Paleontologia wyklady i zaganienia

Zagadnienia na zaliczenie z Podstaw Paleontologii:

Test składa się z 28 pytań (28 punktów). Na ocenę dostateczną powinno się uzbierać
przynajmniej 14 punktów. Pytania otwarte i z odpowiedziami do wyboru gdzie tylko jedna
odpowiedź jest poprawna.

Czym się zajmuje nauka Paleontologia?

Paleontologia - (od gr. palaios – stary + on – byt + logos – nauka) – nauka o organizmach

kopalnych, wnioskująca na podstawie skamieniałości o życiu na Ziemi w przeszłości

geologicznej. Ściśle związana z naukami biologicznymi i geologią, często posługuje się

fizyką i chemią. Dzieli się ją na paleozoologię i paleobotanikę zajmującą się roślinami

kopalnymi. Należy do paleontologii również mikropaleontologia. Zagadnieniami

ogólnobiologicznymi zajmuje się nowoczesna paleontologia, zwana paleobiologią.

Szczegółami ewolucji człowieka zajmuje się paleoantropologia.

Czym są skamieniałości?

– kopalne ślady pradawnego życia, szczątki roślin, zwierząt, glonów, grzybów, bakterii,

ślady działalności organizmów.

Jakie są najstarsze ślady życia na Ziemi?

Archeobakterie i eubakterie, łącznie z sinicami, są najstarszymi kopalnymi śladami życia

na Ziemi.!

Chemiczne ślady działalności organizmów: - złożone związki węgla – 3,9-4 miliarda

lat temu;

skamieniałości: Organizmy podobne do drożdży – Formacja Issua, Grenlandia - 3,8

miliarda lat temu; cyanobakterie (Choroococcales) – Formacja Towers, NW Australia –

3,5 miliarda lat temu; stromatolity – skały grupy Warrawoona w zachodniej Australii –

3,4 miliarda lat temu, sinice – Grupa Swaziland, Formacja Onverwacht, Afrika

Południowa – 3,4 miliarda lat temu; bakterie i sinice-rogowce – Gunflint, Kanada – 1,9

miliarda lat temu; skamieniałości (?bakterie) – meteoryt marsjański (ALH 84001) – 1,3

miliarda lat temu

Pojęcia litofacja i biofacja.

Litofacja – zespół cech litologicznych osadów: skład mineralny, ziarnistość, obtoczenie

ziaren, barwa skały, struktura itd..

Biofacja – zespół cech paleontologicznych osadów: jakie są skamieniałości w danej

warstwie lub warstwach, ile ich jest i jak położone.

Fossilizacja i litifikacja.

Fosylizacja: skamieniałości powstawały, dzięki szybkiemu przykryciu przez popiół lub

piasek ciał organizmów, co zachowywało je w błocie lub macie mikrobiotycznej, na

której żyły. Skamieniałości ediakariańskie częściej są znajdowane pod warstwami piasku

naniesionymi przez sztormy lub przydenne prądy zawiesinowe o wysokiej energii niż pod

warstami popiołu. Fosylizacja polega na przechodzenie w stan kopalny martwych

organizmów, ich fragmentów lub też ich działalności na danym terenie.

Lityfikacja – proces twardnienia skały okruchowej (proces przemiany skały luźnej w

zwięzłą) będący etapem diagenezy. Dzięki tym procesom powstaje np. piaskowiec z

piasku. Lityfikacja polega w ogólnym ujęciu na "zlepianiu się" luźnych ziaren skały w

skałę litą.

Czym są skamieniałości właściwe i śladowe.

Można wyróżnić następujące rodzaje skamielin:

◄ skamieniałości właściwe (zwane strukturalnymi) – szczątki zachowane w skałach,

◄ skamieniałości śladowe – ślady aktywności życiowej organizmów,

◄ skamieniałości kompletne – kompletnie zachowane organizmy (z tkankami miękkimi),

◄ ośródki – naturalny odlew pozostały po skamielinach właściwych,

◄ odciski – negatyw powierzchni ciała organizmów (twardych bądź miękkich) lub

twardych części skamieniałości czy ośrodek.

Wiek względny i wiek bezwzględny.

Wiek względny: przewodnie skamieniałości. Wiek bezwzględny: radioaktywność.

Jednostki geochronologiczne operują czasem. Jednostki chronostratygraficzne operują

zespołami skał, które powstały w określonym czasie.

Ery roślinne a ery zwierzęce w tabeli stratygraficznej.

Definicja pojęć: pasożytnictwo, symbioza, komensalizm, drapieżnictwo.

Pasożytnictwo (parazytyzm)– forma antagonistycznego współżycia dwóch organizmów,

z których jeden czerpie korzyści ze współżycia, a drugi ponosi szkody.

Symbioza – zjawisko ścisłego współżycia przynajmniej dwóch gatunków organizmów,

które przynosi korzyść każdej ze stron (mutualizm) lub jednej, a drugiej nie szkodzi

(komensalizm). Jednak często trudno ustalić dokładny bilans strat i zysków

współżyjących organizmów.

Komensalizm (współbiesiadnictwo; od łac. commensalis = współbiesiadnik)– jest

najbardziej pierwotnym typem oddziaływania protekcyjnego. Typ zależności o

charakterze symbiozy między dwoma lub więcej gatunkami, przy czym jeden z gatunków

czerpie z tej zależności wyraźne korzyści, nie szkodząc pozostałym (np. rekin i

podnawka; lew i hiena; lew i sęp; żuk gnojowy i ssak kopytny). Komensalizm jest więc

współżyciem korzystnym dla jednego z partnerów, dla drugiego obojętnym.

Drapieżnictwo – sposób odżywiania się zwierząt, polegający na wykorzystaniu jako

pokarm ciała innego zwierzęcia i w odróżnieniu od pasożytnictwa prowadzący do śmierci

ofiary. Jest jedną z form oddziaływań antagonistycznych, korzystną dla drapieżnika, a

niekorzystną dla ofiary; może mieć charakter międzygatunkowy lub wewnątrzgatunkowy

(kanibalizm).

10.

Co to jest nekton, plankton, bentos.

Plankton to zespół drobnych organizmów unoszonych przez wodę, które nie są zdolne
przeciwstawić się silniejszym jej prądom. Organizmami planktonowymi są m.in: drobne
glony (okrzemki, zieleńce), pierwotniaki, drobne skorupiaki, larwy wielu zwierząt
bezkręgowych.

Nekton tworzą organizmy samodzielne pływające w wodzie. Należą do nich duże owady,
ryby, płazy, gady i ssaki wodne.

Mieszkańcami środowisk wodnych związanymi z dnem są organizmy bentosowe.

afityik

eofityk

paleofityk

mezofityk

kenofityk

archaik

proterozoik paleozoik

mezozoik

kenozoik

11.

Pojęcia organizmów eury- i steno- (haliczne, batyczne, topiczne).

Gatunek euryhaliczny, także: gatunek euryhalinowy – gatunek znoszący różny stopień
zasolenia środowiska, np. rekin tępogłowy lub węgorz europejski.

U zwierząt euryhalicznych poziom ATP-azy jest od dwóch do pięciu razy wyższy w
morzu niż w wodach słodkich, w których pobierają więcej tlenu niż w morzach.

EURYBATYCZNE ORGANIZMY - organizmy wodne znoszące wielkie różnice
ciśnienia i dzięki temu żyjące na rozmaitych głębokościach. Np. koralowce, niektóre
strzykwy (jeden z gatunków, Elpidia glacialis, żyje na głębokościach 50-9000 m),
kaszaloty itd.

Stenohaliczne organizmy, ekol. organizmy, które potrafią się przystosować jedynie do
wąskiego zakresu zasolenia;

Organizmy stenobatyczne, ekol. rganizmy wodne, odznaczające się niewielką tolerancją
na zmiany ciśnienia i dlatego występujące na stosunkowo stałej głębokości,

12.

Do jakiego królestwa należą grzyby?

Nadkrólestwo: Eucariota

Królestwo: Fungi

13.

Do jakiego królestwa należą okrzemki i nanoplankton?

Królestwo: Protista.

14.

W jakich warunkach mogą żyć archeoakterie?

Większość znanych gatunków archeobakterii żyje w środowiskach ekstremalnych, takich

jak wody gorące, wody silnie zakwa11szone lub silnie alkaliczne, solanki, stężone

roztwory innych minerałów. Szczególnie znane są z występowania w gejzerach i w

kominach hydrotermalnych, na dnie oceanów, gdzie żyją w roztworach o temperaturze

dochodzącej do 300 stopni. Niektórzy przedstawiciele są spotykani w środowiskach

zimnych, a kilka gatunków wykryto nawet w przewodach pokarmowych zwierząt, ale ze

względu na niezwykłą biochemię archeowce są raczej nieszkodliwe dla przedstawicieli

innych królestw świata organicznego. Archeobakterie i eubakterie, łącznie z sinicami, są

najstarszymi kopalnymi śladami życia na Ziemi.

15.

Jakie glony są przodkami wszystkich roślin?

Rośliny wywodzą się od zielenic - Chlorophyta (rodzaju glonów) - Wczesne fazy

ewolucji roślin z zielenic polegały na przejściu z wodnego do lądowego trybu życia.

Pierwsze rośliny miały charakter przejściowy i zamieszkiwały środowisko półwodne,

półlądowe.

16.

Czym są gąbki, jaki tryb życia prowadzą?

Gąbki – Porifera najprostsze bezkręgowce, beztkankowce : Zwierzęta mają nieregularne

kształty i są zbudowane z wielu typów komórek, rozpowszechnionych szeroko w samym

ciele. Większość gąbek to organizmy morskie, niektóre są spotykane w słodkowodnych

jeziorach. Wszystkie są filtratorami, wychwytują pokarm z otaczającej wody, np.. bakterie

lub drobny nannoplankton. Komórki zaopatrzone w wici pompują wodę do wnętrza gąbki

poprzez sieć porów, a pojedyncze komórki wychwytują bakterie z wody przepływającej

przez wewnętrzne kanały. Niektóre gąbki wytwarzają wewnętrzny szkielet podtrzymujący

ciało (gąbki kąpielowe). Inne gąbki wytwarzają szkielet węglanowy, lub krzemiankowy w

formie małych, igiełkowatych lub bardziej skomplikowanych elementów nazywanych

spikulami. Spikule i masywne szkielety doskonale zachowują się w stanie kopalnym.

17.

Jakie organizmy tworzyli najstarsze w historii Ziemi struktury rafowe?

Archeocjaty. Archaeocyata dolny-środkowy kambr - Tworzyli najstarsze morskie rafy

organiczne.

18.

Jakie warunki są konieczne do istnienia rafy koralowcowej?

Ekologia koralowców: Koralowce są dobrymi wskaźnikami ekologicznymi: Ciepłe wody

od 18 do 30

C. normalne zasolenie 2,8 – 3,6‰. Głębokość od 5 do 13m, rzadziej do 45 m.

strefa fotyczna – odpowiednia ilość światła. Czystość i ruchliwość wód, więc nie

rozwijają się poniżej podstawy falowania, przy ujściach rzek i w strefach

zanieczyszczonych. Koralowce są związane z glonami, z którymi żyją w symbiozie: glony

dostarczają koralowcom tlen i skrobię, a otrzymują dwutlenek węgla i inne produkty

fizjologiczne.

19.

Typy kolonii koralowców. Denkowce (Tabulata), koralowce sześciopromienne

(Scleractinia), koralowce czteropromienne (Rugosa).

Denkowce (Tabulata) – grupa wymarłych, paleozoicznych koralowców (Anthozoa),
klasyfikowanych w randze rzędu lub podgromady. Należą do najstarszych ze znanych
koralowców kopalnych. Organizmy głównie kolonijne (kolonie o pokroju masywnym i
gałązkowym), posiadające szkielet kalcytowy. Cechą charakterystyczną jest wielka
liczebność poziomych elementów szkieletowych, zwanych denkami oraz bardzo silna
redukcja przegród (sept).

Scleractinia - określane też jako koralowce kamienne (Scleractina) lub madreporowce
(Madreporaria) – rząd koralowców sześciopromiennych (Hexacorallia), do którego należą
drobne, osiadłe, przeważnie kolonijne polipy (antopolipy) wytwarzające zewnętrzne
szkielety z węglanu wapnia tworzące zwartą, wapienną masę. Połowa gatunków z tego
rzędu to zwierzęta, które są głównym czynnikiem rafotwórczym – dzięki nim powstają
rafy i wyspy koralowe.

Koralowce czteropromienne (Rugosa) – grupa paleozoicznych koralowców kolonijnych
(kolonie masywne lub gałązkowe) albo osobniczych. Osobnicze mają kształt rogu lub
cylindryczny. We wczesnym stadium rozwojowym powstają trzy pary septów. Pierwsza
para to septum główne. Kolejno tworzą się następne dwie pary. Trzy pary septów dzielą
kielich koralowca na sześć komór. Jednak dalsze septa tworzą się tylko w czterech
komorach. Dlatego nazywa się je koralowcami czteropromiennymi.

20.

Jakie grupy zaliczamy do mięczaków (Mollusca)?

Amphineura – obunerwce

Polyplacophora (wielopłytkowce, chitony). to najprostsza grupą ze wszystkich

mięczaków;

G: Monoplacophora - jednotarczowce (jednopłytkowce) – najwcześniejszy kambr –dziś

G: Gastropoda – ślimaki – kambr – dziś.

G: Archaeogastropody

G: Neogastropoda

Nadgromada Bivalvia - małże kambr – dziś

Gromada Scaphopoda - łódkonogi , ordowik – dziś.

G: Cephalopoda. Głowonogi

21.

Pojęcia protokoncha, teleokoncha.

Protokoncha- osłonka ciała w stadium larwalnym

Teleokoncha- osłona ciała od momentu gdy larwa osiądzie na dnie.

22.

Mechanizm otwierania i zamykania skorupek u małżów: wiązadło (resilium,

ligamentum), mięśnie adduktory).

W worku trzewiowym znajdują się głównie organa wewnętrzne oraz mięśnie zwierające

skorupki (adduktory). Muszla składa się z dwóch skorupek. Małż może rozchylać lub

zwierać skorupy. Więc dla zamykania muszli służą mięśni adduktory, a dla otwierania –

elastyczne więzadło, znajdujące się w części grzbietowej skorup. Mięśnie mogą być

podwójne albo pojedyncze (te ostatnie można zjeść ☺).

23.

Radula.

Tarka, radula – charakterystyczny chitynowy fałd na dnie gardzieli mięczaków pokryty

poprzecznymi rzędami chitynowych zębów, poruszany skomplikowanym systemem

mięśni. Służy do odrywania kawałków pokarmu, jego zeskrobywania i rozdrabniania.

