STUDIA I MONOGRAFIE NR 63

NARCIARSTWO BIEGOWE

4. PSYCHOLOGICZNE ASPEKTY

UPRAWIANIA NARCIARSTWA BIEGOWEGO

4.1 Rekreacyjne walory narciarstwa biegowego

Janusz Zdebski

*

Aktywność ruchowa jako element zdrowego stylu życia

W społeczeństwie polskim, jak wynika z badań Instytutu Turystyki

w Warszawie (Łaciak 2007), dominuje model biernego spędzania czasu wol-

nego, choć widoczne są już tendencje do zmiany tego stanu rzeczy. Coraz

powszechniejsza staje się świadomość, iż wobec odczuwanego przez współ-

czesnego człowieka przeciążenia psychicznego i deficytu aktywności ruchowej

racjonalne, związane z aktywnością ruchową spędzanie czasu wolnego ma

istotne znaczenie dla jego funkcjonowania psychicznego i fizycznego (Sheri-

dan, Radmacher 1998, Heszen, Sęk 2007).

Dostrzeżono związek pomiędzy zachowaniami ludzi a chorobami cywiliza-

cyjnymi, jak również wzrostem kosztów opieki zdrowotnej. Stało się to bezpo-

średnią przyczyną powołania nowej gałęzi psychologii – psychologii zdrowia.

Jednym z zadań psychologii zdrowia jest propagowanie nowego, zdro-

wego stylu życia. Ćwiczenia fizyczne, rekreacja ruchowa są filarami zdro-

wego stylu życia. Uprawianie narciarstwa biegowego znakomicie się z nim

komponuje.

Motywacje zachowań rekreacyjnych

Interesującą koncepcję motywacji zachowań rekreacyjnych zaproponował

Winiarski (1991). Wyróżnił on siedem dyspozycji motywacyjnych wchodzących

w skład struktury motywacji zachowań rekreacyjnych: aktywnościową, katar-

tyczną, zdrowotną, emocjonalną, społeczną, ambicjonalną, poznawczą.

Motywacja

aktywnościowa jest rezultatem niedoboru aktywności fizycz-

nej, chęcią „wyżycia się” szczególnie widoczną u dzieci i młodzieży, u której

występuje naturalny w tym wieku głód ruchu.

* Wszechnica Świętokrzyska, Kielce

64

Janusz Zdebski

Motywacja

katartyczna wiąże się ze zmęczeniem, przeciążeniem psycho-

fizycznym, pragnieniem oderwania się od codziennych problemów. Wielogo-

dzinna praca, wymagająca dużej koncentracji uwagi, wywołuje pragnienia

wykonywania innego typu czynności, zrelaksowania się, odprężenia.

Motywacja

zdrowotna jest wyrazem świadomego, racjonalnego podejścia

do zdrowia i sprawności fizycznej. Traktujemy aktywność fizyczną jako dzia-

łalność profilaktyczną, jako sposób zachowania sportowej sylwetki, uzyskania

dobrego samopoczucia itp.

Dążenie do przeżycia czegoś ekscytującego, doznania silnych wrażeń

jest podstawą motywacji

emocjonalnej. W ostatnich latach obserwujemy

dynamiczny rozwój różnego rodzaju sportów ekstremalnych, jak rafting, ca-

nyoning, windsurfing, jazda na quadach, skialpinizm, co wyraźnie wskazuje

na potrzeby stymulacji emocjonalnej współczesnego społeczeństwa.

Aktywność rekreacyjna stwarza okazję do nawiązywania nowych znajo-

mości, wejścia w nowe kręgi społeczne. Zaspokajanie tych potrzeb stanowi

istotę motywacji

społecznej.

Dla niektórych ludzi, aktywność rekreacyjna umożliwia podwyższenie

samooceny, poczucia własnej wartości. Przykładowo, osoba dobrze jeżdżąca

na nartach będzie czuła zadowolenie po pokonaniu trudnych tras zjazdowych,

a ktoś, kto przebiegł całą trasę organizowanych coraz częściej masowych

biegów maratońskich z pewnością odczuwa satysfakcję, dumę, świadomość

dokonania czegoś ponadprzeciętnego. W klasyfikacji Winiarskiego tego typu

dążenia noszą nazwę motywacji

ambicjonalnej.

Ostatnia z wyróżnionych – motywacja

poznawcza – aktywizowana jest

przez potrzebę zdobycia nowych doświadczeń czy chęć opanowania no-

wych umiejętności. Pojawienie się nowej dyscypliny zimowej, snowboardu,

wzbudziło ciekawość u wielu narciarzy amatorów, podobnie jak windsurfing,

który zdopingował miłośników sportów wodnych.

Jak stwierdzono powyżej, mimo wzrostu świadomości dotyczącej po-

zytywnego wpływu aktywności ruchowej na stan naszego zdrowia, nawyki

dotyczące sposobów spędzania wolnego czasu zmieniają się dosyć wolno.

Przykładowo w 2006 roku, według badań Instytutu Turystyki przeprowa-

dzonych na reprezentatywnej próbie osób powyżej piętnastego roku życia,

jedynie 19% Polaków podczas wypoczynku wakacyjnego dbało o kondycję

fizyczną, natomiast 3% deklarowało uprawianie narciarstwa. Analogiczne

dane dla wypoczynku weekendowego we wspomnianym okresie 2006 roku

– to 7% respondentów deklarujących dbałość o kondycję fizyczną, oraz 1%

uprawiających narciarstwo (Łaciak 2007).

Nasuwa się więc pytanie o przyczyny takiego stanu rzeczy. Dlaczego po-

mimo ugruntowania wiedzy o pozytywnym wpływie aktywności ruchowej

nie stosujemy jej w praktyce?

65

4. Psychologiczne aspekty uprawiania narciarstwa biegowego

Istnieje kilka teorii dotyczących naszych zachowań zdrowotnych związa-

nych z ewentualną zmianą stylu życia. Jedną z nich jest

teoria własnej skutecz-

ności (Bandura 1982). Poczucie własnej skuteczności związane jest z naszym

przekonaniem o możliwości sprostania wyzwaniu, jakim jest wdrożenie

nowego, zdrowego stylu życia. Ludzie w większym lub mniejszym stopniu

są przekonani o własnej skuteczności. Ten stan zależy od ich wcześniejszych

doświadczeń, odniesionych sukcesów bądź niepowodzeń, od przykładu in-

nych osób z ich otoczenia, stosunku osób bliskich do naszych poczynań, czyli

od wsparcia uzyskiwanego dla naszych zamierzeń.

Model przekonań zdrowotnych można potraktować jako operację zbi-

lansowania stopnia postrzeganego zagrożenia oraz kosztów wyrzeczeń ko-

niecznych dla jego zminimalizowania (Sheridan, Radmacher 1998). Jeżeli

dostrzeżemy na przykład niepokojące zaokrąglenia naszego ciała, a wygląd

zewnętrzny jest dla nas istotną formą autoprezentacji, podstawą naszego

dobrego samopoczucia, wówczas podejmiemy jakieś działania, aby uchronić

swoje „ja”. Będziemy zdeterminowani, gdyż uznamy, iż nasz wygląd jest wart

ponoszonych wyrzeczeń.

W myśl zasad warunkowania instrumentalnego uczymy się zachowań,

które są natychmiast wzmacniane. Ćwiczenia fizyczne dopiero po jakimś cza-

sie przynoszą satysfakcjonujące rezultaty, stają się nam potrzebne. Czyż z tej

perspektywy możliwość pozostania dłużej w ciepłym łóżku nie jest bardziej

kusząca niż jogging w chłodny poranek?

Zainteresowanie narciarstwem biegowym w Polsce

W dobie powszechnego w naszym kraju zainteresowania narciarstwem

zjazdowym warto propagować uprawianie narciarstwa biegowego, jako

równie wartościowej formy spędzania czasu wolnego, a przy tym z pew-

nością tańszej, łatwiejszej do opanowania i w mniejszym stopniu urazowej.

Tereny interesujące biegaczy narciarskich są z reguły wolne od tłumów

innych uczestników, w przeciwieństwie do obleganych stoków narciarstwa

zjazdowego.

Narciarstwo biegowe jest bardzo popularne w Skandynawii, Kanadzie,

Stanach Zjednoczonych i w Rosji. Kurorty narciarskie w takich krajach, jak

Austria czy Szwajcaria utrzymują specjalne trasy biegowe.

