Spis treci
Wprowadzenie ..........................................................................................
9
Czêæ 1
Pozytywnoæ, autoweryfikacja a zagro¿enie statusu ............................ 13
Potrzeba pozytywnej to¿samoci spo³ecznej............................................. 13
Pozytywny wizerunek w³asnej osoby jako g³ówna potrzeba
cz³owieka ............................................................................................. 13
Poziom to¿samoci spo³ecznej ............................................................ 14
Pozytywna samoocena a to¿samoæ spo³eczna ................................... 15
Inne wyjanienia potrzeby pozytywnej to¿samoci spo³ecznej ......... 17
Potrzeba zbiorowej autoweryfikacji .......................................................... 20
Koherencja jako g³ówna potrzeba cz³owieka ..................................... 20
Dowody na autoweryfikacjê ................................................................ 21
Poznawcze mechanizmy autoweryfikacji ........................................... 22
Autoweryfikacja a to¿samoæ spo³eczna ............................................. 23
Zbiorowa autoweryfikacja wed³ug Sereny Chen ................................ 24
Zagro¿enie statusu grupy jako zagro¿enie pozytywnej to¿samoci
spo³ecznej: potrzeba pozytywnoci ........................................................... 27
Czym jest zagro¿enie pozytywnej to¿samoci spo³ecznej? ................ 27
Przyk³ady zagro¿eñ pozytywnej to¿samoci spo³ecznej .................... 28
Zagro¿enia sprawnoci oraz zagro¿enia moralnoci........................... 32
ród³o zagro¿enia to¿samoci: wewn¹trz i na zewn¹trz .................... 33
Moralnoæ i sprawnoæ: procesy kompensacyjne ............................... 34
Negatywna przesz³oæ w³asnej grupy jako zagro¿enie....................... 36
Reakcje ludzi silnie identyfikuj¹cych siê z grup¹ .............................. 37
Reakcje ludzi s³abo identyfikuj¹cych siê z grup¹............................... 39
Spis treci
6
Zagro¿enie statusu grupy jako autoweryfikacja: poza potrzeb¹
pozytywnoci.............................................................................................. 42
Kulturowe ró¿nice w potrzebie pozytywnej to¿samoci .................... 42
Polacy: pozytywna to¿samoæ, ale negatywny autostereotyp ............ 43
Reakcje na zagro¿enie pozytywnej to¿samoci u Polaków................ 44
Wyjanienia faworyzacji grupy obcej ................................................. 47
Autoweryfikacyjny model reakcji na zagro¿enie ............................... 49
Czêæ 2
Autoweryfikacyjny model reakcji na zagro¿enie: badania w³asne .... 54
Badanie 1. Zagro¿enie pozytywnego statusu w kulturze o negatywnym
autostereotypie ........................................................................................... 56
Idea badania i hipotezy ........................................................................ 56
Metoda ................................................................................................. 57
Wyniki .................................................................................................. 63
Dyskusja ............................................................................................... 69
Badanie 2. Zagro¿enie pozytywnego statusu u badanych
o zró¿nicowanym autostereotypie ............................................................. 72
Idea badania i hipotezy ........................................................................ 72
Metoda ................................................................................................. 74
Wyniki .................................................................................................. 79
Dyskusja ............................................................................................... 85
Badanie 3. Zagro¿enie pozytywnego statusu w wymiarze moralnoci .... 87
Idea badania i hipotezy ........................................................................ 87
Metoda ................................................................................................. 89
Wyniki .................................................................................................. 93
Dyskusja ............................................................................................... 97
Badanie 4. Zagro¿enie pozytywnego statusu w wymiarze moralnoci
a infrahumanizacja i faworyzacja .............................................................. 99
Idea badania i hipotezy ........................................................................ 99
Metoda ................................................................................................. 100
Wyniki .................................................................................................. 104
Dyskusja ............................................................................................... 106
Badanie 5. Efekty zagro¿enia pozytywnego statusu wród grup
o pozytywnym autostereotypie .................................................................. 109
Idea badania i hipotezy ........................................................................ 109
Dobór próby ......................................................................................... 110
Metoda ................................................................................................. 112
Spis treci
7
Wyniki .................................................................................................. 114
Dyskusja ............................................................................................... 117
Czêæ 3
Dyskusja ogólna i konkluzje ................................................................... 119
Poziom 1. .................................................................................................... 121
Poziom 2 ..................................................................................................... 124
Konkluzje teoretyczne i praktyczne .......................................................... 126
Bibliografia ............................................................................................... 129
Aneks ......................................................................................................... 142
Spis treci
8
Wprowadzenie
Gdy w 2001 roku w polskich ksiêgarniach pojawi³a siê ksi¹¿ka
S¹siedzi, opisuj¹ca historiê krwawego mordu dokonanego przez
mieszkañców Jedwabnego na ¯ydach (Gross, 2000), przez media
przetoczy³a siê prawdziwa burza. W obrêbie nauk spo³ecznych po-
wsta³o wiele prac opisuj¹cych reakcje Polaków na ten fakt historycz-
ny, nieznany wczeniej opinii publicznej (por. np. Cio³kiewicz, 2004;
Bilewicz, 2004b). Dla psychologa spo³ecznego jest oczywiste, ¿e
sposób odbioru tej ksi¹¿ki w Polsce ujawni³ pewne uniwersalne
mechanizmy reakcji na wa¿ne informacje dotycz¹ce grupy w³asnej.
