HIPO- I HIPERTERMIA

Hipertermia – stan podwyższonej temperatury ciała spowodowany czynnikami zewnętrznymi (jak
np słońce, gorąca kąpiel) lub wewnętrznymi (nadprodukcja i zaburzone oddawanie ciepła), który
wymaga podjęcia kroków ochładzających organizm, w przeciwnym wypadku grozi uszkodzeniem
mózgu lub nawet śmiercią. Hipertermia nie wynika z przestawienia centralnego ośrodka
termoregulacji, dlatego należy ją różnicować z gorączką.
Objawy hipertermii

•

uczucie gorąca (w narastającej gorączce przeciwnie - uczucie zimna)

•

osłabienie organizmu

•

bóle i zawroty głowy

•

mdłości

•

zaburzenia widzenia

POSTACIE HIPERTERMII I POSTĘPOWANIE
Do postaci hipertermii środowiskowej należą:

I – Przegrzanie umiarkowane
Zwykle następuje w ciągu kilku pierwszych dni przebywania bądź obciążenia wysiłkiem fizycznym
(np. sportowcy, pracownicy hut, dekarze, górnicy, osoby pracujące na polu) w upale u osób
niezaklimatyzowanych (6).
Charakterystycznymi dla tej postaci mogą być następujące objawy:
Obrzęki są następstwem przecieku płynów (z rozszerzonych pod wpływem ciepła naczyń
krwionośnych), który nasila pozycja pionowa. Zwykle obrzęki spotykane są u ludzi w podeszłym
wieku. Zlokalizowane głównie w okolicach stóp. Nie istnieją dowody świadczące o skuteczności
stosowania leków diuretycznych w leczeniu obrzęków. W celu zmniejszenia obrzęków kończyn
stosuje się metodę unoszenia ich do góry. Przeważnie na skutek aklimatyzacji pacjenta w nowym
środowisku dochodzi do samoistnego ustąpienia obrzęku.
Skurcze mięśniowe są najbardziej charakterystyczne dla sportowców. Dotyczą grup mięśniowych
obarczonych największym wysiłkiem fizycznym. Następują zaraz po zaprzestaniu kontynuacji
wysiłku fizycznego. Często towarzyszy im silne pocenie się oraz hiperwentylacja. Objawy
zazwyczaj ustępują zaraz po wdrożeniu leczenia. Pacjentom z łagodnymi skurczami podaje się
doustnie 0,1% chlorek sodu, natomiast w przypadku uporczywych skurczów chory powinien
otrzymać dożylną podaż roztworu 0,9% chlorku sodu.
Omdlenia. Wskutek działania wysokiej temperatury otoczenia dochodzi do rozszerzania naczyń
krwionośnych, co szybko prowadzi do hipowolemii względnej, następnie do spadku powrotu krwi
żylnej, zmniejszeniu ulega rzut serca, co prowadzi do niedokrwienia mózgu. Na omdlenia są
najbardziej narażone osoby odwodnione. Osoby odwodnione mogą wymagać dożylnej podaży
płynów.
Tężyczka. W wyniku ośrodkowej stymulacji oddychania mocno nagrzanym powietrzem dochodzi
do hiperwentylacji, która z kolei może doprowadzić do tężyczki.
Cechami dla niej charakterystycznymi są parestezje okolic ust oraz kończyn. Tężyczka ustępuje
samoistnie, gdy oddech ulegnie normalizacji oraz po ochłodzeniu i nawodnieniu chorego (2, 3, 6).
Hospitalizacji w przegrzaniu umiarkowanym wymagają chorzy ze współistniejącymi chorobami,
zaburzeniami psychicznymi lub niestabilni pod względem parametrów życiowych (3).

II – przegrzanie wyczerpujące
Na skutek dłuższego działania wysokiej temperatury na organizm ludzki dochodzi do znacznego
zmniejszenia objętości krwi krążącej. Jeżeli ponadto osoba nie wyrównuje niedoborów elektrolitów
(tj. sód, potas, chlorki) i płynów oraz równocześnie wykonuje pracę fizyczną, to dochodzi do

głębokich zaburzeń wodno-elektrolitowych. Niewłaściwe postępowanie podczas tych zaburzeń
może prowadzić do gwałtownego odwodnienia oraz udaru cieplnego. Do charakterystycznych dla
tej postaci objawów należą zawroty głowy, wymioty, przemęczenie, ból głowy. W badaniu
przedmiotowym często stwierdza się nieznacznie podwyższoną temperaturę ciała, obfite
wydzielanie potu, obniżenie ciśnienia tętniczego, hipotonię ortostastyczną (mogącą powodować
upadki i omdlenia), hiperwentylację, tachykardię. Istotnym działaniem ratunkowym jest ułożenie
chorego w chłodnym miejscu. Należy go schładzać zimnymi okładami w okolicach pachwin, pach
oraz szyi. W celu wyrównania zaburzeń wodno-elektrolitowych należy podać dożylnie
fizjologiczny roztwór NaCl. Ze względu na ryzyko wystąpienia obrzęku mózgu, niedobór wody
powinien być uzupełniany stopniowo. Młodzi pacjenci, o ile stan zdrowia się poprawił po
wdrożeniu leczenia, nie wymagają hospitalizacji. W przypadku osób starszych obarczonych
chorobami układu krążenia hospitalizacja jest zalecana celem wyrównania niedoboru elektrolitów w
organizmie (2, 3, 6).