24.

Jakie grupy mięczaków zaliczamy do głowonogów?

Spirulidae, Argonautidae i Nautilidae.

Belemnity – wymarłe głowonogi.

Amonity – podgromada wymarłych głowonogów.

25.

Wymień grupy kopalnych organizmów, które były muszlowcami.

Chitony

26.

Morfologiczne typy muszli u otwornic, ślimaków czy głowonogów.

27.

Kiedy wymarli amonity, belemnity, inoceramy i rudysty?

Amonity - podgromada wymarłych głowonogów występujących od dewonu do końca

kredy, pochodzą od wymarłych jeszcze w triasie baktrytów z grupy łodzikowatych;

BELEMNITY – grupa wymarłych głowonogów (od wczesnego karbonu po przełom

kredy i paleogenu);

28.

Jak się nazywa po łacinie: ślimaki, małże, głowonogi, ramienionogi, mszywioły,

szkarłupnie, skorupiaki, małżoraczki?

Ślimaki – Gastropoda

Małże – Bivalvia

Głowonogi – Cephalopoda

Ramienionogi – Brachiopoda

Mszywioły – Bryozoa

Szkarłupnie – Echinodermata

Skorupiaki – Crustacea

Małżoraczki – Ostracoda

29.

Zasięg występowania trilobytów.

Trilobity (kambr-perm)

30.

Jak się nazywa aparat szczękowy u jeżowców?

Latarnia Arystotelesa - składa się on z kilkudziesięciu elementów, a wśród nich pięciu

zębów poruszanych za pomocą mięśni.

31.

Jakie organizmy są głównymi składnikami skałotwórczymi radiolarytów,

stromatolitów, wapieni numulitowych, wapieni krynoidowych?

Radiolaryt – skała organogeniczna, krzemionkowa. Spotykana jest w barwach czerwonej,
zielonej lub czarnej. W skład wchodzą głównie krzemionkowe skorupki promienic
(radiolarii). W Polsce radiolaryty występują w Sudetach.

Stromatolity to skały węglanowe złożone z cienkich lamin węglanu wapnia wytrąconego
z wody morskiej jako efekt uboczny życia sinic. Występują od archaiku do dziś, ale
szczególnie liczne były w proterozoiku. Należą do najstarszych śladów życia na Ziemi.
Najstarsze stromatolity pochodzą sprzed 3,4-3,5 mld lat, znaleziono je w południowej
Afryce.

Wapienie numulitowe - eoceńskie wapienie zbudowane ze skamieniałych skorupek
numulitów. Numulity to duże (do ok. 10 cm średnicy) dyskowate pierwotniaki z gromady
otwornic. W Polsce występują w Tatrach oraz w Kotlinie Zakopiańskiej.

Wapień krynoidowy (wapień trochitowy) – odmiana wapienia organodetrytycznego
utworzona z elementów szkieletowych liliowców (Crinoidea), najważniejszej pod
względem skałotwórczym grupy szkarłupni (Echinodermata). Szkielety zbudowane są z
kalcytu, przy czym każdy element, np. człon łodygi liliowca. W Polsce wapienie
krynoidowe występują w Górach Świętokrzyskich.

32.

Zasięg stratygraficzny graptolitów.

Graptolity to jedyna kopalna gromada półstrunowców, całkowicie wymarła (kambr

środkowy-karbon dolny);

33.

Jaki tryb życia prowadzili graptolity?

Były niewielkimi morskimi organizmami kolonijnymi i prowadziły bentoniczny,

planktoniczny i epiplanktoniczny tryb życia; żyły tylko w morzach ciepłych;

34.

Zasięg stratygraficzny konodontów.

Ich rozdzielczość stratygraficzna dla późnego dewonu sięga 0,5 mln lat, żyły od

wczesnego kambru po późny trias.

35.

Jaki tryb życia prowadzili konodonty?

Powszechne występowanie elementów konodontowych w osadach morskich świadczy, że

konodonty były bardzo dobrze przystosowane do życia w różnych środowiskach. To

grupa wymarłych organizmów morskich, które zachowują się jako rozproszone

mikroskopijne (max. 2-3 mm) zębokształtne elementy, zbudowane z fosforanu wapnia.

36.

Na co wskazuje barwa elementów konodontowych?

Barwa elementów konodontowych jest zmienna: od bladożółtej do ciemnobrązowej,

czarnej do białej lub krystalicznie przezroczystej. Zmiana zabarwienia wywołana jest

przemianami śladowych substancji organicznych pod wpływem temperatury. Zależność

barw od temperatury ustalili eksperymentalnie A.G. Epstein w 1977 r. Zaobserwowano,

że elementy konodontowe poddawane działaniu wysokich temperatur stopniowo

ciemnieją. Porównywanie barw indeksowych z kolorami elementów konodontowych

wydobytych ze skał, umożliwia traktowanie ich jako termometru geologicznego.

37.

Do kogo należą ichtiozaury, plesiosaury, pliozaury, mozazaury?

Ichtiozaury – Ichtiozaury pojawiły się w triasie i były doskonale przystosowane do życia

w płytkich strefach mórz: miały opływowy kształt ciała, silnie wydłużony pysk oraz

płetwy. Największe, znalezione formy osiągały około ośmiu metrów długości. Ichtiozaury

były doskonałymi pływakami, polującymi na ryby, kalmary i łodziki. Chociaż zaliczane

są do gadów, ich znaleziska wskazują, że były żyworodne jak ssaki.

Plezjozaury – Do gadów należały także plezjozaury o długich szyjach i kończynach

zbliżonych do skrzydeł, za pomocą których poruszały się podobnie jak ptaki w powietrzu.

Prawdopodobnie odżywiały się rybami. Szczątki morskiego pliozaura z okresu jurajskiego

odkryli w roku 2008 na jednej z wysp norweskiego archipelagu Svalbard w Arktyce.

Predator X miał 15 metrów długości, 45 ton wagi , czaszka miał ponad 3 metry długości i

szczęki, które wywierały nacisk z siłą 15 ton. Słynny Tyrannosaurus Rex był największym

znanym mięsożernym dinozaurem. Predator X, który należał do rodziny pliozaurów

(wymarłe gady wodne z krótką szyją i ogromnymi czaszkami) był jeszcze groźniejszy.

Pliozaury – rodzina krótkoszyjnych plezjozaurów. Żyły w okresie od jury do końca
kredy. W przeciwieństwie do długoszyjnych elasmozaurów miały krótkie szyje z mniejszą
ilością kręgów oraz ogromne czaszki. U niektórych rodzajów długość czaszki dochodziła
do trzech metrów i mogła stanowić jedną czwartą długości całego zwierzęcia.
Prawdopodobnie były też przystosowane do życia w głębszych wodach. Były potężnymi
mięsożercami z pozycją na końcu łańcucha pokarmowego. Potężne szczęki mieściły wiele
ostrych zębów. Ich zdobyczą mogły być ichtiozaury, inne plezjozaury, rekiny, wielkie
głowonogi itp. Do rodziny należą m.in. rodzaje: Liopleurodon, Kronosaurus,
Brachauchenius i Peloneustes. Skamieniałe szczątki znaleziono w Anglii i Ameryce
Południowej

Mozazaur - był pierwszym dinozaurem jaki nauka odkryła (rok 1770) i badania (od 1794

roku) nad nim otworzyły drogę do rewolucyjnych zmian myślenia człowieka o

otaczającym nas świecie.

Tyranozaurus rex największa paszcz (48 zębów) najlepszy węch. Najdłuższy –

Seismosaurus – 50m. Najcięższy – Argentinosaurus – 100 ton Najwyższy –

Sauroposeidon – 18 m wzrostu. Najmniejszy – Compsognathus – długość 1m i ważył tyle

co kura.

38.

Od jakich ryb pochodzą płazy?

Pojawiły się w dewonie prawdopodobnie z ryb trzonopłetwych lub dwudysznych.

Tiktaalik roseae z Kanady (wyspa Elsmir) – „Krokodyl z płetwami”- 385-365 mln.lat

(Nail Shubin, Nature, 2006).

39.

Kiedy doszło do wyginięcia dinozaurów i dlaczego?

Dlaczego wymarły dinozaury? 65 mln lat temu nagle wymarło wraz z większością

dinozaurów niemal dwie trzecie innych mieszkańców Ziemi. Było to tylko jedno z pięciu

masowych wymierań w dziejach życia, ale nie największe. Naukowcy nadal spierają się,

co było przyczyną wielkiego wymierania kredowego oraz ile lat trwało. Nie ma

dowodów geologicznych i paleontologicznych, czy dinozaury wymarły w ciągu kilkuset

czy kilku milionów lat. Uważa się, że przyczyna wymarcia dinozaurów powinna

wyjaśniać także wymarcie w tym samym czasie innych grup organizmów, w tym

morskich, m.in. mozazaurów, amonitów, belemnitów, rudystów, małży, wielu gatunków

otwornic. Hipotezy tłumaczące wyłącznie wymarcie dinozaurów, np. gigantyzm,

konkurencja ssaków, epidemia, rozwój roślin okrytonasiennych itp. są powszechnie

odrzucane.

40.

Od kogo pochodzą ptaki?

Powstały z dinozaurów, kontynuując linię triasowych tekodontów - najprymitywniejszego

szczepu gadów naczelnych. Najstarszym opierzonym kręgowcem jest słynny

ARCHEOPTERYX z górnej jury. Łączy on w swojej budowie cechy gadów i ptaków,

stanowiąc ogniwo pośrednie między obu gromadami. Następne ptaki kopalne -

ICHTHYORNIS i HESPERORNIS znane są dopiero z górnej kredy. Były one podobne

do ptaków dzisiejszych, ale miały jeszcze uzębione szczęki. Nowoczesny typ ptaka

pozbawionego zębów powstał pod koniec kredy. Silny rozwój i różnicowanie się tych

ptaków zaczęło się w trzeciorzędzie i trwa do dziś. Grupą dominującą liczebnie wśród

ptaków współczesnych są wróblowate. Wśród gatunków trzeciorzędowych na uwagę

zasługują wielkie ptaki biegające, tj. drapieżna DIATRYMA dwumetrowej wysokości,

czy też 3,5 metrowy MOA, który na Nowej Zelandii żył aż do czasów historycznych.

41.

Najstarsze przedstawicieli ptaków.

Najstarszym opierzonym kręgowcem jest słynny ARCHEOPTERYX z górnej jury. Łączy

on w swojej budowie cechy gadów i ptaków, stanowiąc ogniwo pośrednie między obu

gromadami. Następne ptaki kopalne - ICHTHYORNIS i HESPERORNIS znane są

dopiero z górnej kredy.

42.

Od kogo pochodzą ssaki?

Ssaki. Mammalia - Są gromadą stałocieplnych kręgowców pokrytych włosami. Żyją we

wszystkich środowiskach lądowych, liczne przystosowały się do życia w morzu, a

niektóre są zdolne do lotu. Wyodrębniły się w triasie z gadów ssakokształtnych

THERAPSIDA, których potomkami w linii prostej są dzisiejsze stekowce -

MONOTREMATA. Pierwsze ssaki, DOCODONTA i TRICONODONTA, były

owadożernymi lub drapieżnymi zwierzętami drobnych rozmiarów.

43.

Kiedy się pojawiły pierwsze ssaki właściwe?

Trias

44.

Kiedy i dlaczego wyginęły mamuty, tygrysy szablo zębne i inne giganci ostatniej

epoki lodowcowej?

Nie do końca jest jasna przyczyna wymarcia mamutów. Podaje się trzy ewentualne

przyczyny lub ich kombinację: mamuty wymarły ze względu na istotne zmiany w

klimacie na przełomie plejstocenu i holocenu (ok. 10 tys. lat temu), do których zwierzęta

nie zdołały się dostosować, zwierzęta wyginęły w wyniku jakiejś choroby lub epidemii,

lub że…

Wykład 1
odkryte skaliste powierzchnie – odsłonięcie lub wychodnia
wiercenia i kopalnie – dostęp do skał pod powierzchnią Ziemi
Skamieniałości – kopalne ślady pradawnego życia, szczątki roślin, zwierząt, glonów, grzybów,
bakterii, ślady działalności organizmów.
Paleontologia - (od gr. palaios – stary + on – byt + logos – nauka) – nauka o organizmach kopalnych,
wnioskująca na podstawie skamieniałości o życiu na Ziemi w przeszłości geologicznej.
Ściśle związana z naukami biologicznymi i geologią, często posługuje się fizyką i chemią. Dzieli się ją
na paleozoologię i paleobotanikę zajmującą się roślinami kopalnymi. Należy do paleontologii
również mikropaleontologia. Zagadnieniami ogólnobiologicznymi zajmuje się nowoczesna
paleontologia, zwana paleobiologią. Szczegółami ewolucji człowieka zajmuje się paleoantropologia.

BIOLOGIA TAFONOMIA PALEONTOLOGIA

Czynniki

działaj

na szcz

tki

organizmów

Biologiczny

Fizyczny

Chemiczny

Geologia – nauka o historii i systemie Ziemi: o historii powstania świata fizycznego takiego,
jakim jest dzisiaj oraz o systemie Ziemi, który posiada składową fizyczno-chemiczną oraz
składową biologiczną (świat organiczny).
Podstawowa zasada geologii – zasada aktualizmu – teraźniejszość jest kluczem do przeszłości…….
…….przeszłość jest kluczem do przyszłości..

Wiek względny: przewodnie skamieniałości. Wiek bezwzględny: radioaktywność. Jednostki
geochronologiczne operują czasem. Jednostki chronostratygraficzne operują zespołami skał,
które powstały w określonym czasie.
Skamieniałości przewodnie - Szerokie rozpowszechnienie geograficzne oraz szybkie zmiany
ewolucyjne, czyli wąskie rozpowszechnienie stratygraficzne.

Facja – zespół cech paleontologicznych i litologicznych osadów, wskazujących na warunki
sedymentacji, czyli odbicie w skale jej macierzystego środowiska.
Litofacja – zespół cech litologicznych osadów: skład mineralny, ziarnistość, obtoczenie ziaren,
barwa skały, struktura itd..
Biofacja – zespół cech paleontologicznych osadów: jakie są skamieniałości w danej warstwie lub
warstwach, ile ich jest i jak położone.
Wapienie kredowe z amonitami, jeżowcami, małżami

– morska facja wskazująca na warunki

ciepłego płytkiego morza.
Szczątki rekin w wapieniach ilastych – biofacja nektonicznej głębokowodnej fauny

Węgle ze szczątkami roślin

– bagienna facja, wynik gromadzenia się grubych warstw materii

roślinnej pod wodą.
Żwiry i piaskowce o czerwonym zabarwieniu

wskazują na pustynne lub półpustynne środowisko.

