyczno-

analna, w której zaspokojenie znajdowane jest w agresji i w wydalaniu (Freud, 1999). Faza ta

przypada na około 2 rok życia dziecka. Podobnie jak faza oralna, przebiega identycznie

w przypadku dziewczynek i chłopców. W fazie sadystyczno-analnej dominuje relacja z obiektem

poprzez wydalanie–zatrzymywanie, a ekskrementy nabierają wartości symbolicznej (Fenichel,

1945). Następna w kolejności to faza falliczna, przebiegająca pomiędzy 3 a 5 rokiem życia.

W czasie jej występowania rozgrywa się kompleks Edypa. W fazie fallicznej po raz pierwszy

pojawia się uproszczone rozróżnienie płci na zasadzie: falliczny (chłopiec) – wykastrowana

(dziewczyna) (Fenichel, 1945; Freud, 1999; Laplanche i Pontalis, 1996). Jest to ostatnia faza, której

przebieg jest dość podobny dla obu płci (choć widoczne są już różnice w przebiegu kompleksu

Edypa). W okresie dojrzewania przebiega faza genitalna. Pomiędzy fazą falliczną a genitalną

występuje okres utajenia – faza latencji.

4.1. Kompleks Edypa

Zainteresowanie psychoanalityków koncentruje się przede wszystkim na pierwszych trzech

stadiach rozwoju popędu seksualnego, a zwłaszcza na fazie fallicznej, w której powstaje tzw.

kompleks Edypa – jedna z fundamentalnych koncepcji psychoanalizy klasycznej – odgrywający

zasadniczą rolę w genezie struktury aparatu psychicznego oraz zaburzeń psychicznych.

W fazie falliczne libido, związane dotąd głównie z własnym ciałem dziecka, zaczyna

stopniowo przenosić się na rodziców (u chłopców na osobę matki, a u dziewcząt na ojca), którzy

w tym okresie życia stają się najważniejszym obiektem kateksji. W związku z tym dziecko

oczekuje redukcji napięcia popędowego przez rodziców poprzez wejście z nimi w kontakt

seksualny, co okazuje się niemożliwe. Chłopiec przypisuje swoje niepowodzenie ojcu, którego

uważa za rywala w walce o matkę i wobec którego żywi uczucia zazdrości, wrogości, a nawet

nieświadomie pragnie jego śmierci. Zarówno pragnienie zaspokojenia popędu seksualnego przez

matkę, jak i wrogość w stosunku do ojca, wyzwalają lęk przed karą z jego strony. Chłopiec

szczególnie lęka się kary w postaci pozbawienia go penisa przez ojca (kompleks kastracji), kojarząc

taką możliwość z obserwacją odmiennej budowy anatomicznej dziewczynek. Silny lęk tłumi więc

dążenia charakterystyczne dla sytuacji edypalnej, które pozostają w nieświadomości i zawierają

duży ładunek energetyczny nie rozładowanego libido. Każdy wyparty do nieświadomości konflikt,

powstały w rezultacie sprzeczności sił popędowych i nakazów społecznych, przyjmuje postać

kompleksu, który wymaga adekwatnego rozładowania, gdyż w przeciwnym razie stanowi źródło

dla późniejszych zaburzeń psychicznych. W ten właśnie sposób nierozwiązany kompleks Edypa

może być podstawowym czynnikiem nerwicorodnym, tzw. „jądrem nerwicy” (Freud, 2000).

J. Lewczuk, Materiały do kursu internetowego „Konwersje i inne przejawy wpływu psychiki na ciało” - 2011

8

Prawidłowe rozwiązanie kompleksu Edypa polega na deseksualizacji libido skierowanego

na matkę (oddzielenia pragnień seksualnych od uczucia miłości do matki) oraz na identyfikacji

z ojcem, aby poprzez upodobnienie się do niego móc zdobyć uczucia matki. Podobny przebieg,

choć może nieco bardziej skomplikowany, ma proces tworzenia się kompleksu – zwanego czasem

kompleksem Elektry – u dziewcząt, a którego jedynym adekwatnym rozwiązaniem jest

identyfikacja z matką (Freud, 1994).