Narciarstwo biegowe jest również uprawiane w różnych regionach

Polski, i to nie tylko w górach. Warunkiem są oczywiście odpowiednio

śnieżne zimy. Polskie Towarzystwo Turystyczno-Krajoznawcze organi-

zuje szereg imprez na nartach biegowych. Od lat organizowane są rajdy

„Wędrówki Północy” w atrakcyjnym dla narciarstwa biegowego regionie

Suwalszczyzny i Mazur Garbatych. Po polskiej i czeskiej stronie Sudetów

66

Janusz Zdebski

przebiegają trasy rajdu „Sudety”, a w oryginalnej scenerii zamków i skał

Jury Krakowsko-Częstochowskiej organizowany jest rajd „Jurajski” (Spra-

wozdanie.... 2005).

Coraz większą popularnością cieszą się również masowe imprezy o cha-

rakterze sportowym, pozwalające na porównanie swych sił i umiejętności

z innymi biegaczami. Zaliczamy do nich Bieg Piastów, Bieg Gwarków, Bieg

Jaćwingów, Bieg Podhalański, Bieg Ziemi Bystrzyckiej, Bieg Izerski. Ośrod-

kiem narciarstwa biegowego w naszym kraju są Jakuszce w Sudetach (więcej

na ten temat informacji podano w rozdziale 10).

Narciarstwo biegowe a psychofizjologiczne funkcjonowanie człowieka

Racjonalnie uprawiana aktywność ruchowa, jak wykazują wyniki badań

naukowych, wywiera korzystny wpływ na ogólny stan zdrowia (Pedersen

i Saltin 2006, Żołądź 2006).

Biegając na nartach zwiększamy swe zdolności wysiłkowe, przesuwamy

próg zmęczenia organizmu w kierunku wyższej intensywności wysiłku. Będzie

to miało oczywiste konsekwencje w życiu codziennym, podwyższając poziom

naszej aktywności. Wysiłek fizyczny wpływa również na regenerację tkanek,

usprawnia przebieg transportu tlenu w organizmie, obniża poziom choleste-

rolu, zwiększa poziom składników mineralnych w kościach, co zapobiega

osteoporozie. Jednakże w tym ostatnim przypadku, związanym z osteoporo-

zą, dotyczy to aktywności fizycznej uprawianej w młodym wieku. Wtedy to

bowiem budujemy nasz kościec, natomiast w okresie późniejszym ćwiczenia

spowalniają ubytki masy kośćca. Aktywność ruchowa związana z uprawianiem

narciarstwa biegowego spowalnia proces starzenia się organizmu, a także

zwiększa zdolność lokomocyjną mięśni szkieletowych człowieka.

Dla osób dbających o sylwetkę interesująca będzie informacja, iż bieganie

na nartach – obok wioślarstwa i pływania – prowadzi do spalania znacznej

ilości kalorii w jednostce czasu. Jeśli dodamy, iż narciarstwo biegowe wzmac-

nia odporność immunologiczną organizmu, korzystnie wpływa na układ

krążenia i sprawność psychofizyczną, można uznać, iż spełnia ono istotną

funkcję profilaktyki zdrowotnej.

Powszechnie znane są poglądy o negatywnym wpływie współczesnej cy-

wilizacji na funkcjonowanie ludzkiej psychiki. Już szereg lat temu wnikliwą

analizę tego zjawiska przedstawiła Galubińska (1974). Wyróżniła ona dwie pod-

stawowe grupy obciążeń psychicznych człowieka: środowisko techniczne oraz

środowisko społeczne. Przypomnijmy, iż skutkami konfliktów międzyludzkich,

problemami będącymi rezultatem zderzania się ludzkich ambicji, aspiracji, po-

trzeb zajmowała się m.in. Horney (1976, 1978), w klasycznych dzisiaj książkach

Neurotyczna osobowość naszych czasów oraz Nerwica a rozwój człowieka.

67

4. Psychologiczne aspekty uprawiania narciarstwa biegowego

Zawrotne tempo współczesnego życia wymaga więc od człowieka umie-

jętności usuwania skutków zmęczenia i napięcia psychicznego.

Niegdyś człowiek prowadził bardzo aktywny styl życia, co stwarzało

szereg możliwości fizycznego i psychicznego odreagowania przeżywanych

stresów. Człowiek współczesny przestał wysokie napięcie stresowe wyrażać

w jakiejś formie aktywności somatomotorycznej. Przeciążenie układu nerwo-

wego związane z czynnikami cywilizacyjnymi doprowadza do różnego typu

zaburzeń psychosomatycznych czy nerwic. Wysiłek fizyczny towarzyszący

biegowi narciarskiemu, związany z wydatkowaniem energii, sprzyja odprę-

żeniu psychicznemu i relaksowi (Everly, Rosenfeld 1992). Zaspakajamy więc

w ten sposób jedną z elementarnych potrzeb ludzkich (Maslow 1990).

Analizując codzienną aktywność człowieka żyjącego w dużym mieście,

dostrzegamy pewną typową powtarzalność sekwencji tworzących tę aktyw-

ność. Jeździmy tymi samymi odcinkami ulic, oglądamy te same podobne

osiedla, tłoczymy się w środkach komunikacji miejskiej, tkwimy w ulicznych

korkach. W pracy stykamy się z tymi samymi ludźmi, obracamy się w wąskim

kręgu sąsiadów, dobrze znamy reakcje naszych bliźnich. Wszystkie te elementy

wywołują uczucie zmęczenia, przesytu, zniechęcenia.

Uprawianie narciarstwa biegowego stwarza możliwość wyjścia poza

codzienny krąg miejskiej aglomeracji, pozwala na przebywanie w środowi-

sku naturalnym. Jest więc związane ze zmianą środowiska przestrzennego,

odmiennego od zatłoczonego, hałaśliwego, zadymionego spalinami miasta.

Znużeni monotonią rytmu codzienności, doznajemy odmiennych przeżyć,

urozmaicamy nasze życie, czujemy się swobodni, nie myślimy o czekających

obowiązkach.

Organizowane masowe biegi narciarskie na różnych dystansach są okazją

do wypróbowania swoich możliwości kondycyjnych, sprawdzenia „siebie”

w konfrontacji z innymi. Są też zachętą do systematycznego treningu, aby

dobrze przygotować się do czekającej próby. Już samo uczestnictwo w zawo-

dach stanowi dla niektórych źródło zadowolenia. Pomyślne ich zakończenie

wywołuje stan zadowolenia i satysfakcji, sprzyja podniesieniu samooceny

i planowaniu dalszych startów.

Obcowanie z naturalnym środowiskiem w zimowej scenerii wywołuje

pozytywne stany emocjonalne. Potrzeba kontaktu ze środowiskiem natu-

ralnym, zwana biofilią, jest pierwotną potrzebą człowieka. Istnieją dane, iż

pobyt w środowisku przyrodniczym może przynosić efekty regeneracyjne

(Bell i wsp. 2004). Kontakt ten poprawia nastrój, sprzyja redukcji stresu,

odnawia zdolności człowieka do zwracania uwagi na zadania życiowe. Jak

wynika Teorii Regeneracji Uwagi (Bell i wsp. 2004), krajobraz przyrodniczy

aktywizuje nasza uwagę mimowolną, która nie wymaga większego wysiłku,

dzięki czemu stwarza możliwość odnowy naszych zasobów psychicznych.

68

Janusz Zdebski

Pozytywne efekty wysiłku fizycznego zostają spotęgowane poprzez fakt,

iż przebywamy w środowisku naturalnym, w innej scenerii, w innych wa-

runkach. Nie osiągniemy tego efektu ćwicząc na siłowni w mieście. Tak więc

można stwierdzić, iż wycieczka na nartach biegowych pełni funkcję katharsis,

pozwala na odreagowanie problemów dnia codziennego i nabranie energii

na kolejne czekające dni pracy.