III – udar cieplny
Do udaru dochodzi wtedy, gdy głęboka temperatura ciała przekracza 40°C, jest stanem
bezpośredniego zagrożenia życia. Wywołany jest uszkodzeniem hemostatycznych mechanizmów
termoregulacyjnych, co skutkuje znacznym wzrostem temperatury. W następstwie może rozwinąć
się niewydolność wielonarządowa (5).
Wyróżnia się dwa typy udarów cieplnych:
– Postać klasyczna – Najczęściej w tej postaci nie występuje zjawisko pocenia się chorego. Dotyka
zwykle osób w starszym wieku, osób z niedorozwojem umysłowym oraz dzieci poniżej 4 roku
życia ze współistniejącymi chorobami układu krążenia, chorobami neurologicznymi oraz
endokrynologicznymi które przebywają w gorącym, wilgotnym otoczeniu.
– Udar cieplny wysiłkowy – dotyka przeważnie młode osoby, które wykonywały nadmiernie
wyczerpującą pracę fizyczną (zarówno pracownicy fizyczni, jak i sportowcy). U tych osób
dochodzi do uszkodzenia mechanizmów termoregulacyjnych i tym samym niebezpiecznie
wysokiego wzrostu głębokiej temperatury ciała, wstrząsu, uszkodzeń wielonarządowych oraz
zaburzeń psychicznych.
W przypadku wystąpienia u pacjenta udaru cieplnego mogą występować objawy, takie jak: zawroty
głowy, nudności i wymioty, złe samopoczucie, tachykardia, przyspieszenie oddechu, wysoka
temperatura ciała (przeważnie od 40-44° C), sucha skóra, skurcz naczyń obwodowych, splątanie,
drażliwość, ataksja. W cięższych przypadkach mogą występować drgawki i śpiączka. Powolne
przywracanie przytomności może wskazywać na złe rokowanie (13).
Działanie ratunkowe w przypadku udaru cieplnego polega przede wszystkim na ochładzaniu ciała
chorego. W przeciągu godziny głęboka temperatura ciała powinna spaść poniżej 38,8° C. Osoba
powinna zostać rozebrana już podczas transportu do szpitala i ochładzana metodami fizycznymi
(np. powietrze z wiatraczka, owinięcie w zimne tkaniny, zraszanie letnią wodą). Wykorzystuje się
przy tym takie zjawisko, jak parowanie. Należy jednak pamiętać, że zbyt zimne (lodowate) okłady
mogą przynieść niepożądane efekty utrudniające utratę ciepła. Dziać się tak może na skutek
obkurczenia pod wpływem zimna naczyń krwionośnych i wywołania drżenia mięśniowego (2).
Stosowanie farmakoterapii w celu obniżenia głębokiej temperatury ciała w przebiegu udaru
cieplnego jest bezowocne, gdyż nie istnieją odpowiednie leki. Nie ma dowodów potwierdzających
skuteczność działania leków przeciwgorączkowych takich jak chociażby niesterydowe leki
przeciwzapalne czy paracetamol. Co więcej, leki te są przeciwwskazane ze względu na ryzyko
uszkodzenia wątroby (5).

Hipotermia – obniżenie temperatury wewnętrznej organizmu zwierząt stałocieplnych poniżej
normalnego zakresu jej zmian.
Bilans cieplny w przypadku hipotermii jest ujemny: ilość ciepłą wytwarzanego w wyniku przemian
metabolicznych jest mniejsza niż ilość ciepłą traconego przez organizm.
Ciepło może być tracone za sprawą:

•

niskiej temperatury powietrza

•

niskiej temperatury wody

•

szybkiego ruchu powietrza

•

braku izolacji termicznej

Stadia wychłodzenia

1. Okres obronny, gdy temperatura centrum ciała wynosi 34-36°C, skóra jest blada i zimna,
występuje "gęsia skórka", wargi są sine, tętno i oddech przyśpieszone. Podstawowym,
najwcześniejszym objawem wychłodzenia są dreszcze. Organizm reaguje w ten sposób, gdy nie jest
w stanie utrzymać normalnej temperatury ciała i stara się wygenerować więcej ciepła przez ruch.
Pierwsze skutki wychłodzenia to stopniowe osłabienie całego ciała. Gdy dreszcze ustają, to sytuacja
jest już poważna. Najpierw traci się siły w częściach ciała oddalonych od tułowia, w rękach i
nogach. Stopniowo ogólne osłabienie przechodzi w zdrętwienie, któremu mogą towarzyszyć
skurcze. W stanie hipotermii wszystkie procesy życiowe ulegają zwolnieniu (np. zmniejsza się
zużycie tlenu w procesach biochemicznych, a tym samym maleje zapotrzebowanie na tlen) i
następuje obniżenie efektywności mechanizmów obronnych. Zwiększa się też ryzyko zaistnienia
wypadku. Intensywność fizycznych symptomów zależy od indywidualnej odporności człowieka
więc podane temperatury należy traktować orientacyjnie. Ogólnie, gdy temperatura ciała obniża się
to objawy się nasilają.

•

Łagodne objawy (34-35°C)

(osoba wciąż jest w stanie sobie pomóc):

•

uczucie marznięcia,

•

zimne ręce i stopy,

•

drżenie mięśni,

•

osłabienie ramion i nóg

•

zawroty głowy,

•

dezorientacja i niepokój,

•

Umiarkowane objawy (30-34°C)

(osoba nie jest w stanie sobie pomóc):

•

wzmocnione objawy takie jak powyżej, a ponadto:

•

ból z zimna,

•

brak wrażliwości na bodźce,

•

skurcze mięśni,

•

utrata poczucia czasu i zachowania energii,

•

apatyczne zachowanie i zaburzenia świadomości.

Hipotermia wpływa na zdolność właściwej oceny sytuacji. Łatwo przeoczyć moment, kiedy tracimy
orientację i wtedy musimy liczyć na inne osoby, które mogą zauważyć nasze irracjonalne
zachowania i spowolnione reakcje. Jeżeli oziębianie postępuje dalej, dezorientacja przechodzi w

zobojętnienie, szczególnie niebezpieczne ponieważ ofiara przestaje interesować się własnym losem.
2. Stadium wyczerpania, gdy temperatura centrum ciała wynosi 27-34°C, ustaje drżenie z zimna,
pojawia się kurczowe drętwienie mięśni, oddech staje się wolniejszy i bardziej powierzchowny,
występują przerwy w oddychaniu, zwalnia również tętno i pojawiają się zaburzenia rytmu, zanika
odczuwanie bólu, następuje apatia, człowiek zapada w sen, poniżej temperatury 30°C następuje
utrata przytomności i całe ciało staje się zimne,

•

Ostre objawy (28-30 C
(ofiara w średnim lub złym stanie):

•

zmniejszenie drżenia lub jego ustanie,

•

wzrastająca sztywność mięśni,

•

postępująca utrata świadomości,

•

poszkodowany przypomina pijanego; bełkot, niezborność ruchowa, może nie
pozwolić sobie pomóc,

•

Krytyczne objawy (poniżej 28°C):

•

utrata świadomości,

•

stan ogólny przypominający śmierć,

•

nikłe lub niewyczuwalne oddychanie,

•

puls wolny i słaby lub niewyczuwalny,

•

brak reakcji źrenic na światło, spowodowany niedotlenieniem mózgu,

•

zimna skóra, przyjmująca sino-zielony kolor.

3. Letarg – przy obniżeniu temperatury o ok. 10°C w stosunku do temperatury normalnej dochodzi
do głębokiej utraty przytomności. Gdy temperatura ciała spadnie poniżej 25 °C, istnieje duże
ryzyko zgonu w następstwie zbyt niskiej temperatury mózgu i serca. Kurczowe zdrętwienie mięśni
ustępuje wiotkiemu porażeniu, brak przytomności, sztywne źrenice, brak ruchów oddechowych,
tętno niewyczuwalne, jeżeli najpóźniej w tym okresie nie przystąpi się do reanimacji, następuje
zgon.

Reguły związane z udzielaniem pomocy

Podczas opieki nad wychłodzonym człowiekiem obowiązuje ogólna zasada: unikać wszelkich
zbędnych ruchów poszkodowanego. Im wyższy stopień hipotermii, tym bardziej trzeba na to
uważać. Przy obniżonej temperaturze ciała organizm pracuje mało wydajnie i ledwie utrzymuje
krążenie krwi w sercu, płucach i mózgu. Nawet nieznaczne ruchy, powodują przepływ ciepłej
jeszcze krwi z tułowia w wyziębione kończyny. Powrót zimnej krwi do środka ciała (tzw.
"afterdrop") może doprowadzić do ostatecznego załamania się czynności życiowych i zahamowania
krwiobiegu. Zawsze:

•

przyjmuj, że nastąpiło wyziębienie organizmu, gdy ofiara znajduje się w zimnej wodzie
więcej niż 10-15 minut,

•

bądź przy ofierze, lecz nie drażnij jej - szorstkie postępowanie może spowodować
zatrzymanie akcji serca,

•

obserwuj, czy ofiara nie wymiotuje i bądź gotów jej pomóc, aby się nie zadławiła,

•

ignoruj prośby typu "Zostawcie mnie w spokoju, nic mi nie jest." - ofiara jest w poważnych
kłopotach, kontynuuj obserwację ofiary,

•

chroń ofiarę przez dłuższy okres aż do pełnego odzyskania sił lub przyjazdu pomocy
medycznej.