5. Droga tworzenia się zaburzeń konwersyjnych

Zdaniem Freuda i Breuera – zgodnie z ich pierwszą koncepcją na temat genezy histerii

z 1896 roku – zasadniczym czynnikiem prowadzącym do powstania histerii jest uraz psychiczny,

rozumiany w znaczeniu przykrego przeżycia psychicznego (jakiekolwiek doświadczenie połączone

z przeżywaniem lęku, wstydu, poczucia winy itp.). Patogenny efekt może dać bądź pojedynczy,

silny uraz, bądź wiele „słabszych” urazów, których wpływ wzrasta w miarę sumowania się w ciągu

życia jednostki. Każde przeżycie psychiczne składa się z afektu (suma pobudzenia) i treści

(skojarzenia). Jedynie rozładowanie afektu związanego z przykrą treścią prowadzi do „poradzenia

sobie” z sytuacją traumatyczną, a tym samym zapobiega wystąpieniu objawów histerycznych.

W wypadku braku afektywnej reakcji na przykre przeżycie, zostaje ono wyparte do

nieświadomości, ale równocześnie następuje oddzielenie afektu od treści i skierowanie go ze sfery

psychicznej do sfery somatycznej. W ten sposób powstają objawy histeryczne. Przypomnienie

przeżycia urazowego można wywołać u pacjentów w trakcie snu hipnotycznego, przy czym zwykle

towarzyszy temu silna reakcja afektywna. Z doświadczeń Breuera i Freuda (1895) wynikało, że

przypomnienie w hipnozie przeszłej sytuacji urazowej powodowało ustąpienie objawów

histerycznych. Tę formę leczenia histerii autorzy nazwali „metodą katartyczną” (gr. katharsis =

oczyszczenie) lub odreagowaniem (później za bardziej skuteczną metodę leczenia histerii uznali

terapię psychoanalityczną) (Jakubik, 1979).

Pierwotna wersja freudowskiej teorii powstawania objawów histerii konwersyjnej uległa

jednak pewnym zmianom.

W ostatniej wersji w patogenezie histerii zasadniczą rolę odgrywają dwa czynniki:

kompleksy seksualne (przede wszystkim kompleks Edypa), uformowane w pregenitalnych fazach

rozwoju seksualnego oraz urazy psychiczne z okresu wczesnego dzieciństwa, np. oglądanie

stosunku płciowego rodziców albo innych osób, uwiedzenie lub gwałt przez osobę dorosłą i inne

bardzo przykre doświadczenia – które uległy wyparciu do nieświadomości. Z wypartymi

kompleksami i przeżyciami urazowymi związany jest pewien zasób energii psychicznej (fiksacja

J. Lewczuk, Materiały do kursu internetowego „Konwersje i inne przejawy wpływu psychiki na ciało” - 2011

9

libido), co razem stwarza określoną dyspozycję do powstania psychonerwicy. W procesie tworzenia

się objawów nerwicowych u dorosłego człowieka konieczny jest jeszcze trzeci czynnik: powstanie

konfliktu wewnętrznego między dążeniem do zaspokojenia popędu seksualnego a odmową

gratyfikacji ze strony świata zewnętrznego lub superego (Jakubik, 1979). Ten konflikt nazywany

jest „konfliktem neurotycznym”. Stopniowo wywołuje on ograniczenie możliwości zarządzania

przez ego rozładowaniem popędów. Trzeba podkreślić, że „istota konfliktu neurotycznego

rozgrywa się jednak tylko pomiędzy id i ego, gdyż to ego ostatecznie zawiaduje energią libido.

Superego natomiast uczestniczy w konflikcie neurotycznym albo po stronie ego (superego przy

pomocy np. poczuć winy motywuje obrony ego przeciw id), albo po stronie id (wtedy ego broni się

przeciw poczuciom winy; ego rozwija podwójne obrony: przeciwko instynktom i inne przeciwko

superego) (Fenichel, 1945, s. 216).