Dokonując analizy rekreacyjnych walorów narciarstwa biegowego musi-

my zwrócić uwagę na fakt, iż wycieczki narciarskie na ogół odbywamy w czy-

imś towarzystwie, znajomych, przyjaciół, kolegów np. z PTTK. Jest to grupa

typowo rekreacyjna, połączona chęcią przyjemnego spędzenia czasu. Nie

zachodzi tu więc sytuacja rywalizacji, wręcz przeciwnie, wspólne spędzanie

wolnego czasu stwarza okazje do nawiązywania przyjaźni pomiędzy uczestni-

kami, jak również pozwala na „bycie sobą”, na co nie zawsze możemy sobie

pozwolić w środowisku pracy. Zmieniamy więc środowisko społeczne, co

stwarza okazje do spotkania ludzi z innych kręgów środowiskowych i wyjścia

ze sfery rutynowych kontaktów zawodowych. Te nowe znajomości mogą nas

wzbogacić intelektualnie, są też urozmaiceniem codziennej egzystencji.

Zdaniem Świdzińskiego (1981) grupa turystyczna spełnia w pewnym

sensie funkcję grupy psychoterapeutycznej, gdyż może przyczynić się do obni-

żenia napięć, poprawy nastroju, zahamowań emocjonalnych jej uczestników.

Niezależnie od tego, wspólne wędrowanie w zaprzyjaźnionej grupie zaspokaja

potrzebę afiliacji, czujemy się akceptowani przez pozostałych uczestników.

Szczególną grupą uczestniczącą we wspólnej narciarskiej wędrówce jest

rodzina. Wspólny wyjazd, przebywanie razem w atrakcyjnej scenerii, intere-

sujący sposób spędzania wolnego czasu, sprzyja tworzeniu silnej więzi między

rodzicami a dziećmi, kształtuje także u tych ostatnich nawyki aktywnego

wypoczynku. Jak z tego wynika, można sformułować tezę, iż ta wspólna

aktywność rodziców i dzieci jest czynnikiem integrującym życie rodzinne.

Uprawianie narciarstwa biegowego może rozbudzić zainteresowania

krajoznawcze. Będziemy chcieli poznać tereny narciarskie Mazur Garba-

tych, Suwalszczyzny lub powędrować po szlakach Podhala czy Spisza. Ta

tendencja może przerodzić się w pasję, pobudzić nowe zainteresowania, stać

się podstawą nowego stylu życia. Jest to istotne, gdyż zimą, o ile nie upra-

wiamy narciarstwa zjazdowego, aktywność zdecydowanie się zmniejsza, co

oczywiście nie jest obojętne dla naszego zdrowia.

Narciarstwo biegowe a jakość życia

Wobec wieloznaczności pojęcia „jakość życia” przyjmiemy za jego istotne

cechy „bogactwo celów życiowych i form aktywności, zaangażowanie w różne

sfery życia i pozytywną postawę względem życia związaną z silną wolą życia”

(Heszen, Sęk 2007, s. 57).

69

4. Psychologiczne aspekty uprawiania narciarstwa biegowego

Systematyczne uprawianie narciarstwa biegowego, traktowanego jako hob-

by, dowodzi niewątpliwie sprawności ruchowej jednostki i jej energii życiowej,

umiejętności organizowania sobie czasu wolnego. Związana z systematyczną

aktywnością ruchową wyższa wydolność fizyczna pozwala na lepsze znoszenia

obciążeń fizycznych związanych z codzienną egzystencją. Z dużą dozą prawdo-

podobieństwa można przyjąć, iż dana jednostka nie ogranicza się do uprawiania

narciarstwa biegowego i latem interesuje się jakąś inną formą aktywności.

W pewnym sensie wskazuje to na wielość celów życiowych i form ak-

tywności, wyróżnionych w definicji jakości życia. Można zakładać dalej, iż

człowiek posiadający jakieś hobby, zainteresowania, poza wykonywaną pracą

zawodową reprezentuje aktywną, poszukującą postawę życiową, czyli jest to

postawa pozytywna.

Jeżeli z pojęciem jakości życia będziemy utożsamiać pełny dobrostan psy-

chiczny, fizyczny i społeczny, co również spotyka się w literaturze, wówczas

uprawianie narciarstwa biegowego będzie wyrażać intencje jednostki do utrzymy-

wania harmonii pomiędzy tymi trzema elementami jakości życia. Jak wiadomo,

zaniedbywanie strony fizycznej może doprowadzić do naruszenia równowagi po-

między tymi elementami i tym samym do pogorszenia jakości życia jednostki.

W dotychczasowych rozważaniach staraliśmy się wykazać, iż systema-

tyczne uprawianie narciarstwa biegowego jest źródłem pozytywnych doznań

emocjonalnych jednostki. Nie ulega wątpliwości, iż siła i wielkość pozytyw-

nych doznań emocjonalnych są filarami wysokiej jakości życia.

4.2. Psychologiczne aspekty uprawiania biegów sportowych

Jan Blecharz

*

Sukcesy w sporcie zależą zarówno od możliwości i umiejętności fizycznych,

jak i psychologicznych. Kiedy sportowiec bierze udział w zawodach, toczy czę-

sto dwie batalie: jedną ze swoimi konkurentami, drugą – z samym sobą. Jeżeli

nie wygra w sferze mentalnej, nie pokona też swoich konkurentów.

Zazwyczaj w szkoleniu sportowców zasadniczą uwagę poświęca się

czynnikom fizycznym (wytrzymałość, szybkość, siła, technika). Tymczasem,

aby docenić znaczenie czynników psychologicznych, wystarczy poprosić

sportowca o odpowiedź na następujące pytania:

Jak często:

– doznałeś podczas zawodów uczucia strachu i lęku?

– zostałeś sparaliżowany przez stres w czasie ważnych zawodów?

– miałeś problemy z obraniem właściwej taktyki rozegrania zawodów?

* AWF Kraków

70

Jan Blecharz

– straciłeś motywację do treningów?

– nie

osiągnąłeś zakładanego wyniku, bo doznałeś lęku przed zmęcze-

niem?

Sportowcy i trenerzy często starają się rozwiązać wymienione problemy

przez zwiększenie objętości i intensywności treningu. Tymczasem należy pa-

miętać, że do ich rozwiązywania niezbędne są psychologiczne umiejętności.

Kiedy zapytamy sportowca, jak wielki wpływ na wynik w jego dyscy-

plinie sportu ma czynnik psychologiczny, najczęściej odpowiada, że bardzo

duży. Gdy go zapytamy, jak wiele czasu poświęca na swój trening, odpowiedź

zazwyczaj brzmi: niewiele lub mało. Należy przy tym pamiętać, że wielu

(zwłaszcza wybitnych) sportowców posiada wypracowane przez siebie tech-

niki przygotowania psychologicznego, których nie są do końca świadomi.

Podobnie wielu trenerów stosuje intuicyjne techniki takiego oddziaływania

wobec swoich zawodników.

Psychologia sportu zajmuje się „badaniem psychologicznych podstaw,

procesów i efektów działalności sportowej” (Jarvis 2003, s.13). Celem prak-

tycznej psychologii sportu jest zrozumienie człowieka funkcjonującego w spo-

rcie oraz praca z zawodnikami w celu poprawy ich osiągnięć. Psychologia

sportu zajmuje się również tworzeniem własnego (związanego ze sportem)

stylu życia sportowca, fluktuacją osiągnięć, odchodzeniem ze sportu, psycho-

logicznymi aspektami kontuzji oraz wypaleniem i przeciążeniami.

Badania nad wpływem czynników psychologicznych na wynik sportowy

mają bardzo długą tradycję, sięgającą końca XIX wieku, a dokładnie 1897

roku, kiedy to Norman Triplett zaobserwował, że cykliści jadą zdecydowanie

szybciej, gdy rywalizują z innymi lub są obserwowani przez kibiców. Zjawisko

to nosi obecnie nazwę facylitacji społecznej (Blecharz 2006).

Dążenie do maksymalizacji wyników, przełamywanie kolejnych barier

ludzkich możliwości, uzyskiwanie przewagi nad konkurentami, jest nieod-

łączną częścią sportu wyczynowego. W latach sześćdziesiątych XX wieku

wierzono, że kluczem do sukcesów jest zdobycie przewagi technicznej. Takie

podejście zaowocowało między innymi techniką flop w skoku wzwyż czy obu-

ręcznym bekhendem w tenisie. W latach siedemdziesiątych szczególny nacisk

położono natomiast na przygotowanie fizyczne. Stąd bardzo dużego znaczenia

nabrały badania fizjologiczne. Wypracowano nowatorskie metody treningu

(na przykład trening wysokogórski). Połączenie obu wspomnianych podejść

doprowadziło do pojawienia się wielu zawodników, doskonale przygotowa-

nych fizycznie i technicznie. Dostrzeżono wówczas, że nie jest to gwarancją

zwycięstwa. Wtedy uwagę zwrócono na psychologię, oczekując odpowiedzi

na pytanie: jak osiągnąć „przewagę mentalną” nad konkurentami, a trenerzy

i zawodnicy zaczęli twierdzić, że „sport na najwyższym poziomie – to w 90%

psychika” (Morris, Thomas 1998, s. 28).