Szczątki dinozaurów w piaskowcach na pustynie (Mongolia, Chiny) – biofacja lądowych zwierząt.

Historia rozwoju badań paleontologicznych:
Najwcześniejsze pisane wzmianki o kościach dinozaurów pochodzą z Chin sprzed 2400 lat. Chińczycy
przypisywali im tradycyjnie właściwości magiczne jako kościom należącym do smoków. Natomiast w
Europie wierzono, że są resztkami olbrzymów i innych stworzeń, które wymarły podczas Potopu. W
1677 angielski przyrodnik Robert Plot zilustrował kość dinozaura, publikując jej rysunek w książce
Historia naturalna hrabstwa Oksford przypisując jej pochodzenie od jakiegoś ludzkiego olbrzyma, co
znalazło odzwierciedlenie w jej nazwie – Scrotum humanum. Jednak pierwsze odkrycie naukowe
dinozaura przypisuje się doktorowi Gideonowi Mantellowi oraz jego żonie, Mary Ann Mantell, którzy
w 1822 znaleźli ząb iguanodona w kamieniołomach niedaleko Lewes na południowym wybrzeżu

Anglii. Gideon Mantell swoje znalezisko opisał w 1825 roku na łamach „Philosophical Transactions of
the Royal Society of London”. W 1824 roku, William Buckland, angielski profesor geologii na
Uniwersytecie w Oksfordzie, wykopał skamieniałe kości megalozaura (z łac. wielki jaszczur) w pobliżu
Oksfordu. Buckland był pierwszą osobą, która w 1824 opisała znalezisko w naukowym czasopiśmie.
W latach 1826–1844 niemiecki paleontolog Georg A. Goldfuss opublikował słynne dzieło Petrefacta
Germaniae, w którym po raz pierwszy opisał przedstawicieli kopalnych gąbek, koralowców i
szkarłupni. Jean Louis R. Agassiz, amerikanin szwajcarski ego pochodzenia, zoolog, paleontolog i
geolog, w latach 1823-1843 opublikował swoją pracę poświęcona rybom kopalnym. To właśnie on w
1937 roku wprowadził pojęcie epoki lodowcowej i udowodnił iż taki okres miał miejsce w historii
Ziemi. Georg Gottlieb Pusch (Jerzy Bogumił Koreński) – niemiecko-polski geolog, paleontolog. W
1837 praca Polens Palaeontologie. Sir Richard Owen – angielski biolog, anatom porównawczy
zwierząt i paleontolog: Po pierwszy użył nazwy Dinosauria w 1842 . „History of the British Fossil
Mammalia and Birds” (1846), „Reptiles” (1849), „On the Classification of Mammalia” (1859) .
Georges Cuvier – francuski zoolog i paleontolog. Zajmował się głównie anatomią zwierząt. Uważany
jest za "ojca anatomii porównawczej". Przeciwnik teorii ewolucji i twórca teorii katastrof. Stworzył
podstawy współczesnej systematyki zwierząt.
Wojna o kości : Pod koniec XIX wieku rywalizacja jaką prowadzili między sobą Edward Drinker Cope i
Othniel Charles Marsh, została nazwana „wojna o kości”. Wszystko zaczęło się kiedy Marsh publicznie
wskazał błędy w rekonstrukcji szkieletu elasmozaura przez Cope'a, który umieścił głowę plezjozaura
tam gdzie powinien być ogon. Rywalizacja między nimi trwała ponad 30 lat, kosztowała ogromne
pieniądze i zakończyła się w 1897 wraz ze śmiercią Cope'a. Zwycięzcą okazał się Marsh, który wykopał
więcej okazów i miał lepsze stosunki z US Geological Survey (USGS). Niestety, dużo wartościowych
okazów dinozaurów było uszkodzonych albo zniszczonych z powodu nieodpowiednich metod pracy.
Między innymi z tego powodu, że w tamtym czasie używano dynamitu żeby wydobyć kości ze skał.
Pomimo tego wkład obu uczonych do rozwoju paleontologii był ogromny. Marsh odkrył 86 nowych
gatunków dinozaurów należących między innymi do rodzajów: Allosaurus, Apatosaurus, Diplodocus,
Stegosaurus, Triceratops, a Cope 56 z rodzajów takich, jak między innymi: Camarasaurus,
Coelophysis, Monoclonius, co dało w sumie 142 nowe gatunki. Dinozaury Cope'a znajdują się obecnie
w Amerykańskim Muzeum Historii Naturalnej w Nowym Jorku, podczas gdy Marsha są na wystawie
przy Peabody Muzeum Historii Naturalnej na Yale University.

Paleontologia jako samodzielna nauka zaczęła się rozwijać w XIX wieku. Jednak, skamieniałości
budziły zainteresowanie już w najdawniejszych czasach. W miejscach pochówku ludzi pierwotnych
znaleziono liczne artefakty wykonane ze skamieniałych muszli i członów łodygi liliowców.
Niektórym greckim myślicielom udało się nawet znaleźć prawdziwą odpowiedź na pytanie, skąd
pochodzą. Zarówno Ksenofanes jak Herodot twierdzili, że są to szczątki zwierząt, które żyły w
morzach ongiś występujących na danym obszarze. W średniowieczu przemyślenia greckich filozofów
poszły w zapomnienie, oddając pole różnym fantastycznym spekulacjom o pochodzeniu
skamieniałości. Wtedy też, na długie wieki, utrwaliło się mniemianie, że skamieniałości to wybryki
natury, powstające pod wpływem nieznanej siły określonej przez twórcę tego poglądu - Awicennę -
obrazowym mianem vis plastica. Skamieniałości wzbudziły wielkie zainteresowanie Leonarda da
Vinci, który podobnie jak ongiś Ksenofanes i Herodot twierdził, że są to szczątki zwierząt żyjących
kiedyś w morzach zalewających kiedyś duże połacie ziemskie. Na gruncie polskim prekursorem
zainteresowań paleontologicznych był profesor Akademii Krakowskiej Marcin Fox, uczeń Ulissesa
Aldrovandiego, który przy udziale swojego mecenasa wojewody krakowskiego Mikołaja Firleja

dokonał wielu odkryć skamieniałości zwierząt prehistorycznych w Kazimierzu Dolnym. Wiek XVIII
przyniósł dalszy rozkwit większości nauk przyrodniczych, a mniemanie, że skamieniałości sa
szczątkami starodawnych zwierząt i roślin utrwalił się na dobre. Jednak, ponieważ takie poglądy
wywoływały zamęt wśród chrześcijan, przyszła opowieść o biblijnym potopie (łac. diluvium), który -
jak sądzono wówczas - położył kres życiu tych wszystkich dziwnych form zwierzęcych. Była to tak
zwana teoria dyluwialna, a jej zwolenników zwano dyluwialistami. Jednym z najbardziej zajadłych
dyluwialistów był szwajcarski, uczony Jean-Jacques Scheuchzer, który wsławił się tym, że opisał
szkielet kopalnej salamandry jako szczątki grzesznika zatopionego przez zesłany przez Boga potop.
Teorie dyluwialistów spotkały się wkrótce z ostrą krytyką ze strony uczonych naturalistów, takich jak
Georges Louis de Buffon i Michaił Łomonosow. Z początkiem wieku XIX teorię dyluwialną odrzucono
definitywnie. Rozwijająca się szybko geologia dostarczała coraz to nowych dowodów następstwa
epok geologicznych i towarzyszącego mu następstwa zwierząt i roślin. O powstawaniu gatunków
(1859) Karol Darwin.
Wykład 2
Najstarsze ślady życia:
Chemiczne ślady działalności organizmów: - złożone związki węgla – 3,9-4 miliarda lat temu;
skamieniałości: Organizmy podobne do drożdży – Formacja Issua, Grenlandia - 3,8 miliarda lat temu;
cyanobakterie (Choroococcales) – Formacja Towers, NW Australia – 3,5 miliarda lat temu;
stromatolity – skały grupy Warrawoona w zachodniej Australii – 3,4 miliarda lat temu, sinice – Grupa
Swaziland, Formacja Onverwacht, Afrika Południowa – 3,4 miliarda lat temu; bakterie i sinice-
rogowce – Gunflint, Kanada – 1,9 miliarda lat temu; skamieniałości (?bakterie) – meteoryt marsjański
(ALH 84001) – 1,3 miliarda lat temu
Sinice, czyli cyanobakterie, w ciągu dnia fotosyntetyzują i wzrastają, w ciągu nocy obumierają i osad
mineralny zostaje związany śluzem, powstaje kleista mata. Proces się powtarza i każdą dobę
przybywa kolejna warstwa, którą budują stromatolity.
Archaik – eon pomiędzy 4,0 miliarda lat temu a 2,5 miliarda lat temu. Archaik stanowi drugi z
najstarszych etapów dziejów litosfery. Potocznie, łącznie z hadaikiem i proterozoikiem, określany
wspólną nazwą prekambru lub ery prekambryjskiej. W archaiku pojawiają się archeobakterie i
bakterie (w tym sinice). Temperatura powierzchni Ziemi wynosiła mniej niż 1000 °C. Stygnąca lawa
utworzyła cienką, pękającą skorupę ziemską, powstały pierwsze skały magmowe i skały
metamorficzne, a Ziemię otoczyła atmosfera, która składała się głównie z wodoru, metanu, amoniaku
i pary wodnej. Występowały nieustanne procesy górotwórcze i wybuchy wulkanów.
Prokaryota – organizmy bezjądrowe. Materiał genetyczny występuje w formie pojedynczej nici,
ściana komórkowa jest złożona, oddychanie następuje przez ścianę komórki.
Eukaryota – organizmy jądrowe. Materiał genetyczny zawarty jest w jądrze komórkowym, ściana
komórkowa jest pojedyncza, oddychanie i fotosynteza następuje przy wyspiecjalizowanych organelli.
Archeobakterie i Eubakterie: Archeobakterie lub archeowce (łac. Archea, przestarzały, archealny) –
„stare bakterie” - organizmy zaliczane tradycyjnie wraz z eubakteriami („bakterie właściwe”) do
prokariotów. Pierwotnie uważano nawet, że są ewolucyjnie starsze od bakterii właściwych, jednak ,
obecnie wiadomo, że grupy te ewoluowały równolegle i są jednakowo stare. Różnią się od eubakterii
wieloma specyficznymi składnikami chemicznymi oraz wyjątkowymi cechami genetycznymi.
Większość znanych gatunków archeobakterii żyje w środowiskach ekstremalnych, takich jak wody
gorące, wody silnie zakwaszone lub silnie alkaliczne, solanki, stężone roztwory innych minerałów.
Szczególnie znane są z występowania w gejzerach i w kominach hydrotermalnych, na dnie oceanów,
gdzie żyją w roztworach o temperaturze dochodzącej do 300 stopni. Niektórzy przedstawiciele są

spotykani w środowiskach zimnych, a kilka gatunków wykryto nawet w przewodach pokarmowych
zwierząt, ale ze względu na niezwykłą biochemię archeowce są raczej nieszkodliwe dla
przedstawicieli innych królestw świata organicznego. U ludzi nie znane są infekcje spowodowane
archeowcami, mimo że wiele gatunków zamieszkuje np. naszą okrężnicę.
Niektóre z eubakterii wywołują choroby u roślin lub zwierząt. Inne pełnią w środowisku naturalnym
pozytywną rolę, rozkładając komórki i tkanki obumarłych organizmów i uwalniając w ten sposób
substancję będące pokarmem dla innych form życia. Wiele z nich ma możliwość poruszania się.
Archeobakterie i eubakterie, łącznie z sinicami, są najstarszymi kopalnymi śladami życia na Ziemi.
FAUNA EDIAKARSKA - W 1947 roku Reginald C. Sprigg (australijski geolog) znalazł w skałach
asutralijskich Wzgórz Ediacara odciski rozmaitych owalnych, drzewkowatych i segmentowanych
organizmów. Początkowo mylnie łączono to znalezisko z wiekiem kambryjskim, wkrótce okazało się,
że skały z Ediacara są starsze. Tego typu skamieniałości odnaleziono również w innych częściach
świata, jednak od nazwy australijskiego stanowiska przyjęto ją nazywać „fauną z Ediacara” lub
poprostu ediakarską. Fauna ediakarska żyła w diametralnie innych warunkach, niż my dzisiaj. Nie
było zbrodni, gwałtu, nikt nikogo nie zjadał, nikt nikogo nie prześladował, nikt nikomu nie
przeszkadzał... Była to egzystencja pełna spokoju i harmonii... Dlatego okres ten często nazywa się
„ogrodem z Ediacara”... Głównym powodem wymarcia tych organizmów mogło być pojawienie się
agresywnych, sprawniejszych zwierząt, które wyparły ze środowiska „bezbronnych” przedstawicieli
ediacara.
Utrwalenie w materiale kopalnym.
Miekkie ciała, brak szkieletu a jednak liczne skamieniałości!!!
Fosylizacja: skamieniałości powstawały, dzięki szybkiemu przykryciu przez popiół lub piasek ciał
organizmów, co zachowywało je w błocie lub macie mikrobiotycznej, na której żyły. Skamieniałości
ediakariańskie częściej są znajdowane pod warstwami piasku naniesionymi przez sztormy lub
przydenne prądy zawiesinowe o wysokiej energii niż pod warstami popiołu.
Maty mikrobiologiczne: obszary osadu, ustabilizowane dzięki obecności kolonii mikrobów, które
wydzielają klejące substancje lub w inny sposób wiążą cząsteczki osadu. Ewolucja żywiących się nimi
organizmów w kambrze, znacząco zredukowała ich liczbę, i są one obecnie ograniczone do
niegościnnych ostoi, gdzie drapieżniki nie mogą przetrwać dostatecznie długo, by je zjeść.
Ediacara, naszymi przodkami? Prof. Jerzy Dzik oraz prof. Józef Kaźmierczak zakładają ciągłość między
organizmami kambryjskimi a ich domniemanymi przodkami wśród prekambryjskiej fauny z Ediacara.
Prof. Adolf Seilacher twierdzi, że fauna ediakarska nie ma nic wspólnego z prawdziwymi zwierzętami.
Zwrócił uwagę na osobliwą budowę tych organizmów: przypominały wielokomorowy materac do
pływania; brak śladów narządów wewnętrznych, otworu gębowego czy odbytu; musiały być
„otulone” w miare sztywną, niezmineralizowaną „skórą”

(przez którą zdobywały zw.