W tej swoistej grze sił (podczas konfliktu wewnętrznego) ego okazuje się zbyt słabe

i dlatego mechanizm sublimacji nie doprowadza do całkowitej deseksualizacji libido. W konflikcie

z silnym id słabe ego musi uruchomić mechanizmy obronne. Dochodzi do regresji libido, które cofa

się do jednej z pregenitalnych faz rozwoju seksualnego, w której w dzieciństwie uzyskiwało

najpełniejsze rozładowanie (nadmierną gratyfikację popędu seksualnego) lub w której

ukształtowały się kompleksy. W histerii następuje regresja libido do fazy fallicznej, czyli do okresu

wytworzenia się kompleksu Edypa. Regresja libido powoduje zwiększenie energii psychicznej

dawnych kompleksów seksualnych, które nabierają gwałtownie na sile, a jako sprzeczne z superego

ulegają ponownie – jak w dzieciństwie –wyparciu. W tych warunkach wyparcie prowadzi do

wystąpienia objawów nerwicowych, które są zamaskowaną, zastępczą formą zaspokojenia popędu

seksualnego. „Objawy służą – pisze Freud (2000, s. 264) o nerwicy histerycznej – do zaspokojenia

seksualnego chorych; zastępują to zaspokojenie, którego brak im w życiu”. Warto podkreślić, że

regresja libido bez późniejszego wyparcia nie wywołuje nigdy nerwic, lecz – mówiąc językiem

psychoanalizy – perwersje seksualne (Freud, 2000).

W histerii konwersyjnej występuje konkretnie proces transformacji libido w objawy

sensoryczno-motoryczne. Libido zostaje skierowane w sferę cielesną, dzięki czemu objawy

psychiczne przyjmują postać objawów somatycznych, a dotknięte chorobą części ciała przyjmują

rolę sfer erogenicznych. Rodzaj objawu, np. porażenia, niedowłady, znieczulenia, ślepota itd.

częściowo jest uzależniony od funkcjonalnej słabości poszczególnych narządów czy układów

(o tym dokładniej w dalszej części pracy). Dzięki zdolności aparatu psychicznego do operowania

symbolami, objawy konwersyjne posiadają znaczenie symboliczne, co ułatwia ukrycie ich

właściwej funkcji, jaką jest redukcja napięcia popędowego. Objawy te są zatem zewnętrznym

przejawem kompromisu między siłami popędowymi a zakazami społecznymi i wyrażają (zależnie

J. Lewczuk, Materiały do kursu internetowego „Konwersje i inne przejawy wpływu psychiki na ciało” - 2011

10

od formy objawu) sam popęd, obronę przed popędem, karę za popęd, obronę przed karą czy obronę

przed lękiem (Moor i Fine, 1996).

Wystąpienie owych kompromisowych objawów uważa się za tzw. „ucieczkę w chorobę”,

która jest wyrazem działania nieświadomego mechanizmu obronnego ego w sytuacji konfliktu

wewnętrznego. Mimo cierpień związanych z objawami, „ucieczka w chorobę” jest „opłacalna” dla

jednostki, gdyż rozładowuje napięcie popędowe (psychoanalitycy nazywają to „korzyścią

pierwotną”), a w dalszej relacji z otoczeniem społecznym utrwala swoisty modus vivendi („korzyść

wtórna”), np. w postaci większej troski ze strony osób najbliższych (Freud, 2000).

W nawiązaniu do pierwotnych i wtórnych korzyści z choroby, J. Aleksandrowicz

(prezentując freudowski model patogenezy zaburzeń konwersyjnych) wymienia „dwa główne

mechanizmy biorące udział w powstawaniu tych objawów:

1) dążenie jednostki do utrzymania poza świadomością wewnątrzpsychicznego konfliktu lub

nieakceptowanego dążenia (potrzeby) oraz do obniżenia lęku i napięcia powodowanego tym

konfliktem (z tym związane „pierwotne korzyści” z choroby),

2) dążenie jednostki do uniknięcia jakiegoś niechcianego działania lub do uzyskania czegoś od

otoczenia („wtórne korzyści” z choroby)” (Aleksandrowicz, 1998, s. 72).

O. Fenichel wymienia „dwa warunki wstępne dla rozwoju konwersji: jeden fizycznej, a drugi

psychologicznej natury. Fizyczny warunek wstępny, to generalna erogenność ludzkiego ciała, co

powoduje, że każdy organ i każda funkcja może wyrażać seksualne podekscytowanie.