71

4. Psychologiczne aspekty uprawiania narciarstwa biegowego

Celem długotrwałych oddziaływań treningowych jest takie przygoto-

wanie, aby zawodnik prezentował w sposób powtarzalny wyniki z górnego

pułapu możliwości w najbardziej wymagających (stanowiących wyzwanie)

sytuacjach. Taka umiejętność nazywana jest „Prime Performance” (Taylor

2000). Do zaprezentowania „Prime Performance” niezbędne są umiejętności

psychologiczne. „Prime Performance” jest niekiedy mylone z „Peak Perfor-

mance”, czyli z rekordowym, ale często przypadkowo osiągniętym sukcesem,

którego zawodnik nie potrafi powtórzyć w innym miejscu i czasie.

4.2.1. Psychologiczna specyfika sportowych biegów narciarskich

Narciarstwo biegowe ze względu na swoją specyfikę stawia szczególne

wymagania zarówno przed zawodnikami, jak i przed osobami z nimi współ-

pracującymi. Znajomość tej specyfiki jest niezbędna, aby określić, gdzie tkwi

istota problemu – w zagadnieniach z zakresu fizjologii, biomechaniki czy też

psychologii.

Obecnie skoncentrujemy się na niektórych, istotnych z psychologicznego

punktu widzenia aspektach biegów narciarskich. Są one dyscypliną sporto-

wą wymagającą długiego treningu, ekstremalnych wysiłków, radzenia sobie

z bólem oraz monotonią. Aby osiągnąć satysfakcjonujące wyniki, trzeba wy-

pełnić wszystkie warunki zawarte w piramidzie sukcesu w sporcie J. Taylora

(2000), które zostaną omówione w dalszej części rozdziału. W tym miejscu

przybliżymy te czynniki psychologiczne, które wydają się szczególnie ważne

dla narciarstwa biegowego.

Jednym z nadrzędnych problemów biegów narciarskich (podobnie jak

innych dyscyplin wytrzymałościowych) jest radzenie sobie z bólem, związa-

nym z wysiłkiem i zmęczeniem. O tym, jak ważna jest umiejętność poradze-

nia sobie z tym problemem, świadczy wypowiedź Justyny Kowalczyk, która

mówi: „Ten wygrywa, którego głowa potrafi lepiej oszukać własne ciało”

1

.

Percepcja bólu jest bardzo ważna zarówno w trakcie treningu, jak również

w czasie zawodów. Jeżeli zawodnik spostrzega ból mięśni jako oznakę słabo-

ści, to może sprowokować negatywne myśli („czy warto tak cierpieć”, „po

co mi to”), które będą potęgować odczucia bólowe. Pozytywne spostrzeganie

bólu („ten ból świadczy, że ciężko pracuję”, „bez przezwyciężania bólu nie

ma efektów”) podwyższa tolerancję na ból. Pozytywna mowa wewnętrzna

nie tylko zwiększa tolerancję na doświadczane przykre doznania fizyczne, ale

także poprawia motywację i pewność siebie zawodnika.

W walce z bólem sportowcy stosują zarówno techniki dysocjacyjne (od-

wracanie uwagi od negatywnych bodźców), jak również asocjacyjne (koncen-

tracja na doznaniu). Badania na maratończykach (za: Cox 1998) dowiodły,

1

Fragment z filmu szkoleniowo-metodycznego Biegi narciarskie z Justyną Kowalczyk.

72

Jan Blecharz

że elitarni zawodnicy w trakcie treningów preferowali techniki dysocjacyjne,

natomiast w czasie zawodów – asocjacyjne. Doświadczeni sportowcy posiada-

ją umiejętność korzystania z obu strategii i w zależności od potrzeb potrafią

zmieniać strategię. Ważną techniką radzenia sobie z bólem wysiłkowym jest

umiejętność relaksacji ciała w czasie biegu (głębszy oddech, rozluźnienie

uchwytu na kijkach, wyprostowanie na moment sylwetki w czasie zjazdu za

rywalem). Szczególnie pomocne mogą się okazać w tym przypadku nawyki

nabyte w trakcie nauki relaksacji mięśniowej progresywnej. Trzeba równo-

cześnie pamiętać, że ból jest bardzo ważnym źródłem informacji o stanie

organizmu. Zawodnik musi nauczyć się rozróżniać rodzaje bólu, który towa-

rzyszy treningom i zawodom. Powinien wiedzieć, który rodzaj bólu można

przezwyciężyć, a który jest sygnałem, że należy zmienić taktykę lub przerwać

wysiłek, aby uchronić organizm przed urazem.

Ze względu na dużą objętość treningu w narciarstwie biegowym szczegól-

nego znaczenia nabiera zachowanie świeżości psychicznej. Dużą wagę należy

przywiązywać do wypoczynku (również psychicznego), odpowiedniej higieny

snu, diety i odnowy biologicznej. Zawodnik powinien mieć dobrą świado-

mość własnego ciała (można nad tym pracować za pomocą technik psycho-

regulacyjnych), musi być cierpliwy w dążeniu do celu i czerpać przyjemność

z odbywania treningów w atrakcyjnych, czystych ekologicznie terenach.

Zawodnicy chcący skutecznie prowadzić walkę sportową i realizować na-

kreśloną taktykę, muszą kontrolować pobudzenie psychiczne i fizjologiczne.

Powinni umieć rozpoznawać, jaki stopień pobudzenia jest optymalny biorąc

pod uwagę rodzaj rozgrywanego biegu i przyjęte założenia taktyczne. Szcze-

gólne wymagania stawiają przed zawodnikami biegi ze startu wspólnego oraz

sprinty. Możliwość kolizji, wypadnięcia z trasy na zjazdach powoduje, że we

współczesnym, wyczynowym narciarstwie biegowym nie ma miejsca na błąd.

Wymaga to nie tylko doskonałego przygotowania fizycznego, technicznego

i taktycznego, ale również psychologicznego.

Jedną z najbardziej charakterystycznych właściwości zawodów w bie-

gach narciarskich jest to, że odbywają się one w zmiennych warunkach, co

dotyczy zarówno konfiguracji tras, jak i warunków śniegowych. Stawia to

przed uczestnikami szeroko rozumiane wymagania adaptacyjne. Na długiej

trasie zawodnik spotyka różne rodzaje śniegu (zacieniona trasa w lesie, na-

słoneczniona na polanach czy otwartych przestrzeniach) i w związku z tym

musi dostosować technikę biegu, długość kroku zarówno do warunków

śniegowych, jak i konfiguracji trasy (np. podbiegi).

Inną specyfiką jest bardzo duża różnica dystansów, na jakich rozgrywane

są biegi narciarskie (od sprintu rozgrywanego na trasach o długości około 1,5

km aż po maratony – 30 km dla kobiet, a 50 km dla mężczyzn). W przypadku

zawodów sprinterskich dodatkowe wyzwanie stanowi system kwalifikacji,

73

4. Psychologiczne aspekty uprawiania narciarstwa biegowego

który sprawia, że odbywa się w ciągu jednego dnia kilka biegów. Każdy

z nich wymaga mobilizacji, a następnie szybkiego wyciszenia emocjonalnego

i ponownej koncentracji na następnym biegu.

Poważne wyzwanie stanowią też biegi łączone, gdzie pierwszą część dystan-

su zawodnik biegnie techniką klasyczną, drugą zaś (po zmianie nart i kijków)

– techniką łyżwową. Dodatkowe utrudnienie stanowi zmiana konfiguracji

w drugiej części trasy. Jeżeli zawodnik chce zająć wysoką pozycję w klasyfikacji

Pucharu Świata, musi wykazać się wszechstronnością – startować na różnych

dystansach i być bardzo dobrym technicznie w obu stylach biegowych.

Obecnie bardzo wiele zawodów w biegach narciarskich ma charakter bez-

pośredniej rywalizacji z konkurentami (na wzór biegów lekkoatletycznych).