Psychologia spo³eczna od lat bowiem zadaje sobie nastêpuj¹ce pyta-
nie: Jak ludzie reaguj¹ na wiadomoæ, ¿e ich grupa religijna, kul-
turowa czy narodowa jest znacznie gorsza czy mniej moralna, ani-
¿eli dot¹d s¹dzili?
Refleksja nad debat¹ o Jedwabnem sk³oni³a mnie do podjêcia
systematycznych badañ nad reakcjami na zagro¿enie pozytywnego
statusu grupy. Istniej¹ca dotychczas literatura przedmiotu powsta³a
g³ównie w obrêbie teorii to¿samoci spo³ecznej, która podkrela rolê
identyfikacji z grup¹ w reakcjach na tego typu zagro¿enia. Psycho-
log wychowany w tej tradycji teoretycznej na zadane w poprzednim
akapicie pytanie odpowie zapewne w nastêpuj¹cy sposób: Ludzie
silnie identyfikuj¹cy siê z polskoci¹ bêd¹ odrzucaæ wiedzê o Jedwab-
nem, stan¹ siê w wyniku takiej wiedzy bardziej uprzedzeni, bêd¹
polegaæ na stereotypach i podkrelaæ jednorodnoæ w³asnej grupy.
Ludzie, którzy s³abo zwi¹zani s¹ ze swoim narodem us³yszawszy
o Jedwabnem porzuc¹ swoje uprzedzenia, zaakceptuj¹ szokuj¹c¹
wiedzê, a ich w³asna grupa wyda im siê znacznie mniej jednorodna.
Wprowadzenie
10
Zdaniem teorii to¿samoci spo³ecznej, ludzie o s³abej identyfikacji
zrobi¹ wszystko, by przygotowaæ siê do opuszczenia grupy, u³atwiæ
przysz³¹ migracjê czy wrêcz ucieczkê (por. Branscombe i in., 1999).
Ka¿dy, kto pamiêta debatê o Jedwabnem i inne podobne dysku-
sje w polskim ¿yciu publicznym, wie, ¿e diagnoza ta nie jest praw-
dziwa. Ludzie, którzy potrafili przyj¹æ historiê Jedwabnego bez uprze-
dzeñ i narodowej megalomanii to niekoniecznie ludzie o s³abej
identyfikacji. Bardzo wielu polskich inteligentów, którzy uczestni-
czyli w tej debacie, nigdy nie zamierza³o opuciæ Polski czy zerwaæ
swoich wiêzów z narodem. Przyjêli oni prawdê o Jedwabnem, gdy¿
zdawa³a siê ona wzbogacaæ ich wiedzê o przesz³oci narodu, z któ-
rym s¹ zwi¹zani i który zamierzaj¹ naprawiæ swoj¹ prac¹. Nieraz
refleksja ta prowadzi³a do poczucia winy za w³asn¹ zbiorowoæ.
Brak odpowiedniego ujêcia przez psychologiê spo³eczn¹ znanych
nam zagro¿eñ pozytywnego statusu w³asnej grupy sk³ania³ do pod-
jêcia tego tematu w nieco inny sposób. Tak w³anie powsta³ model
zbiorowej autoweryfikacji, który odwo³ywa³ siê nie do to¿samoci
spo³ecznej, ale raczej do cile poznawczych procesów autoweryfi-
kacyjnych. Model ten zak³ada, ¿e osoby wiadome negatywnych cech
w³asnej grupy (b¹d te¿ przypuszczaj¹ce ich istnienie) gotowe s¹
zaakceptowaæ zagra¿aj¹c¹ informacjê, tak¹ jak historia Jedwabnego.