Psychologiczny warunek wstępny, to wcześniejszy zwrot od rzeczywistości do fantazji; zamiana

rzeczywistych seksualnych obiektów przez pochodzących z fantazji reprezentantów dziecięcych

obiektów (ten proces jest nazywany introwersją)” (Fenichel, 1945, s. 216).

5.1. Wybór organu obarczonego objawem konwersyjnym

O. Fenichel, opisując zjawisko konwersji podkreśla, że we wszystkich symptomach tych

zaburzeń „cały zbiór niewłaściwych impulsów skondensowany jest w określonej funkcji fizycznej”

(Fenichel, 1945, s. 227). Jego zdaniem wybór obarczonego objawami obszaru jest zdeterminowany

przez następujące czynniki:

1) „Przez nieświadome seksualne fantazje i korespondującą z tym erogenność „obarczonego

nieszczęściem” organu (czy części organizmu). Osoba oralnie zafiksowana rozwinie oralne

symptomy (np. zaburzenia mowy), osoba analnie zafiksowana – analne. Fiksacja zależy więc od

konstytucjonalnych czynników i od przeszłych doświadczeń” (Fenichel, 1945, s. 228). Jako

przykład Fenichel podaje pacjentkę, która zawsze podczas społecznych zebrać (nieświadomie

J. Lewczuk, Materiały do kursu internetowego „Konwersje i inne przejawy wpływu psychiki na ciało” - 2011

11

reprezentujących dla niej seksualną pokusą) miała potrzebę defekacji, co zmuszało ją do

opuszczenia pokoju. W ten sposób wyplątywała się z nieprzyjemnej sytuacji, ale z drugiej strony

za pomocą tej symptomatycznej czynności dawała wyraz, poprzez regresję do niemowlęcego

wyrażania seksualnego podniecenia, swemu analnemu zafiksowaniu i seksualnym fantazjom.

Powyższe stwierdzenia Fenichela wskazują na rolę konfliktów pregenitalnych (dotyczących

najwcześniejszych faz psychorozwoju: oralnej i analnej) w kształtowaniu się objawów

konwersyjnych. Do typowych objawów konwersyjnych, związanych z konfliktami

pregenitalnymi, należą zdaniem Fenichela tiki oraz zaburzenia mowy polegające na jąkaniu się.

Funkcja mowy ma między innymi analno-sadystyczne znaczenie. Mówienie, na poziomie

nieświadomym, oznacza: 1) wyrażanie nieprzyzwoitości/słów (wydalanie), 2) akt agresji

skierowany przeciwko słuchaczowi (chęć zniszczenia oponenta przy pomocy słów). Jednostka

jąkająca się jest więc w sytuacji konfliktu dwóch przeciwstawnych tendencji: 1) chęci

wypowiedzenia określonej treści i 2) nieświadomej tendencji hamującej wypowiedź, z racji

nieuświadomionego przekonania jednostki o konieczności „unikania tak niebezpiecznej broni,

jaką jest mowa” (słowami można bowiem zabić). Konflikt wewnętrzny na tym obszarze

związany jest z regresją libido do analnej, ale też i oralnej fazy rozwoju psychoseksualnego

jednostki, gdyż musiała mieć tam miejsce nadmierna gratyfikacja lub frustracja popędów,

wywołująca fiksację libido (Fenichel, 1945).

2) Wybór obarczonego objawem konwersyjnym organu zdeterminowany jest też przez fakty czysto

fizyczne. Symptom wybiera ten organ, który posiada konstytucjonalną słabość albo nabytą

chorobę. Osoba o silnej motorycznej chwiejności będzie z większym prawdopodobieństwem

podlegała

symptomom

motorycznym,

a

osoba

krótkowzroczna

(organicznie)

najprawdopodobniej wyprodukuje symptomy związane z oczami. To zjawisko nazywane jest

„histeryczną nadbudową organicznych chorób”.