Dawniej, gdy dominowała technika klasyczna, start odbywał się w określo-

nych, wynoszących zwykle 30 sekund odstępach czasowych. Zmiana sposobu

rozgrywania zawodów wpłynęła na zmianę taktyki rozgrywania zawodów.

Dawniej dominowała taktyka rekordu (jak najszybciej przebiec dystans),

dzisiaj coraz częściej obowiązuje taktyka zwycięstwa (właściwy rozkład sił

uwzględniający poczynania rywali).

Zmienione zasady rozgrywania zawodów czynią je bardziej atrakcyjnymi

dla publiczności i przekazu telewizyjnego, równocześnie jednak stanowią

źródło dodatkowych czynników stresujących.

Specyfika biegów narciarskich polega również na tym, że osiągnięty

wynik zależy również od tego, jak został przygotowany sprzęt. Mamy tutaj

na myśli zastosowanie odpowiednich smarów, uwzględniające perfekcyjnie

warunki atmosferyczne. Odpowiednie serwisowanie nart jest w narciarstwie

biegowym bardzo cenioną sztuką. Ważne, aby sportowiec miał stuprocentowe

zaufanie do swojego serwismana. Bywa i tak, że rolę serwismana pełni tre-

ner. Jest to sytuacja, która z jednej strony może dawać komfort startującemu

(„trener zrobi wszystko, aby jak najlepiej przygotować mi narty”), z drugiej

zaś strony nakłada dodatkowe obciążenie na trenera – i to zarówno fizyczne,

jak i psychiczne.

Profesjonalny trener udziela zawodnikowi wszechstronnego wsparcia

społecznego. W psychologii wsparcie społeczne jest rozumiane jako „rodzaj

interakcji społecznej, w trakcie której dochodzi do wymiany informacji,

wymiany emocjonalnej, wymiany instrumentów działania lub wymiany dóbr

materialnych” (Sęk 1986, s. 793). Najczęściej wyróżnia się następujące rodzaje

wsparcia (Sęk, Cieślak 2004, s. 19):

Wsparcie emocjonalne, które polega na podtrzymywaniu, uspokajaniu,

wykazywaniu troski, a także na stwarzaniu możliwości wyrażenia napięć

i negatywnych odczuć przez zawodnika. Brak takiego wsparcia może

skutkować pogorszeniem samopoczucia, narastaniem napięcia związane-

go z tłumieniem emocji. Trener, który jest z zawodnikiem do ostatnich

74

Jan Blecharz

minut przed startem, dzięki umiejętnościom empatycznym i znajomości

psychiki może odgrywać decydującą rolę w przygotowaniu psychicznym

do startu. Ten rodzaj wsparcia kontynuuje na trasie biegu, mobilizując

sportowca do wysiłku i wzbudzając w nim pozytywne emocje.

Wsparcie informacyjne (poznawcze) – to wymiana informacji, sprzyja-

jąca lepszemu zrozumieniu sytuacji i problemu. To również dzielenie się

własnym doświadczeniem i dostarczanie informacji zwrotnej na temat

skuteczności podejmowanych działań zaradczych. Trener dostarcza infor-

macji na temat warunków panujących na trasie, zastosowanych smarów,

podczas biegu informuje zawodnika o jego aktualnej sytuacji. Przekazanie

rzetelnych informacji daje poczucie panowania nad sytuacją i sprzyja

koncentracji na zadaniu.

Wsparcie instrumentalne – to pewnego rodzaju instruktaż dotyczący

konkretnych sposobów postępowania w sytuacjach trudnych. Ten rodzaj

wsparcia pomaga w wyborze odpowiednich strategii działania. Trener

udziela informacji dotyczących właściwego przeprowadzenia rozgrzew-

ki, omawia założenia taktyczne związane z rozegraniem biegu. Udziela

zaleceń, jak postępować, aby skutecznie przeciwdziałać zjawisku długu

czasowego (jet lag), występującemu przy zmianie stref czasowych.

Wsparcie rzeczowe (materialne) może przybierać formę pomocy mate-

rialnej, rzeczowej i finansowej, ale jest to także bezpośrednie działanie

fizyczne na rzecz osób potrzebujących. Ten rodzaj wsparcia przejawia

się w dbałości trenera o to, aby zawodnik miał do dyspozycji możli-

wie najlepszy sprzęt, żeby był on perfekcyjnie przygotowany do startu

(trafnie dobrane smary). Czasem trener musi zadbać o właściwą opiekę

medyczną, zwłaszcza wtedy, gdy podczas treningu lub zawodów jego

podopieczny doznaje urazu fizycznego. Trenerów, którzy udzielają tego

typu wsparcia w szerokim zakresie, określa się jako zaangażowanych

pasjonatów. To określenie wydaje się bardzo trafne, gdyż podkreśla

motywację wewnętrzną trenera (bez względu na wysokość pobieranego

przez niego wynagrodzenia).

Omówienie wybranych aspektów specyfiki biegów narciarskich miało na

celu ukazanie, że uprawianie tej dyscypliny sportu na poziomie profesjonal-

nym stanowi dla zawodnika, jak również jego trenera duże wyzwanie – także

natury psychologicznej.

4.2.2. Psychologiczne determinanty sukcesów sportowych

Znaczący wpływ czynników psychologicznych na wynik sportowy jest

ewidentny. Praktyków interesuje jednak wskazanie tych czynników i odpowiedź

na pytanie czy podlegają one treningowi, podobnie jak cechy fizyczne.

75

4. Psychologiczne aspekty uprawiania narciarstwa biegowego

Kim są zatem sportowcy, którzy zwyciężają i czym się różnią od tych,

którzy pomimo równie dobrego przygotowania motorycznego i technicz-

nego nie odnoszą sukcesów? Williams i Krane (za: Morris, Summers 1998,

s. 29–30) na podstawie przeprowadzonych badań stwierdzili, że dla za-

wodników odnoszących szczytowe osiągnięcie, wspólne były następujące

właściwości:

samoregulacja pobudzenia (utrzymanie pełnej energii przy jednoczesnym

zrelaksowaniu oraz braku lęku),

podwyższony stan pewności,

wysoka koncentracja (skupienie na elementach istotnych),

poczucie kontroli bez wymuszania jej,

pozytywne nastawienia do sportu (poprzez wyobrażenia i myśli),

determinacja i zaangażowanie.

Czy możemy zatem mówić o osobowości sportowego zwycięzcy? Prowa-

dzone w tym kierunku badania naukowe nie dostarczyły satysfakcjonujących

wyników (Cox 1998). Stwierdzono natomiast, że w miarę wzrostu poziomu

sportowego zawodnicy zaczynają się upodabniać pod względem dominu-

jących cech osobowości. Skłoniło to amerykańskiego psychologa Silvę do

skonstruowania piramidy osiągnięć (ryc. 8), obrazującej tę zależność – The

personality-performance athletic pyramid (za: Cox 1998, s. 37).

Ryc. 8. Podobieństwo cech osobowości sportowców w zależności od prezentowanego poziomu

sportowego (wg J.M. Silva, za: Cox 1998, s. 37)

76

Jan Blecharz

Stwierdzono też, że u sportowców uprawiających gry zespołowe obser-

wuje się wyższy poziom lęku, zależności i ekstrawersji niż u sportowców dys-

cyplin indywidualnych. Wykazano równocześnie (Cox 1998), że sportowcy

uprawiający sporty wytrzymałościowe są bardziej niezależni, dominujący,

wytrzymali i agresywni niż ogół populacji.

Ryc. 9. Piramida sukcesu w sporcie (wg Taylor 2000, s.15)

MOTYWACJA

PEWNOĝû SIEBIE

POBUDZENIE

SKUPIENIE

EMOCJE

Godne przemyślenia podejście obrazujące wpływ czynników psycho-

logicznych na wynik sportowy proponuje amerykański psycholog sportu

Taylor. Posłużył się tu piramidą, którą nazwał Prime Sport Pyramid (Taylor

2000, s. 15; por. ryc. 9). Poniżej omówimy pokrótce poszczególne składowe

piramidy sukcesu w sporcie.