W wyniku zagro¿enia porzucaj¹ oni strategie ochrony wizerunku
w³asnej grupy, staj¹ siê mniej uprzedzeni do innych i ogólnie bar-
dziej otwarci. Dla tych osób, które wierz¹ w wy³¹cznie pozytywny
charakter w³asnej grupy, podobna informacja bêdzie nie do przyjê-
cia to oni w³anie zareaguj¹ na zagro¿enie wzrostem uprzedzeñ i fa-
woryzacji swoich ponad innymi.
W tej publikacji pragnê zapoznaæ Czytelników z tym, jak auto-
weryfikacyjny model reakcji na zagro¿enie statusu opisuje istniej¹-
ca literatura przedmiotu oraz jak empirycznie zosta³y zweryfikowane
za³o¿enia modelu w ci¹gu czterech eksperymentów przeprowadzo-
nych w Polsce i Stanach Zjednoczonych. W pierwszej czêci ksi¹¿ki
potrzeba pozytywnej to¿samoci spo³ecznej jest wywiedziona z ogól-
niejszych psychologicznych mechanizmów autowaloryzacji. Dalej
omawiam inn¹ motywacjê cz³owieka, jak¹ jest potrzeba autoweryfi-
kacji, która dzia³aæ mo¿e równie¿ na poziomie zbiorowym. Trzeci
rozdzia³ przedstawia problem zagro¿enia pozytywnego statusu gru-
py oraz jego klasyczne wyjanienie w jêzyku teorii to¿samoci spo-
Wprowadzenie
11
³ecznej. To pozwoli³o na skonfrontowanie przewidywañ tej teorii z za-
proponowanym w czwartym rozdziale autoweryfikacyjnym mode-
lem reakcji na zagro¿enie. Przedstawiam tak¿e badania weryfikuj¹-
ce przewidywania modelu na poziomie zbiorowym (badanie 1) oraz
indywidualnym (badanie 2). Prezentujê te¿ dwa badania dotycz¹ce
zagro¿eñ o charakterze moralnociowym omawiaj¹ce rolê jawnych
i porednich miar uprzedzeñ (badanie 3) oraz infrahumanizacji (ba-
danie 4). Ostatnie badanie weryfikuje przewidywania modelu w gru-
pie o pozytywnym autostereotypie (badanie 5). Ksi¹¿kê zamyka ogól-
na dyskusja, dotycz¹ca teoretycznych i praktycznych implikacji
przedstawionego modelu.
* * *
W tym miejscu chcia³bym podziêkowaæ wszystkim, których uwagi
i sugestie przyczyni³y siê do stworzenia tej ksi¹¿ki, a w szczególno-
ci prof. Miros³awowi Kofcie, który zainspirowa³ mnie do podjêcia
przedstawionych tu badañ, przekona³ do metod eksperymentalnej
psychologii spo³ecznej oraz wykszta³ci³ w duchu empirycznie zorien-
towanej psychologii. Praca ta to wynik naszych d³ugich rozmów,
przemyleñ, refleksji oraz wspólnie zaprojektowanych eksperymen-
tów. Znaczna czêæ sporód przedstawionych tu wyników by³a przed-
stawiona w mojej pracy doktorskiej, zatytu³owanej Miêdzy potrze-
b¹ pozytywnej to¿samoci a potrzeb¹ zbiorowej autoweryfikacji.
Reakcje na zagro¿enie statusu grupy w³asnej, a obronionej na Wy-
dziale Psychologii Uniwersytetu Warszawskiego. Dziêki cennym
uwagom recenzentów pracy doktorskiej, prof. Dariusza Doliñskiego
i prof. Janusza Czapiñskiego, uda³o mi siê wzbogaciæ temat ksi¹¿ki
o nowe ujêcia teoretyczne i rozwik³aæ pewne problemy metodolo-
giczne i formalne.
Kolejn¹ osob¹, której ksi¹¿ka ta wiele zawdziêcza, jest prof. Ema-
nuele Castano z New School for Social Research, który by³ moim
opiekunem w czasie pobytu na stypendium Fulbrighta w Nowym
Jorku. Pobyt ten umo¿liwi³ przeprowadzenie trzeciego z opisywa-
nych badañ oraz zainspirowa³ badanie ostatnie. W realizacji poszcze-
gólnych eksperymentów i rekrutacji osób badanych bardzo pomogli
mi Andrzej Bartelski (badania 1 i 2), Andrzej Folwarczny (badanie 2),
Justyna Wonicka (badanie 5) i Marta Snarska (badanie 4).