3) Wybór organu może zależeć także od sytuacyjnego stanu organizmu, w momencie wystąpienia

decydującej represji. Najprawdopodobniej te organy staną się siedliskiem zaburzenia, które

w chwili decydującej represji były bardziej aktywne albo pod dużym napięciem.

4) Czasami wybór obarczonego nieszczęściem organu jest raczej określony przez zdolność funkcji

organu do wyrażania w symbolicznej formie nieświadomych impulsów. I tak np. tendencje

„włączania” mogą być lepiej wyrażone przez usta, organy oddechowe, skórę; a tendencje

„eliminowania” przez system jelitowy. Organy wypukłe, jak: ręka, stopa, nos, piersi mogą

symbolizować penis i reprezentować męskie życzenia. Organy wklęsłe, jak: usta, odbytnica,

nozdrza mogą symbolizować pochwę i reprezentować kobiece życzenia.

J. Lewczuk, Materiały do kursu internetowego „Konwersje i inne przejawy wpływu psychiki na ciało” - 2011

12

5) W procesie tworzenia się konkretnej formy objawów konwersyjnych ogromną rolę odgrywają

doświadczenia dziecięce przetworzone przez fantazje, np. fantazjowanie o doświadczonej

w dzieciństwie kazirodczej miłości, może stanowić nieświadomą przyczynę histerycznych

symptomów w postaci nadczynności ruchowych i jednoczesnych zaburzeń czucia –

wyrażających obrony przeciw doświadczeniom z dzieciństwa, ale równocześnie stanowiących

substytut tych doświadczeń. (Fenichel, 1945). Freud dodaje, że „w świecie nerwic decydująca

jest realność psychiczna” (Freud, 2000, s. 243), co oznacza, iż chory może stworzyć sobie

fantazje zupełnie nie pokrywające się z rzeczywiście doświadczanymi w przeszłości

zdarzeniami, ale te fantazje w taki sam sposób jak realne zdarzenia mogą wpływać na

wykształcanie się objawów konwersyjnych. Chory może np. fantazją o uwiedzeniu przez rodzica

(chociaż w rzeczywistości uwiedzenie to nie miało miejsca), pokryć okres swej dziecięcej,

autoerotycznej działalności seksualnej. W ten sposób oszczędza sobie wstydu np. z powodu

nieakceptowanej masturbacji, ale jednocześnie wspomnienie uwiedzenia przez rodzica może

rodzić konflikt i przyczyniać się do powstawania objawów konwersyjnych (Freud, 2000).

5.2. Interpretacje niektórych objawów konwersyjnych

Prezentacji interpretacji niektórych konkretnych objawów konwersyjnych dokonam

w oparciu o tekst O. Fenichela, który powstał przede wszystkim na podstawie wielu analiz

i obserwacji samego Z. Freuda.

NIEKTÓRE KONWERSYJNE ZABURZENIA MOTORYCZNE

Znanym objawem konwersyjnym jest motoryczny paraliż, który zdaniem Fenichela

stanowi obronę przeciw działaniu, a konkretniej przeciw niewłaściwemu, seksualnemu działaniu.

Histerycznemu paraliżowi zawsze towarzyszy wzrost napięcia, które reprezentuje zarówno

zabezpieczenie przeciw niewłaściwemu, seksualnemu działaniu, jak i zniekształcony substytut tego

działania.

Specyficznym rodzajem histerycznego paraliżu jest mutyzm. Może on wyrażać wrogość lub

lęk względem osoby, w której obecności symptom się rozwija lub też generalny brak

zainteresowania osobą, z którą rozmowa byłaby możliwa (np. pacjentka Freuda cierpiała na

mutyzm z powodu braku człowieka, którego kochała) (Fenichel, 1945, s. 223).

Znany „łuk histeryczny” (arc de cercle) reprezentuje wg Freuda przeciwstawne tendencje,

wyrażające jednocześnie tłumione pragnienia i tłumiące siły. Inny autor dodaje, że symptom ten

wyraża także męskie starania, aby wysunąć ukryty penis, jak również kobiece, by dokonać porodu

(Fenichel, 1945, s. 224).