chemiczne potrzebne do życi
Nadkrólestwo Eukariota - Królestwo Fungi – Grzyby: Grzyby zbudowane zwykle z nitkowatych
komórek. Niektóre są jednokomórkowe (drożdże), inne są wielokomórkowe, komórki są ciasno
upakowane w kłębki. Wszystkie grzyby są heterotrofami, saprofitami (roztoczami) lub pasożytami . Ze
względu na brak szkieletu i części twardych grzyby są rzadko spotykane w stanie kopalnym. Mimo
słabo udokumentowanego materiału paleontologicznego rzadkie znaleziska szczątków grzybów
odgrywa bardzo ważną rolę. Np.., obfitość nitek grzybów bezpośrednio powyżej warstwy
wyznaczającej największe w historii Ziemi zdarzenie wymierania (perm/trias) wskazuje na nagłą
zagładę form żywych na olbrzymich obszarach Ziemi: te liczne osobniki ucztowali na ofiarach tego
zdarzenia, ponieważ grzyby absorbują większość pokarmu z obumarłych organizmów… Znaleziono

grzyby kopalne razem z dinozaurami w Mongolii oraz w meteorytach z Marsa.
Nadkrólestwo Eukariota - Królestwo Protista : Protista obejmują wiele organizmów
jednokomórkowych i kilka grup prostych wielokomórkowych organizmów. Protista przypominające
zwierzęta znane są jako pierwotniaki (Protozoa). Proste wielokomórkowe i jednokomórkowe
fotosyntetyzujące wodorosty oraz również fotosyntetyzujące pierwotniaki zwane są glonami. W
materiale kopalnym licznie prezentowane są grupy glonów: bruzdnice (Dinoflagellata), okrzemki i
kokkolity (Chrysophyta – glony złociste), nannoplankton wapienny, zielenice (Chlorophyta),
brunatnice (Phaeophyta), krasnorosty (Rhodophyta)
Akritarchy - jedna z grup najstarszych skamieniałości. Pierwsze akritarchy pojawili się 2 mld lat temu.
Są to jednokomórkowe planktoniczne glony lub cysty innych glonów, znaczący element skał
proterozoicznych.
Morskie środowisko życia: Plankton – obejmuje organizmy unoszące się przy powierzchnie wody
Pseudoplankton (epiplankton)
Pelagial – strefa morza otwartego, zasiedlonego przez plankton
Nekton – obejmuje organizmy prowadzące aktywny tryb życia w tonie wodnej
Bentos – obejmuje organizmy osiadłe na dnie zbiornika, Ruchomy (wagilny), nieruchomy (sesylny),
Epibentos, endobentos
Jeżeli szczątki organizmów bentonicznych zostali znalezione w miejscu życia danego organizmu oni są
„in situ” – autochtoniczne. Jeżeli są oni złożone w osadzie poza siedliskiem życia (biotopem), czyli
przemieszczone przez czynniki transportujące (faldowanie, prądy, nekrofagi), są to skamieniałości
allochtoniczne. Dla form zachowanych w osadzie w pozycji takiej samej jaką posiadali za życia
mówimy, iż znajdują się w pozycji przyżyciowej (ang. life-position). Jeżeli dany organizm został
pogrzebany w osadzie w czasie swego życia – mówimy „in vivo”, jeżeli został złożony po śmierci –
„post-mortem”. Rozwój organizmów w środowiskach morskich uzależniony jest od trzech głównych
czynników fizycznych: batycznego, termicznego, halicznego. - Steno- , Euro-
Otwornice (Foraminifera): Otwornice (Foraminifera) są pierwotniakami wytwarzającymi szkielet i
znanymi od kambru do dzisiaj. Otwornice wytwarzają komorowy szkielet zbudowany z węglanu
wapnia albo z połączonych ze sobą ziaren piasku. Przez pory w szkielecie otwornice wyciągają długie
wypustki protoplazmy, łączące się na zewnątrz szkieletu i tworzące w ten sposób lepką sieć służącą
do zdobywania pokarmu. Niektóre są formami planktonicznymi, inne zamieszkują dno, czyli są
formami bentonicznymi. Skamieniałości otwornic są powszechnie stosowane do datowania skał i
często są głównymi elementami skałotwórczymi. Np.., wapienia numulitowe lub fuzulinowe.
Promienice (Radiolaria): Morskie planktoniczne pierwotniaki, chwytają pokarm przy pomocy
nitkowatych wypustek protoplazmatycznych. wytwarzają opalowe szkielety, są głównymi
elementami skałotwórczymi radiolaritów, czyli wapieni radiolariowych
Wykład 3
3,2-4,6 mld.lat - Era afityczna - brak śladów życia.
Era eofityczna talasofityczna 1,4-3,7 mld.lat - Pierwsze organizmy bezjądrowe: bakterie i sinice,
archaeobakterie, drożdży i niektóre glony.
Era paleofityczna (antrakofityczna): późny sylur – wczesna perm.
Rośliny wywodzą się od zielenic (rodzaju glonów) - Wczesne fazy ewolucji roślin z zielenic polegały na
przejściu z wodnego do lądowego trybu życia. Pierwsze rośliny miały charakter przejściowy i
zamieszkiwały środowisko półwodne, półlądowe.
Wyróżnić można trzy etapy rozwoju paleofitycznej flory, przede wszystkim roślinności lądowej.
Pierwszy etap trwał od górnego syluru przez dewon dolny do dewonu środkowego: powierzchnie

lądów zasiedlają kolejno: mszaki, ryniofity, trymerofity i zosterofilofity, następnie paprotniki:
początkowo zielne, później krzewiaste, później: widłaki, skrzypy i paproci właściwe.
Ryniofity - najpierwotniejsze, pionierskie rośliny lądowe. Zapoczątkowały wszystkie linie rozwojowe
prowadzące do współcześnie żyjących lądowych gatunków roślin. Ryniofity wymarły pod koniec
dewonu, 370 mln lat temu.
Trymerofity zapoczątkowały dwa szeregi rozwojowe roślin lądowych: skrzypów i paproci oraz
pranagozalążkowych, które swoją drogą dały początek przeważającej części żyjących współcześnie
roślin lądowych.
Kolejne etapy ewolucji roślin: Etap drugi – roślinność opanowuje większe obszary lądowe. Nowy
element flory – klinolisty – paprocie nasienne i inne prymitywne rośliny nagozalążkowe. Środkowa
jura koniec 2-go etapu.
Etap trzeci – jest okresem szczytowego rozwoju roślinności paleofitycznej, składający się z
drzewiastych paprotników, paproci nasiennych, drzew kordaitów i pierwszych roślin szpilkowych.
Maksymalna akumulacja materiału fitogenicznego przypada na fazę karbońską. Górna jura początek
3-go etapu: optymalne występowanie benetytowych, liczny udział miłorzębowych; pojawienie się, a
pod koniec etapu znaczący wzrost niewątpliwych kopalnych roślin okrytozałążkowych.
Euroamerykańska prowincja obejmowała wschodnią część Ameryki Północnej i północną część
Ameryki Południowej i półudniową część Grenlandii, prawie całą Europę, w tym Polskę, północno-
zachodnią część Afryki, bliski wschód o raz obszar arałokaspijski. Flora tej prowincji charakteryzowała
się wyraźną przewagą roślin drzewiastych, w tym widłakowych (Lepidodendron, Sigilaria i inne),
skrzypowych (Calamites), paprociowych (Pecopteris), oraz szczególną obfitością wielu paproci
nasiennych. Klimat tej prowincji był wilgotny i ciepły.
Gondwańska prowincja (karbon) - Prowincja ta zajmuje karboński obszar lądowy półkuli południowej,
od środkowej i południowej części Ameryki Południowej, przez pozostałą część Afryki, półwysep
Arabski, Iran i Indie do Australii. Flora jest podobna do roślinności prowincji angarskiej (syberyjskiej),
co znajduje się w zbliżonych warunkach klimatycznych. Charakteryzują prowincję gondwańską niemal
zupełny brak wielkich form widłaków, obecność specyficznych paproci nasiennych oraz kordaitów, są
również rośliny szpilkowe, endemicznego rodzaju Buriadia. Klimat prowincji był chłodny, a nawet
zimny.
Era mezofityczna:
Obejmuje górny perm, trias, jurę, i dolną kredę, a zatem okres od ok. 260 -100 mln lat temu. Była to
era rozkwitu roślin nagozalążkowych. Ogólny obraz roślinności mezofitycznej był zupełnie odmienny
od flory paleofitycznej. Nie ma potężnych drzewiastych widłaków i skrzypów, kordaitów i
staropaproci. nowe grupy roślin nagozalążkowych ze szpilkowymi, miłorzębami, sagowcami,
benetytami. Z utworów mezofitycznych są znane najstarsze szczątki odnoszone do roślin gniotowych i
prymitywnych roślin okrytozalążkowych.
Późny perm - początek 1-go etapu: - bujny rozwój szpilkowych, miłorzębowych, sagowcowych,
występowanie skarlałych reliktowych form widłaków i skrzypowych. (wczesny Trias - koniec 1-go
etapu).
Era kenofityczna:
To najmłodsza era roślinna (od późnej kredy do dziś). Inaczej nazywana nowożytną. W czasie tej ery
zaczęła panować na całej kuli ziemskiej roślinność okrytozalążkowa. Polocen - mszaki widłakowe,
skrzypowe, paprociowe, sagowce, miłorzębowe, szpilkowate. Eocen - mszaki widłakowe, skrzypowe,
paprociowe, sagowce, miłorzębowe, szpilkowate. Oligocen (lasy szpilkowe). Miocen – występowanie
o bok roślin subtropicalnych (palmy, figowce, mirty) roślin chłodniejszego klimatu (dęby, sosny,

wierzby, sekwoje i inne). Plejstocen – wielkie zmiany wywołane zlodowaceniami.
Wykład4
Królestwo zwierząt – Animalia:
Gąbki – Porifera najprostsze bezkręgowce, beztkankowce : Zwierzęta mają nieregularne kształty i są
zbudowane z wielu typów komórek, rozpowszechnionych szeroko w samym ciele. Większość gąbek
to organizmy morskie, niektóre są spotykane w słodkowodnych jeziorach. Wszystkie są filtratorami,
wychwytują pokarm z otaczającej wody, np.. bakterie lub drobny nannoplankton. Komórki
zaopatrzone w wici pompują wodę do wnętrza gąbki poprzez sieć porów, a pojedyncze komórki
wychwytują bakterie z wody przepływającej przez wewnętrzne kanały. Niektóre gąbki wytwarzają
wewnętrzny szkielet podtrzymujący ciało (gąbki kąpielowe). Inne gąbki wytwarzają szkielet
węglanowy, lub krzemiankowy w formie małych, igiełkowatych lub bardziej skomplikowanych
elementów nazywanych spikulami. Spikule i masywne szkielety doskonale zachowują się w stanie
kopalnym.
Stromatoporoidy. Stromatoporoidea. Grupa form wymarłych (ordowik-perm). Były to organizmy
morskie tworzące wapienne (kalcytowe) szkielety o rozmaitych kształtach: od bulastych do
gałązkowych. W budowie szkieletu jest wiele analogii z gąbkami. Duże znaczenie skałotwórcze:
wapienie amfiporowe, wapienie stromatoporowo-amfiporowe (dewon).
Archeocjaty. Archaeocyata dolny-środkowy kambr - Tworzyli najstarsze morskie rafy organiczne. Są
zaliczane do gąbek ponieważ mają podobny wygląd i budowę oraz byli filtratorami. Wytwarzali
wapienne szkielety w kształcie stożka lub walca o podwójnych ścianach obdzielonych wolną
przestrzenią. Ściany są przebity licznymi dużymi porami ułożonymi w regularne szeregi. Rozmiary od
kilku mm do 40 cm wysokości. Duże ilości archeocjatów odkryto w kambryjskich skałach osadowych
w Hiszpanii, na Syberii, w Afryce, Australii i na Antarktydzie. W Polsce w 2007 znaleziono w tzw.
wapieniach wojcieszowskich koło wsi Wojcieszów w Górach Kaczawskich bardzo bogaty pod
względem liczby gatunków i osobników zespół archeocjatów dolnokambryjskich.
Typ Coelencerata – Jamochłony Prekambr? Kambr – dziś. Jamochłony występują w dwóch
postaciach morfologicznych: polipa i meduzy.
Gromada Anthozoa (gr. anthos – kwiat, zoon – zwierzę) ordowik – dziś.
Z parzydełkowców kopalnych koralowce są znane najlepiej, ponieważ: są to formy wytwarzające
węglanowe szkielety; są organizmami bentosowymi, wyłącznie morskimi; mogą rozmnażać się
płciowo lub bezpłciowo, prowadzić życie osobnicze lub tworzyć wielometrowe kolonie w wyniku
pączkowania i w ten sposób mogą powstawać ogromne kolonie połączonych ze sobą osobników,
które tworzą rafy koralowe
Koralowce są prawie drapieżnikami uzbrojonymi w czułki z komórkami parzydełkowymi (knidobłasty).
Sestonofagi – wychwytują pokarm z wody morskiej ale bez filtracji. Rafy koralowe rosną powyżej
średniego poziomu morza. Współczesne rafy są środowiskiem życia silnie zróżnicowanego świata
żywego. Kopalne rafy koralowe stanowią bardzo ważny element zapisu geologicznego, a ponadto
pogrążone głęboko pod powierzchnią Ziemi. Poprzez swoją porowatą strukturę stanowią bardzo
pojemne pułapki dla węglowodorów.
Scleractinia. Koralowce sześciopromienne. Trias-dziś.
Ekologia koralowców: Koralowce są dobrymi wskaźnikami ekologicznymi: Ciepłe wody od 18 do
30