Pamiętaj:

•

pierwsza pomoc w umiarkowanych i krytycznych przypadkach to przede wszystkim

ogrzanie by ustabilizować temperaturę, następnie powinno nastąpić powolne, samoistne
ogrzanie się ciała; gwałtowne ogrzewanie, takie jak gorąca kąpiel lub prysznic może być
fatalne w skutkach (w najlepszym wypadku może spowodować komplikacje), temperatura
ciała podczas ogrzewania zmienia się wolniej niż temperatura skóry,

•

potrzeba wielu godzin by temperatura ciała wróciła do normy

•

nie poddawaj się, nawet jeżeli ofiara jest w stanie krytycznym i pomoc wydaje się
niemożliwa,

•

ratowanego jak najszybciej należy przenieść w miejsce osłonięte od wiatru, do suchych,
przewiewnych i ciepłych warunków i stopniowo zacząć ogrzewać. Traktować delikatnie,
zdjąć przemoczone ubranie (pociąć jeżeli konieczne). Łagodnie ogrzewać plecy, szyję,
głowę. Przykryć poszkodowanego śpiworem lub kocami, odizolować od zimna - również
szyję i głowę.

Poza tym w zależności od stopnia wychłodzenia należy:

•

łagodne objawy – Poszkodowany jest w pełni przytomny, należy go bez zbędnego
poruszania rozebrać, ułożyć w śpiworze, zawinąć dodatkowo w płachtę ratunkową, podawać
ciepłe, słodkie napoje (nie wolno podawać jakiegokolwiek alkoholu!), ostrożnie wysuszyć
(nie nacierając ręcznikiem ani nie masując, aby nie prowokować przepływu krwi z głębi
ciała do naczyń podskórnych), ułożyć w pozycji bocznej ustalonej. Oczywiście, jeżeli tylko
istnieje taka możliwość, należy szukać schronienia w ogrzanych pomieszczeniach i pozostać
tam przez kilka godzin. Ponadto przyłożyć zewnętrzne, łagodne źródła ciepła do głowy,
pleców, szyi i ud - nie wolno pozwolić temperaturze na opadanie, lecz trzeba unikać
gwałtownego ogrzewania.

•

Umiarkowane objawy – U poszkodowanego pojawia się apatia i sztywność mięśni. Nie
należy go rozbierać. Poza tym trzeba postępować tak, jak przy pierwszym stadium choroby,
tylko ułożyć ofiarę z podkurczonymi kończynami, co może zapobiec spadkowi temperatury
ciała o kolejne stopnie. Podczas transportu unikać ułożenia w pionie, bezpieczna jest tylko
pozycja leżąca. Można podawać ciepły płyn, jedynie gdy poszkodowany jest przytomny i
jest w stanie go wypić. Jeżeli to możliwe należy zaprowadzić ofiarę do lekarza.

•

Ostre i krytyczne objawy – Poszkodowany traci przytomność. Należy postępować tak, jak
przy umiarkowanych objawach, ale nie wlewać do ust żadnych płynów i nie podawać
jedzenia. Tylko pomoc medyczna i kliniczna może zapewnić przeżycie. Badanie tętna osoby
nieprzytomnej będącej w hipotermii powinno trwać przez 1 minutę. W przypadku
stwierdzenia braku tętna powinno się przez pierwsze 3 minuty prowadzić tylko wentylację
(w celu ogrzania ciała od wewnątrz), a następnie powtórzyć badanie tętna, również przez 1
minutę. W przypadku potwierdzenia braku tętna lub gdy nastąpi zatrzymanie oddechu,
należy niezwłocznie rozpocząć reanimację. Mocno wychłodzone komórki potrzebują dużo
mniej tlenu i substancji odżywczych niż normalnie. Powracają do życia także bardzo powoli.
Człowieka w skrajnej hipotermii często trudno odróżnić od martwego. Bardzo istotne jest,
aby nie rozpoczynać reanimacji zbyt wcześnie, to znaczy, zanim nie stwierdzi się
zatrzymania oddechu lub krążenia.

Chory w takim stadium hipotermii musi być koniecznie przewieziony do szpitala, najlepiej na
oddział intensywnej opieki medycznej lub szpitalny oddział ratunkowy.