J. Lewczuk, Materiały do kursu internetowego „Konwersje i inne przejawy wpływu psychiki na ciało” - 2011

13

Napady

drgawkowe

(przypominające napady epileptyczne) także reprezentują

oddziaływanie przeciwstawnych tendencji albo są pantomimicznym wyrazem seksualnych,

agresywnych czy seksualno-agresywnych marzeń jednostki (Fenichel, 1945, s. 224).

NIEKTÓRE KONWERSYJNE ZABURZENIA CZUCIOWE

„Konwersyjne zaburzenia czuciowych percepcji reprezentują odrzucenie denerwujących,

seksualnych percepcji. Ograniczenia zmysłowych percepcji są także symptomem wyraźnej

histerycznej introwersji, tzn. braku zainteresowania zewnętrznymi wydarzeniami, a ten brak

zainteresowania zwiększa możliwość zastępowania rzeczywistości przez fantazje (stąd

nieadekwatny, percepcyjny odbiór rzeczywistości)” (Fenichel, 1945, s. 226).

Histeryczne zaburzenia widzenia były tematem bardzo pouczającego artykułu Freuda,

w którym autor podkreślał, iż histeryczne: „nie mogę widzieć” oznacza „nie chcę widzieć”, co

wyraźnie wskazuje na stłumienie impulsu do patrzenia, wywołane np. zakazami superego.

Oko może także reprezentować pregenitalne, erogenne sfery. Jako narząd zmysłu może wyrażać np.

oralne zawieranie i pragnienia analno-sadystyczne (uruchamiające w jednostce nieświadomy

pomysł pochłonięcia czy zabijania obiektów za pomocą wzroku), przeciw czemu ego uruchamia

obrony. W wyniku obron ego przeciw owym dążeniom, dochodzi do powstania takich

konwersyjnych zaburzeń widzenia jak micropsia, która najczęściej oznacza „pragnienie

powtórzenia doświadczeń wzrokowo-przestrzennych z wczesnego, oralnego okresu lub wyraża

chęć trzymania wszelkich obiektów na dystans, aby nie zabić ich wzrokiem” (Fenichel, 1945,

s. 227).

NIEKTÓRE KONWERSYJNE ZABURZENIA ŚWIADOMOŚCI

Zdaniem Fenichela konwersyjne zaburzenia świadomości powstają na skutek „przedzierania

się marzeń i edypalnych fantazji jednostki, które usuwają ją z realności. Czasami seksualne

znaczenie tej nieobecności jest bezpośrednio oczywiste w zmysłowej przyjemności pacjenta,

uzyskanej podczas wyrwania się z realności” (Fenichel, 1945, s. 225).

Konwersyjnym symptomem obrazującym to zjawisko jest somnambulizm (lunatykowanie).

Podczas tego objawu dochodzi do pantomimicznego rozładowania popędów. To rozładowanie

czasami wyraża tylko niepokój z powodu wewnętrznego napięcia. Częściej jednak rozładowanie

jest bardzo specyficzne. Ruchy lunatyka odpowiadają albo jego oczywistemu snowi albo ukrytym

konfliktom na bazie snu. Czasami ucieka się z łóżka jako z miejsca pokusy; częściej lunatyk ma

jakiś pozytywny cel, do którego zmierza: albo jest to miejsce potencjalnej gratyfikacji

nieświadomych impulsów lunatyka, albo miejsce efektywnego uspokajania przeciw tym impulsom,

albo oba równocześnie. „Typowym celem dziecięcego lunatykowania jest życzenie uczestnictwa

J. Lewczuk, Materiały do kursu internetowego „Konwersje i inne przejawy wpływu psychiki na ciało” - 2011

14

w nocnym życiu dorosłych. Dziecko zmierza do rodzicielskiej sypialni, oznaczającej albo miejsce,

gdzie mogą zostać odkryte i doświadczone seksualne sekrety albo gdzie znajduje się ochronę

przeciw nocnym koszmarom i pokusom – najczęściej oba” (Fenichel, 1945, s. 225).

Ciekawym zjawiskiem jest histeryczna identyfikacja z inną osobą, przejawiająca się

konwersyjnym przejmowaniem przez jednostkę objawów występujących u obiektu identyfikacji.