C. normalne zasolenie 2,8 – 3,6‰. Głębokość od 5 do 13m, rzadziej do 45 m. strefa fotyczna –

odpowiednia ilość światła. Czystość i ruchliwość wód, więc nie rozwijają się poniżej podstawy
falowania, przy ujściach rzek i w strefach zanieczyszczonych. Koralowce są związane z glonami, z
którymi żyją w symbiozie: glony dostarczają koralowcom tlen i skrobię, a otrzymują dwutlenek węgla

i inne produkty fizjologiczne.
Wykład 5
Typ Molusca – mięczaki (kamb – rec). Dzisiejsze mięczaki liczą około 130 000 gatunków i są po
stawonogach najbardziej zróżnicowanym typem. Zamieszkują oceany, morza otwarte, morza
epikontynentalne, jeziora słodkowodne a nawet lądy. Cechy wspólne w budowie ciała mięczaków:
muszla zbudowaną z węglanu wapnia: aragonit lub kalcyt, lub z obu tych form jednocześnie;
protokoncha-komora początkowa muszli lub muszla larwalna; jama płaszczowa (=jama oddechowa),
w której znajduje się mięsisty płat płaszcza, wytwarzający muszlę; większość oddycha za pomocą
piórkowatych skrzeli; do zdobywania pokarmu używa się tarki, zwanej radulą; noga; system cyrkulacji
– syfon; rozmnożenie drogą płciową, posiadają gonady;
Gromada Amphineura – obunerwce . kambr - rec . W stanie kopalnym są znane 100 gatunków,
należących do podgromady Polyplacophora (wielopłytkowce, chitony). - jest to najprostsza grupą ze
wszystkich mięczaków; nie mają oczu, ale mają wrażliwe na światło komórki i pod tarkowy organ
smakowy, liczne skrzela rozmieszczone w jamie płaszczowej wzdłuż nogi; ciało ma zwykle długość 2,5
– 7,5 cm. mają bardzo długą radulę (tarkę) o 17 ząbkach. muszla składa się z 8 płytek wapiennych i z
trzech warstw; płytki muszlowe otoczone są grubym oskórkiem pokrytym igłami i łuseczkami
wapiennymi, które najczęściej są znajdowane w stanie kopalnym; chytony preferują podłoża twarde,
do których mogą przywierać się swoją szeroką nogą i występują do głębokości 5000m, ich pokarmem
są glony, mszywioły, stułbiopławy itp.
Gromada Monoplacophora - jednotarczowce (jednopłytkowce) – najwcześniejszy kambr –dziś -
muszla; ciało przytwierdzone jest do muszli za pomocą 8 par mięśni; głowa z oczami, przemieszczają
się pełzając na szerokiej nodze; używają tarki (radula) do zdrapywania materii organicznej z podłoża;
dwie pary skrzeli.
Gromada Gastropoda – ślimaki – kambr – dziś. Są najbardziej spokrewnione z jednotarczowcami.
Mają prawie taką sama budowę ciała. Nowe elementy: skręcony układ pokarmowy; bardzo
rozwinięta i dobrze wyodrębniona głowa z otworem ustnym, oczami i jedną lub dwoma parami
czułków; radula, która może czasami posiadać dwie małe płytki rogowe zwane szczękami (u
niektórych rodzajów (Conus) gruczoł ślinowy może wydzielać substancje trujące a radula jest
praktycznie przekształcona w żądło); bardzo skomplikowana i różnorodna budowa muszli: można
wyróżnić protokonchę, osłonka ciala w stadium larwalnym, oraz teleokonchę, osłona ciała od
momentu gdy larwa osiądzie na dnie. - Większość to morskie drapieżniki, nieliczne przystosowały się
do życia w wodach słodkich. Niektóre formy uzyskali również możliwość oddychania powietrzem
atmosferycznym i zdolność życia na lądzie dzięki ukształtowaniu się płuc (zamiast skrzeli). Niektóre
ślimaki, tzw. nagie, wtórnie stracili muszle, albo stali się filtratorami.
Archaeogastropody - Ogólnie archaeogastropody to są ślimaki o pierwotnej budowie, posiadające
parzyste gonady i dwa skrzela, pomiędzy którymi jest otwór gębowy. Jednym z przedstawicieli jest
wymarły rodzaj Belerophon (został nazwany od imienia mitycznego bohatera Belerofona, który
walczył na latającym konie Pegazie i zabił potwora Chimierę).
Neogastropoda - Neogastropoda utraciły prawe skrzele, osfradium i komorę serca, prawe nefrydium
pozostało ale funkcjonuje tylko jako część układu rozmnażania.
Nadgromada Bivalvia - małże kambr – dziś: Budowa ciała małża jest jeszcze bardziej skomplikowana
w porównaniu ze ślimakami. Typowe elementy: worek trzewiowy, noga, płaszcz, skrzela;
Nietypowe: brak głowy (została utracona w czasie ewolucji); noga jest zawsze z przodu ciała (może
służyć środkiem lokomocji albo do zarywania się w osadzie); otwór ustny umieszczony jest tuż nad
nogą, jest pozbawiony tarki ale ma parę przydatków gębowych; z tyłu są wykształcone dwa syfony

pozwalające na filtracje wody. Małże w odróżnieniu od innych mięczaków są filtratorami, jednak
wśród form ryjących występują też formy mułożerne. Wysoka różnorodność typów muszli oraz
bardzo wysoka różnorodność typów trybu życia. Ogólnie są to formy wyłącznie wodne, ale mogą być
morskie i słodkowodne, głównie bentos osiadły (sesylny, do podłoża przytwierdzają się za pomocą
bisioru – splot nitkowatych tworów powstałych z wydzieliny gruczołu w nodze, a twardniejących w
zetknięciu z wodą), rzadziej ruchomy i tylko niektóre mogą okresowo pływać tuż ponad dnem. W
worku trzewiowym znajdują się głównie organa wewnętrzne oraz mięśnie zwierające skorupki
(adduktory). Muszla składa się z dwóch skorupek. Małż może rozchylać lub zwierać skorupy. Więc dla
zamykania muszli służą mięśni adduktory, a dla otwierania – elastyczne więzadło, znajdujące się w
części grzbietowej skorup. Mięśnie mogą być podwójne albo pojedyncze (te ostatnie można zjeść ☺).
Rudysty - budowali struktury rafowe.
Gromada Scaphopoda - łódkonogi , ordowik – dziś. Są to mięczaki morskie, żyjące na różnych
głębokościach. Zagrzebują się w piasku lub ile na nieznacznych głębokościach 10-30 m, ale schodzą
też do głębokości prawie 5000 m. Mają charakterystyczne muszle w postaci stożkowatej rurki, lekko
wygiętej i otwartej na dwóch końcach. Strona wypukła – brzuszna, strona wgięta – grzbietowa.
Symetria ciała dwuboczna. Całe ciało mieści się w muszli, z której wysuwa się tylko noga i nitkowate
czułki chwytne, znajdujące się na uwstecznionej głowie. Ciało jest okryte płaszczem (jak u małży).
Mają radulę (jak u ślimaków). Grupa ta jest bardzo konserwatywna. Muszli dzisiejszych łódkonogów
(Dentalium) niewiele się różnią od muszli występujących w osadach syluru na przykład.
Cephalopoda. Głowonogi - Pierwszymi znanymi głowonogami są łodzikowate znane od kambru. We
wczesnym dewonie wyodrębniły się z nich amonitowate, które od dewonu do końca kredy były jedną
z głównych grup nektonu. W karbonie z łodzikowatych wyodrębniły się nowe grupy: mątwy i
wymarłe w jurze aulakoceratidy. Pod koniec triasu powstały pierwsze kalmary, a pod koniec jury (wg
innych źródeł w kredzie) pierwsze ośmiornice. Z samego początku jury znane są pierwsze niewątpliwe
belemnity, które do końca kredy będą jednym z głównych elementów nektonu morskiego.
Wymieranie kredowe doprowadziło do upadku wiele grup głowonogów. Wymarły wtedy amonity i
belemnity (szczątkowe populacje amonitów przetrwały ten kryzys i znane są z najniższego paleocenu,
a łodzikowate stały się od tego czasu grupą reliktową.
Spirula (Spirulidae) tworzy niewielką podzieloną przegrodami wewnętrzną muszlę, zwiniętą spiralnie.
Obecnie znany jest jeden gatunek spiruli (Spirula spirula), który niekiedy zaliczany jest do rodziny
nautilidae.
Żeglarki (Argonautidae) właściwie nie tworzą muszli a jedynie komory lęgowe, które są odrzucane
przez samice po wykluciu się młodych. „Papierowe łodziki”. W stanie kopalnym są bardzo rzadkie, w
większości znajdowane są w utworach neogenu, opisane są z Japonii, Nowej Zelandii, Sumatry,
Europy i Kalifornii.
Łodziki (Nautilidae) są jedynymi głowonogami wśród współczesnych głowonogów posiadającymi
prawdziwą muszlę zewnętrzną. Muszla łodzika jest zwinięta spiralnie, wewnątrz podzielona
przegrodami (są one widoczne na przekroju). Przegrody tworzą komory, które wypełniane są gazem.
Gaz ten odpowiada za, pływalność głowonoga. Dawniej nautilidae dominowały wśród bezkręgowców
zamieszkujących morza. Obecnie można spotkać wg. Różnych danych od 3 do 6 gatunków,
mieszkających w wschodniej części Indyjskiego i zachodniej części Pacyficznego oceanów.
BELEMNITY, Belemnoidea (Belemnitida, z gr. belemnon - pocisk, strzała), grupa wymarłych
głowonogów (od wczesnego karbonu po przełom kredy i paleogenu); osiągały długość od kilkunastu
do kilkudziesięciu cm, a czasem nawet ok. 6 m; miały muszlę wewnętrzną złożoną tzw.. rostrum
będącego przeciwwagą dla części muszli, wypełnionej gazem, pełniącej funkcję aparatu

hydrostatycznego, zw. fragmakonem, komory mieszkalnej — prostrakum; muszla wewnętrzna była
obrośnięta silnie umięśnionym fałdem skórnym. Rostra zbudowane z kalcytu stanowią doskonałe
skamieniałości przewodnie, służąc do korelacji wiekowej warstw skalnych. Belemnity miały 10 ramion
opatrzonych rzędami chitynowych haków, tarkę (radulę), chitynowe szczęki; zamieszkiwały morza,
należeli do aktywnei pływającego nektonu.
Amonity (AMMONOIDEA). Podgromada wymarłych głowonogów występujących od dewonu do
końca kredy, pochodzą od wymarłych jeszcze w triasie baktrytów z grupy łodzikowatych; wyróżnia się
ponad 8 tys. gatunków, które dzięki szerokiemu rozprzestrzenieniu geograficznemu szybkiej ewolucji,
są ważnymi skamieniałościami przewodnimi; W stanie kopalnym zachowują się muszli, ośródki,
odciski, aptychy i anaptychy, radula. Muszle amonitów (średnica 1 cm do 3 m) były zwinięte w 1
płaszczyźnie bądź nieregularnie; wewnątrz podzielone na komory przez przegrody, które łączyły się
ze ścianami wzdłuż tzw. linii zatokowych (lobowych), składających się naprzemian występujących
siodełek zatok; w rozwoju ewolucyjnym amonity wytworzyły bogactwo pofałdowań linii zatokowej:
agoniotytowa i goniatytową, ceratytową, amonitową. Amonity dostarczyły licznych wyjątkowo
kompletnych szeregów ewolucyjnych.
Wykład 6
Typ Annelida – Pierścienice:
Gromada: Wieloszczety (Polychaeta) - Rząd Errantida (wieloszczety wolno żyjące i nie wytwarzające
szkieletu oprócz aparatu szczękowego). Rząd Sedentarida (wieloszczety osiadłe i wytwarzajace
szkielet).
Rząd Sedentaria - Tryb życia – morski, osiadły (mogą leżeć na dnie, cementować się do podłoża: skał,
muszli, wodorostów, traw morskich lub drążyć w wapieniach, kredzie lub muszlach) Szkielet ma
kształt rurki organicznej, lub zbudowanej z kalcytu, czasem zlepieńcowatej. Rurka może być
nieregularne skręcona, lekko wygięta lub też zwinięta spiralnie. Wieloszczety drążące nie posiadają
szkieletu, osłonę ciała stanowią ścianki wydrążenia.
Wieloszczety kopalne są ważnymi składnikami skałotwórczymi: nagromadzenia rurek rodzaju Serpula
tworzą tzw. wapienia serpulowe.
Tentaculata – Czułkowce - typ bezkręgowców obejmujący gatunki w budowie ciała których wyróżnia
się: tułów, mieszczący wszystkie narządy wewnętrzne, lofofor (przedni odcinek ciała, wyposażony w
czułki napędzające pokarm). Czułkowce prowadzą osiadły tryb życia, są wśród nich gatunki żyjące w
wytworzonych przez siebie rurkach. W rozwoju czułkowców występuje larwa typu trochofory. Z grup
kopalnych do czułkowców należą ramienionogi i mszywioły.
Gromada Brachiopoda – ramienionogi. Pojawiły się w kambrze, główny rozwój i zróżnicowanie
osiągnęły w ordowiku. Ramienionogi (Brachiopoda) występują we wszystkich morzach głównie w
paśmie wód przybrzeżnych do głębokości 300 m (niektóre gatunki na głębokości poniżej 5000 m).
osiągają długość od 1 mm do ponad 8 cm. Pokrojem zewnętrznym przypominają małże, ciało ich
okryte jest muszlą z dwóch skorup, ale skorupka grzbietowa jest mniejsza od brzusznej. Skorupki są
połączone mięśniami oraz zamkiem (Articulata-zawiasowe), albo wyłącznie mięśniami (Inarticulata-
bezzawiasowe). W przedniej części ciała znajduje się lofofor. Ramienionogi prowadzą osiadły tryb
życia i przyczepiają się do podłoża albo przy pomocy nogi zwanej stylikiem, albo brzuszną skorupką.
Odżywiają się planktonem zwierzęcym i roślinnym, a także szczątkami organicznymi. Są w większości
rozdzielnopłciowe, zapłodnienie jaj następuje wewnątrz muszli samicy. Larwa po wykluciu się pływa
swobodnie w toni wodnej przez krótki czas, następnie przytwierdza się do dna i ulega ostatecznemu
przekształceniu w postać dorosłą. Znanych jest ok. 280 współcześnie żyjących gatunków
ramienionogów i ok. 7000 form kopalnych. W trakcie ewolucji najbardziej ucierpieli ramienionogi na