Motywacja jest podstawą piramidy i jak fundament leży u podstaw osią-

gnięć sportowych. Przejawia się w woli wydatkowania energii, entuzjazmie

i gotowości do ciężkiej pracy mimo zmęczenia, bólu czy nudy. Motywacja

wpływa na wszystkie inne czynniki mające związek z sukcesami sporto-

wymi: przygotowanie fizyczne i psychiczne, styl życia. Trener powinien

zatem doskonale wiedzieć, jak uruchamiać i rozwijać motywację osiągnięć

u swoich podopiecznych na różnych etapach kariery sportowej (Blecharz

2004). Zgodnie z modelem motywacji osiągnięć Atkinsona dążenie do

sukcesu jest wypadkową dwóch przeciwstawnych motywów:

motywu

osiągania sukcesu oraz motywu unikania porażki. W pierwszym wypadku

77

4. Psychologiczne aspekty uprawiania narciarstwa biegowego

zawodnik dąży do przeżywania takich emocji, jak radość, duma, w drugim

natomiast jego działaniem kieruje obawa przed doświadczeniem upoko-

rzenia lub wstydu.

Pewność siebie (zaufanie do swoich umiejętności) to jedna z najważniejszych

cech zawodników odnoszących sukcesy w sporcie, która przejawia się wiarą

zawodnika w możliwości odnoszenia sukcesu, zwłaszcza w sytuacjach, gdy

nie osiąga on najlepszych wyników. Łatwo bowiem przejawiać pewność

siebie, gdy odnosi się sukcesy, gdy spełnione są wszystkie warunki sprzyjają-

ce dobrym osiągnięciom lub gdy rywalizuje się ze zdecydowanie słabszymi.

Sportowiec, który prawdziwie wierzy w swoje możliwości, traktuje sytuację

trudną jako wyzwanie (Taylor 2000). Tak rozumiana pewność siebie jest

niezmiernie ważną umiejętnością, gdyż zawodnik, który nie wierzy w swoje

umiejętności, nigdy ich w pełni nie zademonstruje. Pewność siebie wpływa

na motywację, koncentrację uwagi i przeżywane w trakcie startu emocje.

Pewność siebie jest umiejętnością, którą można kształtować w trakcie treningu

sportowego i mentalnego.

Pobudzenie, rozumiane jako fizjologiczna aktywacja, ma często decydujący

wpływ na poziom wykonania w sporcie. Przejawia się częstotliwością skur-

czów serca, oddechu, przebiegiem procesów umysłowych.

Najbardziej znanym w psychologii prawem, mówiącym o zależności pomię-

dzy pobudzeniem (arousal) a poziomem wykonania, jest prawo Yerkesa-Dod-

sona, zgodnie z którym w miarę wzrostu intensywności pobudzenia poziom

wykonywania czynności do pewnego momentu krytycznego jest coraz lepszy,

po czym zaczyna pogarszać się aż do całkowitej dezorganizacji. Im czynność

jest bardziej złożona lub słabiej opanowana, tym niższy stopień pobudzenia

sprzyja optymalnemu wykonaniu. Zmienną, która modyfikuje w sporcie

hipotezę odwróconego U jest lęk poznawczy. Treścią lęku poznawczego

Ryc. 10. Model katastrofy Fazeya i Hardy’ego

Niskilħkpoznawczy

Wykonanie



Pobudzenie

niskie

wysokie

niskie

wysokie

Wysokilħkpoznawczy

Wykonanie



Pobudzenie

niskie

wysokie

niskie

wysokie

78

Jan Blecharz

w sporcie są obawy związane ze startem. Fazey i Hardy (za: Jarvis 2003)

odrzucili hipotezę odwróconego U i wskazali, że w przypadku sportowca

przeżywającego silny lęk poznawczy nawet niewielkie przekroczenie opty-

malnego poziomu pobudzenia może drastycznie obniżyć poziom wykonania

(czyli spowodować klęskę – katastrofę). Stąd model zaproponowany przez

Fazeya i Hardy’ego, dotyczący związku pomiędzy pobudzeniem, lękiem

a wynikiem, nazywany jest modelem katastrofy (ryc. 10).

Z kolei Hanin (Jarvis 2003, Tokarz 2009), badając lęk przed współza-

wodnictwem u czołowych wioślarek, stwierdził, że każdy sportowiec (ze

względu na różnice indywidualne) ma swój preferowany poziom lęku. Pre-

ferowany poziom lęku poszczególnych zawodników został nazwany strefą

ich optymalnego funkcjonowania (Zone of Optimal Functioning – ZOF).

Zaniżenie lub zawyżenie tego poziomu wpłynęłoby negatywnie na wynik.

Znajomość idealnego poziomu lęku przed współzawodnictwem ma bardzo

duże znaczenia w doborze oddziaływań w czasie treningu oraz przygotowaniu

psychicznym do startu.

Skupienie, czyli koncentracja uwagi – uwaga jest jednym z podstawowych

mechanizmów regulacji psychicznej człowieka, który decyduje o sprawno-

ści naszego działania, właściwie w każdej sytuacji życiowej (Nęcka 2009).

Główną funkcją uwagi jest selekcyjność. Uwadze przypisuje się pięć zadań,

które można scharakteryzować następująco (Nęcka 2009, s. 12):

1) selekcja źródła danych,

2) przeszukiwanie pola percepcyjnego,

3) wydłużona koncentracja na wybranym bodźcu lub źródle danych,

4) koordynacja czynności jednoczesnych,

5) przerzutność, czyli zmiana przedmiotu koncentracji albo zmiana rodzaju

zadania.

Najbardziej znanym w psychologii sportu modelem uwagi jest model

Nideffera, oparty na dwóch wymiarach koncentracji: ukierunkowaniu i za-

kresie (Bond, Sargent 1999). Według tego modelu możemy mówić u uwadze

szerokiej i wąskiej zewnętrznej oraz szerokiej i wąskiej wewnętrznej. Z kolei

Taylor (2000) mówi o wewnętrznym i zewnętrznym stylu uwagi.

Zawodnicy prezentujący wewnętrzny styl uwagi funkcjonują najlepiej,

gdy całkowicie pochłonięci są jedynie tym, co dotyczy aktywności sporto-

wej, w czasie treningu oraz w czasie zawodów. Jeżeli rozszerzą swoją uwagę

na zagadnienia niezwiązane ze sportem (na przykład rozmawiając z trenerem

lub kolegą), ich uwaga zostanie zakłócona i będą mieć trudności z ponowną

koncentracją na wykonywanym ćwiczeniu. Z kolei zawodnicy z zewnętrz-

nym stylem koncentracji funkcjonują najlepiej, gdy koncentrują się tuż przed

wykonaniem ćwiczenia lub rozpoczęciem udziału w zawodach. Pozostały

czas poświęcają na odwracanie uwagi od zawodów lub wykonywanych

79

4. Psychologiczne aspekty uprawiania narciarstwa biegowego

ćwiczeń. Tacy sportowcy, jeżeli zbyt długo myślą o swojej działalności lub

mającym nastąpić starcie, mają tendencję do negatywnego i krytycznego

myślenia, a w następstwie tego – do utraty pewności siebie. Jeżeli trener

nie rozumie takiej zależności, może traktować zawodnika o zewnętrznym

stylu uwagi, jako osobę, która nie traktuje poważnie treningu i zawodów

lub ma problemy z koncentracją uwagi. Do najważniejszych czynników

zakłócających uwagę (dystraktorów) zalicza się negatywną mowę wewnętrz-

ną, myślenie o poprzednio popełnionych błędach oraz obawę o przyszłe

wyniki. Ćwiczenia koncentracji uwagi powinny uwzględniać preferowany

przez zawodnika styl uwagi.

Emocje odgrywają w sporcie bardzo dużą rolę, gdyż sterują działaniem za-

wodnika. Obejmują szeroki obszar: od ekscytacji i radości po złość, frustrację

i rozpaczać. Cechą działalności sportowej jest duża dynamika procesów

emocjonalnych. W sporcie obowiązuje zasada: kto traci kontrolę emocji ten

przegrywa. Silne negatywne emocje powodują wzrost napięcia mięśni, pro-

blemy z oddychaniem i zakłócenia koordynacji. Negatywne emocje zabijają

radość związaną z uprawianiem sportu i burzą motywację. Dlatego w sporcie

mówi się o mistrzach i ofiarach emocji (Taylor 2000). W pierwszym przy-

padku zawodnik kontroluje emocje, w drugim emocje przejmują kontrolę

nad zawodnikiem.