Freud podawał przy tej okazji przykład pacjentki – Dory – która rozwinęła kaszel podobny do

kaszlu pewnego pana K. Dora spostrzegała owego pana jako swego rywala, zazdrościła mu

seksualnych doświadczeń. Uczucia winy nie pozwalały Dorze postawić się na miejscu pana K., ale

mogła ona przynajmniej zidentyfikować się z nieszczęściem pana K., a mianowicie z jego kaszlem.

Innym przykładem jest pacjentka Freuda, cierpiąca na histerię konwersyjną w związku z nie

rozwiązanym kompleksem Edypa. Kobieta ta identyfikowała się nie ze swoim rywalem, czyli

matką, ale z ukochanym ojcem. Bowiem kiedy osoba zmuszana jest zarzucić obiekt – tłumaczy

Freud – może ona rozwinąć w sobie tendencję do kompensowania straty przez utożsamianie się

z tym obiektem. Więc kiedy histeryczna kobieta przejmuje chorobę ojca, to pokazuje ona, że na

próżno usiłuje „uwolnić się” od ojca (Freud, 2000).

Często ma miejsce histeryczna identyfikacja tworzona na podstawie identycznych,

etiologicznych potrzeb obiektu identyfikacji i osoby identyfikującej się. Freud mówił tu

o przykładzie histerycznej epidemii u dziewcząt w szkole: dziewczyna reaguje mdleniem na list

miłosny i wtedy inne dziewczyny także mdleją. Nieświadome tego znaczenie dla mdlejących

dziewcząt jest następujące: „my też powinnyśmy dostawać listy miłosne”. Obiekt identyfikacji

w tym przypadku nie ma żadnego innego znaczenia, jak tylko to, że otrzymał gratyfikację, za którą

podmiot też tęskni (Fenichel, 1945).

Są też zjawiska „wielokrotnych identyfikacji”, występujące szczególnie w atakach.

Histeryczny pacjent może równocześnie albo seryjnie grać część różnych osób, z którymi się

zidentyfikował. Ataki takich pacjentów często reprezentują całe przedstawienie. Klasycznym

przykładem jest tu pacjentka Freuda, która próbowała zdjąć ubranie swoją prawą ręką, podczas gdy

lewa ręka próbowała ją powstrzymać. „Pacjentka była bowiem zidentyfikowana jednocześnie

z mężczyzną gwałcącym i z kobietą będącą zaatakowaną” (Fenichel, 1945, s. 222).

Szczytem wielokrotnej identyfikacji jest rzadki dziś przykład „osobowości mnogiej”.

Ilustrując to zjawisko Ludwig i współpracownicy (1972) stwierdzili, iż „każda z rozszczepionych

osobowości różni się istotnie w zakresie takich zmiennych jak: reakcja skórno-galwaniczna na test

skojarzeń słownych, zapis EEG, wzrokowe potencjały wywołane oraz wyniki uzyskane w Skali

Emocji McDougalla, Minnesockim Wielowymiarowym Inwentarzu Osobowości i Teście

Rysowania Własnej Osoby. Pokazuje to na skalę identyfikacji z różnymi osobowościami” (Jakubik,

1979, s. 309).

J. Lewczuk, Materiały do kursu internetowego „Konwersje i inne przejawy wpływu psychiki na ciało” - 2011

15

„Zaburzenia w świadomości generalnie korespondują z tłumieniem aktualnych pochodnych

dziecięcej seksualności. Przemijające eliminacje (wyłączenia) świadomości są zgeneralizowaną

represją, być może archaicznym wzorem całkowitej represji. Przemijające „zachmurzenia”

świadomości, oprócz wyrażania tłumienia, mogą mieć także nieświadome znaczenia, np.:

„a) reprezentować orgazm, b) mieć znaczenie śmierci, która może oznaczać albo życzenie śmierci

jakiejś innej osobie, które to życzenie zostało odwrócone przeciw sobie samemu (przeciw swemu

ego), albo mieć jakieś nieświadome, libidialne znaczenie, albo c) zaburzenia świadomości mogą

oznaczać blokowanie różnego rodzaju wrogich impulsów” (Fenichel, 1945, s. 226).