granice fran/famen w czasie ery dewońskiej.
Gromada Bryozoa – Mszywioły - ordowik - rec . Występują w wodach słodkich i morzach prawie
całego obszaru kuli ziemskiej w formie kolonijnej, poszczególne osobniki, zooidy, mają określone
funkcje. Kolonie mszywiołów mają zazwyczaj kształt rozgałęziony, krzaczasty, osiągają rozmiary od
kilku mm do kilku m. W rozrodzie mszywiołów występuje przemiana pokoleń, rozmnażających się
płciowo i bezpłciowo. Znanych jest ok. 3800 dzisiejszych i około 16000 wymarłych gatunków
mszywiołów, z których liczne gatunki osadzają się nie tylko na dnie morskim, lecz także na roślinach
lub zwierzętach, dnach statków lub przewodach wodociągowych. Obumarłe kolonie mszywiołów są
jednym ze składników mułu dennego, nie pozostawiają po sobie trwałych budowli, jak np. koralowce.
Większość mszywiołów są organizmami stenohalicznymi i stenobatycznymi. Zamieszkują głębokości
do 200 m ale optimum batymietriczne – 10-80m, czyli są dobrymi wskaźnikami paleoekologicznymi.
Typ Arthropoda – Stawonogi. Stawonogi są to zwierzęta o ciele dwubocznie symetrycznym,
zbudowanym z segmentów, metamerów, oraz o segmentowanych odnóżach połączonych stawowo.
Segmenty te są odmiennie zbudowane w różnych odcinkach ciała – jest to tzw. segmentacja
heteronomiczna. Segmenty mają tendencję do zrastania się, tworząc wyraźnie zindywidualizowane
części ciała (głowę, tułów, odwłok). Scalony odcinek ciała to tzw. tagma: tagma głowowa, tagma
tułowiowa i tagma odwłokowa. Cecha charakterystyczna grupy: obecność pary odnóży na każdym
segmencie. Odnóża te są członowane, poszczególne człony połączone są ze sobą stawowo (stąd
nazwa typu). Odnóża są zróżnicowane w zależności od położenia w ciele: w części głowowej –
przekształcone są w czułki i narządy do zdobywania pokarmu; w części tułowiowej i odwłokowej –
pełnią funkcję lokomotoryczne. Ciało pokryto kutikulą (zbudowane z chityny, może być nasycone
węglanem wapnia). Pancerz może się składać z pojedynczych tarczek lub pokrywać jednolitą tarczą
kilka segmentów ciała. Miejsca styku poszczególnych odrzynków pancerza połączone są elastyczną
membraną (zbudowana z kutikuli), dzięki temu mogą wykonywać ruchy. Stawonogi rosną skokowo
(linieją) i każdy przyrost ciała wymaga zrzucenia pancerza. Zrzucony pancerz nazywany wylinką. Czas,
w którym zwierzę nie jest pokryte pancerzem, jest okresem silnego wzrostu ciała i trwa od kilku
godzin do kilku dni. W stanie kopalnym reprezentowane przez Trilobita, oraz Crustacea.
Gromada Trilobita – trilobity (kambr-perm). Grupa organizmów wymarłych, ciało których miało na
segmencie głowowym jedną parę dwugałęzistych czułków. Pozostałe odnóża pełnili funkcje
lokomotoryczne. Morskie organizmy, bentosowe (bentos ruchomy – wagilny – pełzali po dnu), ale
umiały także pływać. Ciało trylobita składało się z trzech części: głowy, tułowia i odwłoka; od strony
grzbietowej ciało było pokryte silnie zwapniałym pancerzem (chityna i węglan wapnia). Strona
brzuszna osłonięta była tylko chityną. W pancerze trylobitów wyróżniamy: odcinek głowowy
(cefalon); odcinek tułowiowy (toraks); odcinek ogonowy (pygidium). Niektóre trilobity mieli zdolność
zwijania pancerza – rodzaj Phacops. Charakterystyczną cechą dla trylobitów jest występowanie na
policzkach złożonych oczu, zbudowanych z dużej liczby soczewek (do 15 tys.). W przeciwieństwie do
innych stawonogów soczewki te nie były zbudowane z chityny, ale z kryształów kalcytu ustawionych
optymalnie pod względem optycznym. W niektórych grupach trylobitów oczy zanikały, co sugeruje,
że mogły one żyć w dennym osadzie lub też w środowisku głębokowodnym, do którego nie docierały
promienie światła. Trylobity podobnie jak inne stawonogi okresowo liniały tj. zrzucały stary pancerz i
zastępowały go nowym większym. Obecność na pancerzu szwów ułatwiała jego pękanie wzdłuż ściśle
określonej linii, których położenie ma istotne znaczenie w systematyce trylobitów. Przypuszcza się, że
większość znalezionych trylobitów to wylinki.
Gromada Crustacea – skorupiaki - Kambr – dziś. Bardzo zróżnicowana grupa morskich stawonogów,
czasem spotykane również w środowisku słodkowodnym, a także na lądzie. Cecha wspólna –

posiadanie na głowie dwóch par czułków; wykształcone żuwaczki i dwie pary szczęk. Ciało podzielone
na głowę, tułów i odwłok, przy czym głowa często zrasta się z tułowiem tworząc głowotułów. Na
tułowiu wyróżnić można szczękonóża, odnóża chwytne i ruchowe. Z części głowowej wyrasta fałd
ciała otaczający głowę część lub cały tułów. Fałd ten wytwarza pancerz – karapaks (chityna lub
chityna z węglanem wapnia). Pancerz może się składać z jednej lub dwu skorupek, bądź też z kilku
płytek.
Podgromada Ostracoda – małżoraczki, kambr-dziś: Zwierzęta są bardzo małych rozmiarów, do 2,5
cm długości. Żyją tylko w środowisku wodnym: morskim lub słodkowodnym, bentos ruchomy, ale
mogą również swobodnie pływać. Pancerz wytwarzany jest na zewnątrz fałdu w postaci dwóch
skorupek, połączonych zawiasem, a zbudowanych z węglanu wapnia i chityny. Na brzegu
zawiasowym na obu skorupkach znajdują się dołki i ząbki. Pancerz ten swoją budową bardzo
przypomina budowę skorupek u małży, dzięki czemu małżoraczki zawdzięczają zwą nazwę.
Segmentacja jest słabo zaznaczona. Można wyróżnić głowę, tułów i szczątkowy odwłok. Mają 7 par
odnóży, 4 pary przypadają na odcinek głowowy i są to: 2 pary czułków, żuwaczki i szczęki; 3 pary
przypadają na tułów. Obie pary czułków są silnie rozgałęzione i odgrywają przede wszystkim rolę
ruchową. Pozostałe odnóża na odcinku głowowym (żuwaczki i szczęki) służą do rozdrabniania
pokarmu. Małżoraczki są czułymi wskaźnikami środowiska. Ich wrażliwość na zmiany zasolenia,
temperaturę i głębokość wody jak również charakter dna, sprawia że organizmy te wykorzystywane
są do analiz paleoekologicznych pozwalających na rekonstrukcję środowisk, które zamieszkiwały.
Małżoraczki mają znaczenie stratygraficzne tylko w niektórych okresach – w ordowiku, sylurze, na
przełomie dewonu i karbonu oraz na przełomie jury i kredy. Skałotwórcze znaczenie miały one w
sylurze (np.. wapienie beyrichiowe). Przedstawiciele Conchostraca (muszloraczki; ramienionogo-
raczki; muszlowe krewetki), zamieszkujących wody słodkie; ciało okryte dwuklapkową skorupką.
Kilkadziesiąt skorupiaków liścionogich Conchostraca znaleziono w utworach późnego triasu w
Krasiejowie.
Wykład 7
Najstarsze szkarłupnie z kambru. Typ Echinodermata - Szkarłupnie (gr. echinos- jeż; derma- skóra)
kambr – dziś. zwierzęta wyłącznie morskie, bentosowe, prowadzące ruchomy bądź osiadły tryb życia;
drapieżniki (ruchomy bentos), mułożercy, padlinożercy, detrytusofagi (bentos osiadły),
charakterystyczną cechą anatomiczną jest promienista symetria ciała (u dorosłych), system kanałów
wodnych, czyli tzw. układ ambulakralny, steruje funkcjami lokomotoryczną, oddechową i pokarmową
(nie ma układu wydalniczego i oddechowego (lub jest słabo rozwinięty)); układ krążenia jest otwarty,
brak serca, szkielet wewnętrzny, wapienny, zbudowany z licznych, drobnych płytek. Gromada
Holothurioidea (wężowidła) gromada Ophiuroidea (strzykwy) gromada Asteroidea (rozgwiazdy)
gromada Crinoidea (liliowce) gromadą Blastoidea (pączkowce) gromadą Cystoidea (pęcherzowce),
gromada Echinoidea (jeżowce). strzykwy są typowymi mułojadami (Ogórki morskie) - podługowate
organizmy, pełzające po dnie morskim. Mają wieniec czułków wokół otworu gębowego.
Wężowidła zamieszkują głębsze strefy mórz i żywią się drobnymi, martwymi lub żywymi zwierzętami,
drapieżniki. Poruszają sie przy pomocy 5 ramion, które dorastają nawet do 60 centymetrów u
największych gatunków.
Rozgwiazdy są drapieżnikami.
Gromadą Blastoidea (pączkowce) (kambr-perm). Blastoidea – pączkowaty kielich, perystom – pole
ustne, brachiole, łodyga.
Crinoidea (gr. krinon-lilija; eidos- kształt) – Liliowce kambr? ordowik-dziś: jedna z najstarszych grup
szkarłupni. większość prowadzi osiadły tryb życia, przytwierdzając się lub zakorzeniając w mulistym

podłożu. ciało ich składa się z łodygi, kielicha i ramion, opatrzonych wewnętrznym szkieletem,
złożonym z licznych, drobnych, wapiennych płytek. kielich, w którym znajdują się kanały systemu
wodnego i inne elementy anatomiczne, wraz z ramionami tworzy tzw. koronę. giętkie i
rozgałęziające się w górnej części ramiona wychwytują z wody pokarm i dostarczają do otworu
gębowego, znajdującego się na górnej powierzchni kielicha. liliowce odżywiają się
mikroorganizmami, larwami i innymi cząstkami organicznymi, unoszącymi się w wodzie. Wapienie
krynoidowe utworzone są z elementów szkieletowych liliowców. Wapienie krynoidowe są pospolite
w środkowej jurze Tatr i pienińskiego pasa skałkowego.
Jeżowce – „morskie piraci” - Jeżowce mają ciało kształtu kulistego lub dyskoidalnego, zbudowane
według symetrii pięciopromiennej. Ciało jest osłonięte wapiennym (kalcytowym) pancerzem
składającym się z licznych, ściśle ze sobą połączonych płytek tworzących promieniście biegnące pasy.
Powierzchnia pancerza pokryta jest kolcami, czyli wyrostkami wapiennymi, połączonymi z nim
ruchomo i poruszanymi za pomocą mięśni. Otwór ustny, znajdujący się na dolnej stronie pancerza i
skierowany w stronę podłoża, opatrzony jest aparatem szczękowym, zwanym "latarnią Arystotelesa".
Składa się on z kilkudziesięciu elementów, a wśród nich pięciu zębów poruszanych za pomocą mięśni.
Jeżowce są zwierzętami wszystkożernymi, drapieżnymi lub roślinożernymi. Kolce pełnią funkcję
ochronną i lokomotoryczną, pomagają też w zdobywaniu pożywienia. Jeżowce zamieszkują różne
strefy mórz, od wód przybrzeżnych do abysalnych. Współcześnie znajdowane są nawet na głębokości
przekraczającej 7 000 m. Jeżowce regularne: peryprokt (otwór odbytowy) jest naprzeciwko
perystomu (otwór ustny). jeżowce nieregularne: perystom jest przesunięty do przodu.
Hemichordata. Półstrunowce kambr – dziś - Półstrunowce reprezentowane są współcześnie poprzez
zaledwie 100 gatunków należących do gromad: jelitodyszne (Enteropneusta), pióroskrzelne
(Pterobranchia), są to zwierzęta wyłącznie morskie, bentosowy i planktoniczne; wspólnymi cechami
są: obecność notochordy (wypustka przedniej części przewodu pokarmowego), która jest uważana za
odpowiednik struny grzbietowej u strunowców; wykształcenie części układu nerwowego w postaci
cewki nerwowej; funkcjonowanie przedniej części przewodu pokarmowego jako narządu
oddechowego.
Pterobranchia. Pióroskrzelne - Drobne półstrunowce żyjące w morzach, głównie na półkuli
południowej; Występują pojedynczo lub budują kolonie; Wyłącznie bentos osiadły. Zooidy, czyli
osobniki kolonii, połączone ze sobą nitkowatym tworem ciała miękkiego, czyli stolonem; stolon i
zoody otoczone są rurkowatą, organiczną osłonką, zbudowaną z keratiny: osłonka zooida – teka
(theca), osłonka stolona – stoloteka (stolotheca); szkielet zbudowany z przylegających do siebie,
ułóżonych jeden na drugim paseczków , czyli fuzelusów, budowa fuzelarna; rozmnożenie przez
pączkowanie.
Graptolithina. Graptolity kambr środkowy – karbon dolny: Graptolity to jedyna kopalna gromada
półstrunowców, całkowicie wymarła (kambr środkowy-karbon dolny); byli niewielkimi morskimi
organizmami kolonijnymi i prowadziły bentoniczny, planktoniczny i epiplanktoniczny tryb życia; żyły
tylko w morzach ciepłych; Grupa ta przeszła szybką ewolucję, niektóre gatunki osiągnęły światowe
rozprzestrzenienie, dzięki temu są doskonałymi skamieniałościami przewodnimi szczególnie dla
ordowiku i syluru kiedy osiągnęły szczyt rozwoju.Rząd Dendroidea (kambr środkowy-kambr dolny).
Rząd Graptoloidea (ordowik dolny-dewon środkowy). Szkielet kolonii graptolitów składa się z
drobnych rureczek - tek, w których zamieszkiwały poszczególne osobniki. Kształty kolonii były różne:
nieregularne, drzewkowate lub siateczkowate. Charakteryzowały się zróżnicowaniem tek w koloniach
i najczęściej budowały trzy rodzaje tek; tzw. triady złożone były z autoteki, biteki i stoloteki. Pierwsza
teka kolonii, tzw. sikula, mieściła osobnika, który powstawał na drodze płciowej. Kolejne osobniki