W niektórych przypadkach negatywne emocje mogą być pomocne, jeżeli

są kontrolowane, przykładowo kontrolowana reakcja gniewu może wpłynąć

pozytywnie na motywację i poziom wykonania. Podstawą kontroli emocjo-

nalnej jest umiejętność rozpoznawania negatywnych emocji i zapobiegania

w porę ich negatywnym następstwom. Odporność emocjonalną zwiększa

się poprzez techniki psychoregulacyjne, takie jak ćwiczenia oddechowe,

relaksacja autogenna i progresywna (mięśniowa), biofeedback, pozytywna

mowa wewnętrzna.

Kierunki oddziaływań psychologicznych w sporcie

Głównym celem oddziaływań psychologicznych w sporcie, jak już

wspomniano, jest zwiększenie efektywności działania w sytuacji rywaliza-

cji sportowej. Oddziaływanie to powinno być poprzedzone sformułowa-

niem problemu i stworzeniem programu praktycznego działania (Blecharz

2006). Techniką bardzo ułatwiającą trafne sformułowanie problemów do

rozwiązania i postawienia celów, do realizacji których powinien dążyć

zawodnik i jego trener jest tzw. profil umiejętności (Butler 1996). Profil

umiejętności powstaje w ten sposób, że na obwodzie kolistego diagramu

zawodnik wypisuje nazwy tych właściwości i umiejętności, które w jego

opinii są niezbędne do odnoszenia sukcesów w uprawianej przez niego

80

Jan Blecharz

dyscyplinie sportu. Następnie, na dziesięciostopniowej skali zaznacza, w ja-

kim stopniu występują one u niego. Właściwości mogą dotyczyć aspektów

fizycznych (siła, wytrzymałość, sprawność, szybkość), koordynacyjnych

(równowaga, czas reakcji, koordynacja ręka – oko, wyczucie rytmu, reak-

cja na zmienność sytuacji),

strategicznych (planowanie, realizacja założeń

taktycznych, wyznaczanie celów),

psychologicznych (motywacja, pewność

siebie, koncentracja uwagi, kontrola pobudzenia nerwowego, odporność

na stres startowy, odzyskiwanie koncentracji po zakłóceniu, umiejętność

relaksu, nastawienie na współzawodnictwo, cechy wolicjonalne), (Butler

1996, Blecharz 2006).

Poniżej zamieszczono przykładowy profil umiejętności wykonany przez

eksperta biegów narciarskich, trenera klasy mistrzowskiej, opiekującego się

w przeszłości reprezentacją Polski w biegach narciarskich, samodzielnego

pracownika naukowego z zakresu nauk o kulturze fizycznej (ryc. 11).

Ryc. 11. Przykładowy profil niezbędnych czynników do odnoszenia sukcesów

w biegach narciarskich

4

5

6

7

8

9

10

WYDOLNOĝû

SIàA

WYTRZYMAàOĝû

RÓWNOWAGA

TECHNIKA

KLASYCZNA

TECHNIKA

àYĩWOWA

TECHNIKA JAZDY

NA NARTACH

OPANOWANIE

PEWNOĝû

SIEBIE

KONCENTRACJA

UWAGI

UMIEJĉTNOĝû

UWAGI

TAKTYKA

OKREĝLANIE

CELÓW I

ZADAē

ODPORNOĝû

NA PRESJĉ

KONTROLA

MASY CIAàA

NASTAWIENIE NA

WSPÓàZAWODNICTWO

WOLA

ZWYCIĉSTWA

DETERMINACJA

ZDYSCYPLINOWANIE

ZADOWOLENIE

Z TRENINGU

81

4. Psychologiczne aspekty uprawiania narciarstwa biegowego

Analiza profilu umiejętności pozwala na określenie problemów, nad

rozwiązaniem których powinien się skoncentrować zawodnik i jego trener

lub inni członkowie sztabu szkoleniowego. Pozwala też na określenie na-

tury problemu, a więc czy dotyczy on zagadnień natury psychologicznej,

fizjologicznej, technicznej, czy np. sprzętowej (zarówno samego sprzętu, jak

i jego przygotowania do zawodów). Bez prawidłowego określenia natury

zmiennych może się okazać, że psycholog zajmuje się zagadnieniami, których

przyczyny leżą poza sferą oddziaływań psychologicznych. Taka sytuacja nie

tylko nie doprowadzi do rozwiązania problemu, ale także może wywołać stan

frustracji zarówno psychologa, jak i zawodnika (Blecharz 2006). Dlatego tak

ważna we współczesnym sporcie wyczynowym jest współpraca interdyscy-

plinarna.

Profile umiejętności stanowią ilustrację słabych i silnych punktów za-

wodnika w jego własnej ocenie. Stanowią istotne źródło informacji, które

mogą zwiększyć wiedzę trenera o swoim podopiecznym. Jest to bardzo

ważne, gdyż trener i zawodnik mogą oceniać potrzeby treningowe w bardzo

odmienny sposób.

Analiza zamieszczonego w tekście profilu umiejętności wskazuje, jak

różnorodny charakter mają czynniki decydujące o sukcesie w biegach nar-

ciarskich.

Do korzyści płynących z tworzenia profili umiejętności można zaliczyć

(Butler 1996, s. 9–10):

– graficzne przedstawienie oceny zawodnika,

– włączenie zawodnika w ocenę cech niezbędnych do stałego uzyskiwania

dobrych osiągnięć,

– porównanie, czy ocena zawodnika jest zgodna z oceną trenera,

– ustalenie

ważnych zadań do dalszej pracy,

– bieżącą ocenę rozwoju (monitoring postępu).

Analiza profilu umiejętności powinna prowadzić do określenia obszaru

oddziaływań, któremu należy poświęcić szczególną uwagę oraz do sfor-

mułowania szczegółowych celów, które powinny być realizowane w czasie

treningów oraz zawodów.

Dobrze sformułowany cel powinien być wyrażony w

pozytywnym języku

i odpowiadać zasadzie

SMART, a więc cel powinien być:

Specyficzny, to znaczy: bardzo precyzyjnie określony,

Mierzalny, to znaczy: pozwalający na mierzenie postępów (czas,

wielkość, porównywanie z punktem odniesienia, monitoring),

Akceptowany, to znaczy: zawodnik uznaje go za swój własny a nie

narzucony,

Realistyczny, to znaczy: jest możliwy do osiągnięcia,

Terminowy, to znaczy: ma być zrealizowany w określonym czasie.

82

Jan Blecharz

Aby cele długoterminowe (np. zakwalifikowanie się do ekipy na igrzyska

olimpijskie, poprawa tolerancji na zmęczenie, poprawa pewności siebie

podczas biegu narciarskiego) mogły być zrealizowane, muszą być wsparte

realizacją celów krótkoterminowych. W przeciwnym razie cele długotermi-

nowe pozostaną jedynie listą życzeń.

Realizacja celów krótkoterminowych nie tylko przybliża do osiągnięcia

celu długoterminowego, ale także dostarcza pozytywnych emocji i dodaje

pewności siebie. Wyznaczone cele (uzgodnione z trenerem) powinny być

zapisane przez zawodnika, gdyż stanowią wówczas swoisty kontrakt z samym

sobą. Najbardziej stymulująco działa postawienie celów, które są możliwe

do osiągnięcia, ale wymagają dużego wysiłku (przykładowo prawdopodo-

bieństwo ich osiągnięcia wynosi 40–80%). Stawiając cele długoterminowe

trzeba wziąć pod uwagę, jakie są przeszkody na drodze do realizacji, jakie

Ryc. 12. Kierunki oddziaływania psychologicznego w sporcie

83

4. Psychologiczne aspekty uprawiania narciarstwa biegowego

zasoby należy uruchomić (pomoc trenera, rodziców, specjalistów od sprzętu,

fizjologa, psychologa) oraz jakie szczegółowe działania należy podjąć, aby

osiągnąć postawiony cel (Miner, Shelley, Henschen 1995).

Po wyznaczeniu celów długo- i krótkoterminowych (w tym przypadku

mówimy o celach psychologicznych) przystępujemy do zbudowania Programu

Praktycznego Działania (Blecharz 2006) i wprowadzania go według określo-

nego schematu postępowania. Powyżej zamieszczono schemat ukazujący kie-

runki oddziaływania psychologicznego w sporcie wyczynowym (ryc. 12).