kolonii rozwijały się przez pączkowanie, łącząc się ze sobą poprzez stolony. Teki poszczególnych
osobników układały się w gałązki, tworząc kolonie o różnych kształtach - proste lub powyginane czy
spiralne wstęgi, kolonie siateczkowate, liściaste lub drzewkowate. W pewnych przypadkach kilka
kolonii łączyło się tworząc kolonię złożoną. Niektóre gatunki graptolitów bentonicznych należące do
rzędu Dendroidea przeszły do planktonicznego trybu życia, dając początek rozwoju dużej grupie
właściwych graptolitów planktonicznych.
Wykład 8 Chordata. Strunowce - typ zwierząt o szkielecie wewnętrznym w postaci struny
grzbietowej, występującej przez całe życie lub tylko w stadium zarodkowym; ciało dwubocznie
symetryczne; 3 podtypy: osłonice, bezczaszkowce i kręgowce.
Bezczaszkowce. Cephalochordata - podtyp strunowców; ok. 30 gatunków; zasiedlają dna mórz
ciepłych i umiarkowanych w strefie przybrzeżnej; dł. do 8 cm; szkielet stanowi struna grzbietowa
biegnąca wzdłuż całego ciała, brak serca i podziału cewki nerwowej na mózg i rdzeń; typowy
przedstawiciel współczesnie: lancetnik . Wśród kopalnych Pikaia.
Kręgowce.Vertebrata - podtyp strunowców, zwierzęta posiadające szkielet osiowy (kręgosłup): gady,
płazy, ptaki, ryby i ssaki. Stanowią 10 proc. wszystkich gatunków zwierząt współczesnych. Wśród
zwierząt kopalnych w tym rzędzie pojawiaja się również dinozaury i ter apsydy.
Zagadkowe zęby - Zostały odkryte w XIX wieku w Rosji, ale występują na całym świecie. Conodonta.
Konodonty to grupa wymarłych organizmów morskich, które zachowują się jako rozproszone
mikroskopijne (max. 2-3 mm) zębokształtne elementy, zbudowane z fosforanu wapnia. Konodonty od
niedawna zalicza się do strunowców, a nawet sugeruje się ich przynależność do kręgowców. Szerokie
rozprzestrzenienie geograficzne, szybkie tempo przemian ewolucyjnych oddzielnych elementów,
umożliwiło wypracowanie precyzyjnych podziałów stratygraficznych, zwłaszcza dla ordowiku i
późnego dewonu, tj. czasu ich maksymalnego rozkwitu. Ich rozdzielczość stratygraficzna dla późnego
dewonu sięga 0,5 mln lat, żyły od wczesnego kambru po późny trias. Elementy konodontowe można
obserwować na powierzchniach warstw, ale najczęściej są wydobywane z wnętrza skały przy pomocy
kwasów organicznych. Są bardzo pospolite w wapieniach, towarzysząc szczątkom głowonogów i ryb,
rzadziej natomiast występują w osadach płytkowodnych. Morfologicznie elementy konodontowe są
bardzo zróżnicowane, od prostych lub zakrzywionych kolców, do grzebyków i nieregularnych płytek,
przypominających zęby kręgowców. Elementy zbudowane z cienkich, przyrastających do siebie od
zewnątrz warstewek, posiadały zdolności regeneracji w wypadku złamania. Barwa elementów
konodontowych jest zmienna: od bladożółtej do ciemnobrązowej, czarnej do białej lub krystalicznie
przezroczystej. Zmiana zabarwienia wywołana jest przemianami śladowych substancji organicznych
pod wpływem temperatury. Zależność barw od temperatury ustalili eksperymentalnie A.G. Epstein z
zespołem w 1977 r. Zaobserwowano, że elementy konodontowe poddawane działaniu wysokich
temperatur stopniowo ciemnieją. Porównywanie barw indeksowych z kolorami elementów
konodontowych wydobytych ze skał, umożliwia traktowanie ich jako termometru geologicznego.
Powszechne występowanie elementów konodontowych w osadach morskich świadczy, że konodonty
były bardzo dobrze przystosowane do życia w różnych środowiskach. Pewne zespoły elementów
występują w określonych typach osadów, w związku z czym są użyteczne dla paleogeograficznych
rekonstrukcji. W 1982 roku w skałach koło Edynburga znaleziono zachowane szczątki samego
zwierzęcia. Miało ono miękkie węgorzokształtne ciało o długości kilku centymetrów, z parą dużych
oczy, sztywną struną wzdłuż grzbietu i płetwą ogonową. W roku 1983 znaleziono w karbonie Szkocji
odcisk ciała z konodontowym aparatem w jego części głowowej. Za przynależnością konodontów do
strunowców przemawia przede wszystkim fakt posiadania miomerów, które mają wszystkie
współczesne prymitywne strunowce: bezczaszkowce (lancetnik) i bezżuchwowce (śluzice i minogi).

Natomiast według P.C.J. Donoghue i in. (1998) zakończenie struny grzbietowej przed głową,
"chrząstkowe" otoczki wokół oczu, niesymetryczna płetwa wzmocniona promieniami i skład
chemiczny aparatu zębowego, sugerują przynależność konodontów bezpośrednio do kręgowców.
Ryby. Pisces - Są liczną i silnie zróżnicowaną gromadą kręgowców wodnych. Pierwsze ryby są znane
z ordowiku, ale rozwinęły się ewolucyjnie w sylurze i początkowo były reprezentowane przez ryby
pancerne - PLACODERMI, z których w dewonie wyodrębniły się dwa pnie rozwojowe: ryby
chrzęstnoszkieletowe - CHONDRICHTHYES i ryby kostnoszkieletowe - OSTCHEITHYES. Proces
dywergencji ryb kostnoszkieletowych rozpoczął się na początku dewonu. W jego wyniku powstały
ryby promieniopłetwe - ACTINOPTERYGII, trzonopłetwe - CROSSOPTERYGII i dwudyszne - DIPNOI.
Promieniopłetwe (Actinopterygii) syn. Kostno promieniste - większość współcześnie żyjących
gatunków ryb kostnych; pojawiły się najprawdopodobniej w środkowym dewonie w wodach słodkich,
później zasiedliły również morza; płetwy promieniopłetwych mają szkielet z promieni kostnych, ciało
większości pokryte jest łuskami, szkielet częściowo chrzęstny lub skostniały. u przeważającej części
promieniopłetwych występuje też pęcherz pławny, który jest narządem hydrostatycznym.
współczesna klasyfikacja na: Chondrostei – kostnochęstne, obejmują taksony kopalne (paleozoik i
trias) i współczesne o wielu cechach prymitywnych. Neopterygii – nowopłetwe, znane już od końca
permu, a najburzliwszy okres różnicowania przechodziły w triasie i jurze.
Trzonopłetwe. Crossopterygii. – pierwsi przedstawiciele pojawili się w dolnym dewone i szeroko
reprezentowane do triasu, znaczniej mniej różnorodne były w jurze i kredzie; współcześnie jedynym
żyjącym rodzajem jest latimeria (2 gatunki); kopalne trzonopłetwe były drapieżne, zamieszkiwały
wody śródlądowe, posiadały płetwy osadzone na długich, umięśnionych, wzmocnionych szkieletem
trzonach (stąd nazwa); pęcherz pławny pełnił funkcję narządu oddechowego, co w czasie suszy
umożliwiało im pełzanie po lądzie w poszukiwaniu wody; prawdopodobnie dały początek gromadzie
płazów.
Dwudyszne. Dipnoi. – podgromada słodkowodnych ryb kostnych; oddychają w okresie suszy
pęcherzem pławnym, spełniającym funkcję płuc (skrzela częściowo zredukowane); pojawiły się w
dewonie, największy rozwój w paleolicie; do dziś przetrwało 5 gatunków, m.in. w Australii
barramunda, Afryce - prapłetwiec i Ameryce Płn. - prapłaziec; badania morfologiczne i
embriologiczne dwudysznych oraz spokrewnionych z nimi trzonopłetwych mają duże znaczenie dla
poznania dróg ewolucji kręgowców.
Ryby chrzęstnoszkieletowe, chrzęstne. Chondrichthyes – Najstarsze ślady kopalne – łuski
pochodzące z terenów obecnej Ameryki Północnej z okresu ok. 455 mln lat temu, znacznie różnią się
od łusek współczesnych rekinów. Paleontolodzy są zgodni co do tego, że chrzęstnoszkieletowe
pojawiły się na początku syluru.
W oceanach żyją też ryby, które zachowały cechy pośrednie pomiędzy rekinami, a płaszczkami.
Należą do nich piłonosy, ryby piły oraz ryby przypominające kształtem gitarę (z ang. guitar-fish).
Najstarszy znany rodzaj nazwano Elegestolepis. Najstarsze znalezione zęby rekina (z rodzaju
Leonodus) pochodzą z okresu ok. 400 mln lat temu. Prażarłacze (Cladoselachii, Cladoselachiformes) –
rząd wymarłych morskich ryb chrzęstnoszkieletowych z podgromady spodoustych żyjących od
górnego dewonu do górnego karbonu. Były prawdopodobnie przodkami dzisiejszych
rekinokształtnych. Dochodziły do 2 metrów długości i były drapieżne. Najpewniej polowały na
mniejsze ryby i pelagiczne bezkręgowce. Zachowywały strunę grzbietową przez całe życie. Otwór
gębowy znajdował się na końcu pyska. Płetwy były małe, bez kolców, w tym dwie płetwy grzbietowe,
a brak płetwy odbytowej. Po każdej stronie głowy miały siedem otworów skrzelowych.
Przedstawicielami rzędu są gatunki z rodzaju Cladoselache.

Płazy. Amphibia – gromada zwierząt wodno-lądowych z podtypu kręgowców, z grupy
bezowodniowców; około 2 tys. gatunków; ciało pokryte nagą i wilgotną skórą, wyposażoną w liczne
gruczoły śluzowe; zwierzęta zmiennocieplne (temperatura ciała jest zmienna, zależna od temp.
otoczenia); płazy jako pierwsze kręgowce przystosowały się do środowiska lądowego (a nawet do
klimatu pustynnego); rozdzielnopłciowe; osobniki dojrzałe są drapieżnikami - żywią się
bezkręgowcami, rybami, owadami; pojawiły się w dewonie prawdopodobnie z ryb trzonopłetwych
lub dwudysznych. Tiktaalik roseae z Kanady (wyspa Elsmir) – „Krokodyl z płetwami”- 385-365 mln.lat
(Nail Shubin, Nature, 2006).
Gady. Są zmiennocieplnymi, typowymi kręgowcami lądowymi. Powstały w okresie karbońskim z
płazów z grupy Labirynthodontia. Zróżnicowały się w permie, osiągając przewagę nad płazami. Od
końca ery paleozoicznej i przez całą erę mezozoiczną dominowały na lądach, w wodzie i powietrzu.
Najliczniejsze były gady naczelne - ARCHOSAURIA. Niektóre z nich (dinozaury) osiągnęły olbrzymie
rozmiary. Bujny rozkwit gromady skończył się u schyłku ery mezozoicznej, kiedy większość gadów
wymarła. Do czasów współczesnych przeżyli przedstawiciele tylko czterech rzędów: ryjogłowych -
RHYNCHOCEPHALIA, łuskonośnych - SQUAMATA, żółwi - CHELONIA i krokodyli - CROCODILIA. Z
gadów rozwinęły się ssaki (w triasie) i ptaki (w jurze).
Dinozaury
Ichtiozaury – Ichtiozaury pojawiły się w triasie i były doskonale przystosowane do życia w płytkich
strefach mórz: miały opływowy kształt ciała, silnie wydłużony pysk oraz płetwy. Największe,
znalezione formy osiągały około ośmiu metrów długości. Ichtiozaury były doskonałymi pływakami,
polującymi na ryby, kalmary i łodziki. Chociaż zaliczane są do gadów, ich znaleziska wskazują, że były
żyworodne jak ssaki. W skałach wapiennych z obszaru jury Krakowsko-Częstochowskiej znaleziony
został fragment szczęki ichtiozaura.
Plezjozaury – Do gadów należały także plezjozaury o długich szyjach i kończynach zbliżonych do
skrzydeł, za pomocą których poruszały się podobnie jak ptaki w powietrzu. Prawdopodobnie
odżywiały się rybami. Szczątki morskiego pliozaura z okresu jurajskiego odkryli w roku 2008 na jednej
z wysp norweskiego archipelagu Svalbard w Arktyce. Predator X miał 15 metrów długości, 45 ton
wagi , czaszka miał ponad 3 metry długości i szczęki, które wywierały nacisk z siłą 15 ton. Słynny
Tyrannosaurus Rex był największym znanym mięsożernym dinozaurem. Predator X, który należał do
rodziny pliozaurów (wymarłe gady wodne z krótką szyją i ogromnymi czaszkami) był jeszcze
groźniejszy. - twierdzi Joern Hurum (Muzeum Historii Naturalnej Uniwersytetu w Oslo, które
prowadziło wykopaliska).
Mozazaur był pierwszym dinozaurem jaki nauka odkryła (rok 1770) i badania (od 1794 roku) nad nim
otworzyły drogę do rewolucyjnych zmian myślenia człowieka o otaczającym nas świecie.
Po raz pierwszy w latach 20 wieku XX-go: w Mongolii odkryto znalezisko, gniazd i jaj razem z
zarodkami i nowonarodzonymi dinozaurami. Tyranozaurus rex największa paszcz (48 zębów)
najlepszy węch. Najdłuższy – Seismosaurus – 50m. Najcięższy – Argentinosaurus – 100 ton
Najwyższy – Sauroposeidon – 18 m wzrostu. Najmniejszy – Compsognathus – długość 1m i ważył tyle
co kura.
Dlaczego wymarły dinozaury? 65 mln lat temu nagle wymarło wraz z większością dinozaurów niemal
dwie trzecie innych mieszkańców Ziemi. Było to tylko jedno z pięciu masowych wymierań w dziejach
życia, ale nie największe. Naukowcy nadal spierają się, co było przyczyną wielkiego wymierania
kredowego oraz ile lat trwało. Nie ma dowodów geologicznych i paleontologicznych, czy dinozaury
wymarły w ciągu kilkuset czy kilku milionów lat. Uważa się, że przyczyna wymarcia dinozaurów
powinna wyjaśniać także wymarcie w tym samym czasie innych grup organizmów, w tym morskich,