Jak wynika ze schematu, główne oddziaływania psychologiczne w spo-

rcie mogą są ukierunkowane na zawodnika lub/i trenera. W przypadku

trenera dotyczy to przede wszystkim umiejętności komunikowania się, kon-

troli własnych emocji, kształtowania postaw i motywowania zawodników

oraz kierowania grupą sportową. Pomoc i edukacja psychologiczna trenera

w obrębie wymienionych obszarów jest bardzo ważna, gdyż trener spędza

z zawodnikiem najwięcej czasu, posiada wszechstronną wiedzę o nim i ma

najwięcej okazji, aby udzielać mu wsparcia psychologicznego.

Oddziaływanie psychologiczne powinno być poprzedzone zaznajomie-

niem się ze specyfiką dyscypliny sportu, psychologiczną charakterystyką

zawodnika oraz sformułowaniem specyficznych problemów do rozwiązania,

w czym bardzo pomocny może być wspomniany profil umiejętności.

Realizację postawionych celów ułatwiają, a niekiedy umożliwiają, umie-

jętności nabyte w trakcie treningu psychologicznego. Nowe umiejętności,

dotyczące np. strategii koncentracji uwagi, radzenia sobie z negatywnymi

emocjami, powinny być najpierw zweryfikowane podczas treningów i spraw-

dzianów, a następnie zastosowane w czasie zawodów sportowych.

4.2.3. Trening psychologiczny i możliwości zastosowania go

w narciarstwie biegowym

Aby osiągać sukcesy w sporcie oraz sprostać coraz większym wymaga-

niom związanym z uczestnictwem w treningach i zawodach, sportowiec powi-

nien prezentować wysoki poziom przygotowania fizycznego, umiejętności

technicznych i taktycznych, jak również świetną dyspozycję psychiczną.

Rozwojowi umiejętności psychologicznych, niezbędnych do sprawnego

funkcjonowania w działalności sportowej służy trening psychologiczny, na-

zywany również treningiem mentalnym.

Trening mentalny to „zbiór metod i ćwiczeń (technik) psychologicz-

nych, które poprzez systematyczne i długotrwałe oddziaływanie prowadzą

do wzrostu kontroli zachowania i emocji, podniesienia poziomu wielu cech

psychicznych (np. koncentracji uwagi) oraz do zwiększenia odporności psy-

chicznej w obliczu stresu” (Nowicki 1999, s. 55).

84

Jan Blecharz

Korzyści płynące z treningu psychologicznego mogą być wielorakie.

Z jednej strony może to być poprawa koncentracji uwagi, możliwości per-

cepcyjnych, umiejętność kontroli emocjonalnej, wzrost wiary we własne

możliwości. Z drugiej strony jego skutkiem jest ekonomiczne wydatkowanie

energii, umiejętność efektywnego wypoczynku.

Wprowadzanie treningu psychologicznego, w którym obowiązują po-

dobne zasady jak w treningu sportowym, przebiega w trzech następujących

etapach (Nowicki 1999, s. 56):

a) Etap ogólnego przygotowania mentalnego: zawodnik uczy się osiągania

stanu relaksu i koncentracji uwagi. Stanowi to punkt wyjścia do kształ-

towania pozytywnych zmian oraz opanowania umiejętności kontroli

zachowania i emocji.

b) Etap specjalistycznego treningu technik mentalnych: zawodnik poznaje

i utrwala ćwiczenia psychologiczne pozwalające opanować umiejętność

treningu wyobrażeniowego, specyficzną dla danej dyscypliny sportu

koncentrację uwagi oraz odporność na stres.

c) Etap mentalnego przygotowania startowego. Na tym etapie stosuje się

trening ideomotoryczny doskonalący technikę oraz taktykę, ćwiczenia

kontroli pobudzenia w trakcie startu, umiejętność wzbudzenia pewności

siebie. Na tym etapie opracowuje się też program tzw. „rutyny przedstar-

towej”. Jest to zbiór ćwiczeń (fizycznych i mentalnych), które zawodnik

wykonuje przed startem, aby osiągnąć optymalną dyspozycję psychiczną.

Ten stan idealnej koncentracji jest określany czasami jako flow (prze-

pływ). Człowiek jest wówczas całkowicie pogrążony w wykonywanej

czynności, czuje się silny, pozbawiony wątpliwości, ma poczucie idealnej

integracji między umysłem a ciałem.

Trening mentalny najlepiej wprowadzać w okresie przejściowym, gdyż

ze względu zmniejszone obciążenia treningowe jest wtedy więcej czasu na

pracę z psychologiem.

Najistotniejszą częścią treningu mentalnego sportowca jest wizualizacja.

Polega ona na aktywizowaniu doświadczeń zmysłowych i emocjonalnych po

to, aby zgromadzone zasoby psychiczne wykorzystać dla przyszłych celów.

W treningu wyobrażeniowym stosowanym w sporcie możemy wyróżnić

dwie podstawowe kategorie: zmysłowe odtwarzanie działania sportowego,

nazywane również treningiem ideomotorycznym oraz strategie rozwiązy-

wania problemów. Wyobrażenie powinno mieć charakter wielozmysłowy.

W związku z tym, zawodnik powinien uruchamiać jak największą liczbę

zmysłów. Przykładowo: gdy zawodnik wyobraża sobie konkretny ruch, to

równocześnie te sygnały, które płyną z jego organizmu przy rzeczywistym

ruchu. Bardzo ważne, aby do tych odczuć dołączył emocje, które powinny

mu towarzyszyć w czasie zawodów.

85

4. Psychologiczne aspekty uprawiania narciarstwa biegowego

Punktem wyjścia do treningu wyobrażeniowego są ćwiczenia relaksacyj-

ne, pełniące funkcję rozgrzewki. Zazwyczaj preferuje się relaksację mięśniową

– progresywną. Niewątpliwie opanowanie elementów treningu psycholo-

gicznego może być bardzo pożyteczne dla zawodnika uprawiającego biegi

narciarskie. Może być pomocne przy wypracowaniu właściwego dla danego

zawodnika stylu uwagi, zwiększyć odporność na stres startowy, utrwalać

założenia taktyczne, wzmacniać i rozwijać cechy wolicjonalne, utrwalać

umiejętności techniczne, przyspieszać regenerację po wysiłku.

Specyfika biegów narciarskich, a zwłaszcza stosowanie dwóch odmien-

nych technik ruchu (klasycznej i łyżwowej), zmienna konfiguracja trasy

(przeplatające się wzajemnie odcinki prowadzące terenem płaskim, pod górę

lub w dół) oraz różne sposoby rozgrywania zawodów (start indywidualny

bądź wspólny) sprawiają, iż wśród wymienionych wyżej elementów treningu

psychologicznego szczególną rolę odgrywa utrwalanie umiejętności technicz-

nych i taktycznych.

Nawet wśród zawodników prezentujących najwyższy poziom światowy

znajdują się tacy, którzy lepiej opanowali bieg techniką klasyczną lub łyż-

wową, lepiej niż konkurenci pokonują odcinki trasy prowadzące pod górę

niż w dół lub odwrotnie. Wielokrotne powtarzanie odpowiedniego sposobu

biegu na określonym odcinku trasy (np. na trudnym zjeździe) doskonaląc

umiejętności techniczne pozwala nie tylko na wybór optymalnego wariantu

technicznego, ale także powoduje, iż zawodnik nabiera zaufania do swoich

możliwości. A zaufanie do swoich umiejętności i pewność siebie, jak już napi-

sano wcześniej, to jedne z najważniejszych cech umożliwiających odnoszenie

sukcesów sportowych.

Właściwie prowadzony trening psychologiczny jest sprzymierzeńcem

zarówno zawodnika, jak i trenera. Musi on jednak uwzględniać, specyfikę

dyscypliny sportu, jak również, indywidualność zawodnika. Należy zatem

zadać sobie pytanie, czy sport może funkcjonować bez psychologii i bez

psychologów?

Odpowiedź wydaje się jedna: sport może funkcjonować bez psycholo-

gów, ale nie bez psychologii. Często bowiem zawodnicy sami wypracowują

własne sposoby rozwiązywania problemów psychologicznych związanych

z uprawianiem sportu. Korzystają też ze wsparcia psychologicznego ze strony

trenerów oraz innych członków sztabu szkoleniowego.

Zatem, im bardziej rzetelna i usystematyzowana będzie wiedza i umiejęt-

ności psychologiczne zawodnika oraz trenera, tym większa szansa, że talent

zawodnika oraz kunszt trenerski zostaną w pełni zademonstrowane w czasie

najważniejszych zawodów, będąc źródłem wielu pozytywnych emocji i do-

świadczeń.