m.in. mozazaurów, amonitów, belemnitów, rudystów, małży, wielu gatunków otwornic. Hipotezy
tłumaczące wyłącznie wymarcie dinozaurów, np. gigantyzm, konkurencja ssaków, epidemia, rozwój
roślin okrytonasiennych itp. są powszechnie odrzucane.
Hipotezy przeszłości: Pojawiły się rośliny okrytozalążkowe wytwarzające trujące alkaloidy. Dinozaury
roślinożerne mogły się nimi zatruwać, i jeśli nawet nie zatruwały ich bezpośrednio to mogły mieć
niekorzystny wpływ na rozród. Jeśli ubywało roślinożerców drapieżniki nie miały na kogo polować i
ginęły z głodu. Obecnie ta hipoteza jest już nieaktualna, gdyż rośliny te pojawiły się na początku
kredy, a od początku kredy późnej były powszechne. Mimo tego przez cały ten okres trwał największy
w dziejach rozwój dinozaurów. Dinozaury miały czas żeby się przystosować lub nauczyć rozróżniać
rośliny, które nie wytwarzały alkaloidów. Pod koniec kredy na całej kuli ziemskiej opadał poziom
morza. Na lądach zmieniało się środowisko, wyłaniały nowe lądy i wypiętrzały góry. Dotychczasowe
olbrzymie równinne obszary pokryte płytkimi wodami znikały. Dinozaury mogły nie potrafić
przystosować się do nowych siedlisk. Nie była to jednak pierwsza wielka regresja w czasie istnienia
dinozaurów, poprzednie nie oddziaływały na rozwój dinozaurów. Konkurencja ssaków, które jako
stałocieplne i nocne zwierzęta wyjadały w nocy jaja dinozaurów. Mało prawdopodobne, bo choćby
dzisiejsze gady nie mają takich problemów. Przede wszystkim jednak pod koniec kredy nie obserwuje
się jakiejkolwiek ekspansji czy znaczącej radiacji ssaków. Miały zbyt małe mózgi w porównaniu z
ssakami i nie mogły sprostać ich konkurencji. Nie można jednak porównywać oddzielnych grup
zwierząt ponieważ w porównaniu z innymi gadami ich mózgi były podobnej wielkości, a niektóre
odkryte skamieniałe puszki mózgowe są nadzwyczaj duże.
Współczesne hipotezy . Za najbardziej prawdopodobną hipotezę uważa się kosmiczną katastrofę,
spowodowaną uderzeniem meteorytu lub komety o średnicy powyżej 10 km. Krater uderzeniowy, o
nazwie Chicxulub, został odkryty w Meksyku na Półwyspie Jukatan i pod wodami Zatoki
Meksykańskiej. Odkryto jeszcze kilka kraterów pochodzących najprawdopodobniej z tego samego
okresu, m.in. krate Silverpit na dnie Morza Północnego i krater Bołtysz na Ukrainie. Istnieje hipoteza
według której z Ziemią zderzyła się kometa, rozerwana siłami pływowymi. Niedawno
zidentyfikowano także gigantyczny krater Śiwa na dnie Morza Arabskiego, większy niż struktura
uderzeniowa na Jukatanie, być może utworzony przez uderzenie meteorytu o średnicy nawet 40 km.
Na granicy ery mezozoicznej i kenozoicznej nastąpiły zmiany klimatyczne, które według jednej z teorii
spowodowane były wzmożoną aktywnością wulkaniczną. Zrobiło się chłodniej i pojawiły się pory roku
z zimą oraz duże roczne wahania temperatury. Dinozaury mogły przetrwać jedynie w cieplejszych
rejonach. Za tą tezą przemawia fakt, że w tym właśnie okresie powstały trapy Dekanu – olbrzymie
pokrywy lawowe na obszarze dzisiejszych Indii. Hipoteza zmian klimatycznych nie przeczy hipotezie
katastrofy kosmicznej, a nawet ściśle się z nią wiąże. Tak potężne uderzenie jak to, które
spowodowało nawet powstanie jedynie krateru Śiwa mogło być istotną przyczyną wzmożonej
aktywności wulkanicznej w tym regionie, a w skutek tego i na całym świecie.
Ptaki. Aves – Są gromadą przystosowanych do lotu stałocieplnych kręgowców pokrytych piórami.
Stanowią dziś bardzo liczną i zróżnicowaną grupę, rozprzestrzenioną na całej kuli ziemskiej. Powstały
z dinozaurów, kontynuując linię triasowych tekodontów - najprymitywniejszego szczepu gadów
naczelnych. Najstarszym opierzonym kręgowcem jest słynny ARCHEOPTERYX z górnej jury. Łączy on w
swojej budowie cechy gadów i ptaków, stanowiąc ogniwo pośrednie między obu gromadami.
Następne ptaki kopalne - ICHTHYORNIS i HESPERORNIS znane są dopiero z górnej kredy. Były one
podobne do ptaków dzisiejszych, ale miały jeszcze uzębione szczęki. Nowoczesny typ ptaka
pozbawionego zębów powstał pod koniec kredy. Silny rozwój i różnicowanie się tych ptaków zaczęło
się w trzeciorzędzie i trwa do dziś. Grupą dominującą liczebnie wśród ptaków współczesnych są

wróblowate. Wśród gatunków trzeciorzędowych na uwagę zasługują wielkie ptaki biegające, tj.
drapieżna DIATRYMA dwumetrowej wysokości, czy też 3,5 metrowy MOA, który na Nowej Zelandii żył
aż do czasów historycznych.
Ciekawostka „Brakujące ogniwo” – W 1998 r. do USA trafiły znalezione w Chinach szczątki
archeoraptora, który miał być brakującym ogniwem pomiędzy gadami a ptakami… Jednak
drobiazgowe badania wykazały, że jest to mistyfikacja poskładana przez pewnego chińskiego rolnika,
na tyle obeznanego z paleontologią, by wiedzieć, że doczepienie ptakowi ogona dinozaura udowodni
jego pochodzenie i … podniesie jego wartość rynkową ☺…
Terapsydy (Therapsida) – gady ssakokształtne, które pojawiły się w połowie permu i wymarły pod
koniec triasu, a jedynie bardzo nieliczne żyły jeszcze w jurze, prawdopodobnie pochodzą od
pelikozaurów, były zarówno formy roślinożerne (Anomodontia) jak i drapieżne (Theriodontia) w
czaszce terapsyd obserwowana zmiana układu kości szczęki: rozrastająca się kość żuchwy przesunęła
trzy kości szczęki w górę, które tam zmalały i przekształciły się w kostki słuchowe w uchu
wewnętrznym, co wyostrzyło słuch, kończyny były w różnym stopniu wyprostowane i ustawione pod
ciałem zwierzęcia, podejrzewa się, że niektóre z nich osiągnęły stałocieplność i pokryte były sierścią,
drapieżne teriodonty, u których nastąpiło zróżnicowanie uzębienia, dały początek prassakom. szczątki
są znajdywane na wszystkich kontynentach, wyróżnia się wiele grup, m.in.: dinocefale, dicynodonty,
gorgonopsy oraz terocefale i cynodonty. Spośród wszystkich terapsydów najwięcej cech ssaczych
znajdujemy u cynodontów - "psiozębnych". Te przeważnie drapieżne formy stanowiły grupę
wyjściową, z której pod koniec triasu rozwinęły się pierwsze prawdziwe ssaki. Widocznego tu
trinaksodona uznać możemy za naszego bezpośredniego, choć bardzo odległego przodka. Wydatne
kły i dużo mniejsze zęby policzkowe nadają czaszce tego zwierzęcia wyraźnie "psi" wygląd. Jedną z
najważniejszych linii wśród permskich terapsydów były dinocefale, czyli "strasznogłowe„: były wśród
nich zarówno roślinożercy, o spłaszczonych zębach, jak i drapieżniki o szczękach zaopatrzonych w
ostre, niekiedy "szablaste" zęby. Anteosaurus na zdjęciu, sprzed ok. 250 milionów lat z niecki Karoo,
ma czaszkę o długość 63 cm. Charakterystyczne zgrubienia kości czaszek u dinocefali mogły stanowić
przystosowanie do toczenia wewnątrzgatunkowych walk rytualnych.
Dicynodonty Jednym z nielicznych rodzajów terapsydów, którym udało się przeżyć wielkie
wymieranie z przełomu permu i triasu były hipopotamokształtne lystrozaury, należące do grupy
dicynodontów. mieli bezzębne rogowe szczęki zaopatrzone tylko w parę "kłów„, które służyły do
pobierania miękkiego materiału roślinnego. W RPA znaleziono skamieniałości śladowe w postaci
naturalnych odlewów nor kopanych przez terapsydy; ich "autorstwo" przypisuje się dicynodontom,
możliwe, że ich "kły" mogły służyć również jako narzędzia do grzebania w ziemi. Lystrosaurus to
rodzaj spotykany prawie na całym obszarze ówczesnej Gondwany i dzisiejszej Rosji. Być może tak
wielkie rozprzestrzenienie i pozwoliło mu przetrwać największy w dziejach świata kryzys biosfery.
Doedicurus clavicaudatus - ogromny prehistoryczny pancernik. Żył w Ameryce Południowej od
2,000,000 milionów lat, później, po połączeniu kontynentów, pojawił się w Ameryce Północnej. Miał
1,5 m wysokości, 4 m długości, i ważył 1 tonę. Przypominał czołg. Okryty był keratynowym
pancerzem i hełmem o łącznej masie 400 kg. Potężnymi łapami rozkopywał ziemię. Miał bardzo silne
zęby. Na końcu ogona miał duży wyrostek przypominający maczugę. Wyginął 15,000 lat temu.
Megatherium - Wymarły naziemny leniwiec. Pojawił się 1.9 miliona lat temu. Jego skórę pokrywała
gruba sierść. Żywił się pokarmem roślinnym. Żył samotnie w jaskiniach i grotach. Osiągał wysokość 4
metrów, długość 6 metrów i wagę 5 ton. Wyginął względnie niedawno, bo 8 tysięcy lat temu.
Stekowce (MONOTREMATA) – Rząd prymitywnych ssaków charakteryzujących się jajorodnością.
Nazwa łacińska - Monotremata (jednootworowce) - nawiązuje do faktu, że ich układ pokarmowy,

układ wydalniczy i układ rozrodczy mają jedno wspólne ujście, czyli stek. Stekowce są stałocieplne i
temperatura ich ciała jest dość niska, dlatego w niesprzyjających warunkach mogą popadać w rodzaj
odrętwienia, który jednak nie jest hibernacją. Z filogenetycznego punktu widzenia stekowce stanowią
osobną linię rozwojową. Od gadów oddzieliły się w mezozoiku. Występują na obszarze krainy
australijskiej, a ściślej w Australii, Nowej Gwinei i na Tasmanii. Cechy odróżniające stekowce od
innych ssaków : posiadają stek, są jajorodne, nie posiadają zębów, nie posiadają sutków, karmią
swoje dzieci mlekiem z gruczołów mlecznych umieszczonych na brzusznej stronie ciała, młode zlizują
mleko ze skóry na brzuchu matki, obecność kości kruczych łączących łopatkę z mostkiem, łopatki nie
mają grzebienia , obojczyki sięgają międzyobojczyka, żebra szyjne nie są zrośnięte z kręgami , u
samców dziobaków, jako u jedynych ssaków występuje kolec jadowy na tylnej kończynie; dziobaki
posiadają również, palce spięte błoną. Cechy przybliżające je do ssaków :posiadają gruczoły mleczne
,są stałocieplne mają 3 kostki słuchowe, posiadają owłosienie.
Ssaki. Mammalia - Są gromadą stałocieplnych kręgowców pokrytych włosami. Żyją we wszystkich
środowiskach lądowych, liczne przystosowały się do życia w morzu, a niektóre są zdolne do lotu.
Wyodrębniły się w triasie z gadów ssakokształtnych THERAPSIDA, których potomkami w linii prostej
są dzisiejsze stekowce - MONOTREMATA. Pierwsze ssaki, DOCODONTA i TRICONODONTA, były
owadożernymi lub drapieżnymi zwierzętami drobnych rozmiarów.
Thrinaxodon - Niewielkimi drapieżnikami były też górnotriasowe SYMMETRODONTA z zębami
mającymi cechy świadczące o pokrewieństwie ze współczesnymi rzędami ssaków.
Przodkami dzisiejszych torbaczy i łożyskowców są PANTOTHERIA znane od jury środkowej do kredy
dolnej; świadczy o tym budowa ich zębów trzonowych.
Pod koniec kredy łożyskowce i torbacze są już w pełni wykształcone. Rozwijały się one równolegle i
niezależnie od siebie, doskonaląc odmienny w obu grupach proces rozrodu. Najbardziej znanymi
przedstawicielami kopalnych łożyskowców są mamuty, należące do trąbowców, wymarłych pod
koniec ostatniej epoki lodowcowej, u schyłku plejstocenu, zamieszkujących rozległe obszary Europy,
Ameryki Północnej i północnej Azji.
Szczep Łożyskowce
Rząd Trąbowce
Rodzina Słoniowate
Rodzaj Mammuthus
Wyodrębnia się kilka gatunków mamutów:
Mamut włochaty, zwany także mamutem właściwym (Mammuthus primigenius)
Mamut stepowy (Mammuthus trogontheri)
Mamut kolumbijski (Mammuthus columbi)
Mamut karłowaty (Mammuthus columbi exilis)
Mamut cesarski (Mammuthus columbi imperator)
Mamut Jeffersona (Mammuthus columbi jeffersoni)
Mamut południowy (Mammuthus meridionalis)
Mammuthus subplanifrons
Mammuthus africanavus
W powszechnym mniemaniu mamuty były zwierzętami niezwykłych rozmiarów, co zaowocowało
przenośnym znaczeniem samego określenia mamut jako czegoś wielkiego. Największy znany gatunek
mamuta, mamut stepowy, którego szczątki odnaleziono na obszarze Europy i Azji, osiągał 4,5 - 5 m
wysokości w kłębie. Większość gatunków mamutów była mniejsza, porównywalna z dzisiejszym
słoniem indyjskim, choć istniały także jeszcze mniejsze formy, jak mamut karłowaty, którego

pozostałości odnaleziono na Channel Islands u wybrzeży Kalifornii, a który był niemal dwukrotnie
mniejszy od mamuta cesarskiego. Nie do końca jest jasna przyczyna wymarcia mamutów. Podaje się
trzy ewentualne przyczyny lub ich kombinację: mamuty wymarły ze względu na istotne zmiany w
klimacie na przełomie plejstocenu i holocenu (ok. 10 tys. lat temu), do których zwierzęta nie zdołały
się dostosować, zwierzęta wyginęły w wyniku jakiejś choroby lub epidemii, lub że…
Tygrysy szablastozębne, tygrysy szablozębne, (Machairodontidae) – Wszystkie koty należą do
rodziny kotowatych z gromady ssaków. To rząd drapieżnych zwierząt, który pojawił się około 40
milionów lat temu w epoce eocenu. Rząd drapieżnych można podzielić na dwie grupy: na zwierzęta
bardziej podobne do kotów i te, bardziej podobne do psów. Koty są bliżej spokrewnione z
mangustami i hienami niż niedźwiedzie czy psy. Naukowcy sądzą, że drapieżniki z rodziny kotowatych
ewoluowały głównie w Europie. Ślady najstarszych, odkrytych przez naukowców kotów pochodzą
sprzed 25 milionów lat. W tym czasie pojawił się podgatunek tygrysa szablozębnego. Potężne,
ociężałe tygrysy szablozębne całkowicie wyginęły podczas ostatniej epoki lodowcowej 10 000 lat
temu. Z tej grupy wykształciły się lwy, tygrysy, lamparty i gepardy.
Łożyskowce - Od początków trzeciorzędu po czasy współczesne trwa bujny rozkwit ssaków
łożyskowych. Łożyskowce dominują nad torbaczami rozwojem mózgu, wyparły je z większego
dawniej zasięgu.
Torbacze - Torbacze zachowały się dziś niemal wyłącznie w Ameryce Południowej i Australii dzięki
długotrwałej izolacji tych kontynentów od pozostałych obszarów lądowych.