Wprowadzenie
12
Ksi¹¿ka ta nie powsta³aby zapewne bez niezwykle stymuluj¹cej
intelektualnie atmosfery Wydzia³u Psychologii UW wiele cennych
rozmów z prof. Mari¹ Lewick¹, prof. Januszem Grzelakiem, dr Jasi¹
Pietrzak, prof. Mari¹ Jarymowicz, dr hab. Mart¹ Kamiñsk¹-Feldman
i prof. Andrzejem Nowakiem u³atwi³o mi wytyczenie kierunku prac
w czasie studiów doktoranckich. Za wprowadzenie w wiat nauk
spo³ecznych chcia³bym równie¿ podziêkowaæ moim wczeniejszym
nauczycielom, którzy silnie wp³ynêli na to, kim dzi jestem i czym
siê zajmujê Krzysztofowi Srebrnemu i Robertowi Szuchcie oraz
prof. Ireneuszowi Krzemiñskiemu.
Gdyby nie moi rodzice, na pewno nie by³bym wra¿liwy na pro-
blemy, których dotycz¹ moje badania wychowali mnie w duchu
tolerancji oraz szacunku dla nauki. Mojej ¿onie Oli dziêkujê za wielk¹
cierpliwoæ i towarzyszenie mi wszêdzie tam, gdzie prowadzi³a mnie
chêæ zg³êbiania psychologii spo³ecznej.
Czêæ 1
Pozytywnoæ, autoweryfikacja
a zagro¿enie statusu
Potrzeba pozytywnej to¿samoci spo³ecznej
Pozytywny wizerunek w³asnej osoby jako g³ówna
potrzeba cz³owieka
Podstawow¹ potrzeb¹ cz³owieka, jak przekonuje niemal ca³a
wspó³czesna psychologia osobowoci (por. Baumeister, 1998; Kofta
i Doliñski, 2000; Wojciszke, 2002), jest potrzeba pozytywnej samo-
oceny. Gdy ludzie dowiadczaj¹ czego, co podwa¿a ich poczucie
w³asnej wartoci staraj¹ siê robiæ wszystko, by przywróciæ pozy-
tywn¹ samoocenê. D¹¿enie do obrony, podtrzymania i nasilenia po-
zytywnego wizerunku w³asnej osoby nazywane s¹ w psychologii
autowaloryzacj¹ (Wojciszke, 2002). O tym, jak wiele jest mo¿liwych
strategii budowania pozytywnej samooceny, przekonuje miêdzy in-
nymi Abraham Tesser, gdy twierdzi wrêcz, ¿e ludzie posiadaj¹ ca³y
ogród zoologiczny podbudowuj¹cy w³asne Ja (Tesser i in., 2000).
Bogdan Wojciszke wymienia g³ówne mechanizmy s³u¿¹ce auto-
waloryzacji (Wojciszke, 2002). S¹ nimi: definiowanie w³asnego Ja, ten-
dencyjne przetwarzanie informacji o sobie, realizacja zadañ i atrybu-
cje osi¹gniêtych wyników, porównania spo³eczne, dysonans
poznawczy, autoafirmacja, to¿samoæ spo³eczna i autoprezentacja (Woj-
ciszke, 2002, s. 156). Autowaloryzacja nastêpuje nie tylko w tera-
niejszoci buduje ona równie¿ nasze wyobra¿enia przesz³oci.
Stabilny, pozytywny wizerunek samych siebie wymaga przecie¿ iluzji
na temat przesz³ych zachowañ i myli totalitarne ja narzuca zatem
Pozytywnoæ, autoweryfikacja a zagro¿enie statusu
14
pozytywny wizerunek w³asnego sprawstwa, moralnoci czy racjonal-
noci, niejako fabrykuj¹c zapis pamiêciowy przesz³ych dowiadczeñ
(Greenwald, 1980).
D¹¿enie do pozytywnego wizerunku jest zachowaniem wysoce
adaptacyjnym. Z³udzenia co do w³asnej pozytywnoci zdaj¹ siê po-
magaæ w codziennym ¿yciu (Kofta i Szustrowa, 2001). Najbardziej
konkretnym tego przyk³adem wydaj¹ siê badania na temat zdrowot-
nych konsekwencji z³udzeñ na temat swojego dobrostanu (Taylor
i Brown, 1988). Badania te przekonuj¹, ¿e wiadomoæ wysokiej w³as-
nej wartoci, kontroli i optymizmu to swoiste samospe³niaj¹ce siê
proroctwa sprzyjaj¹ one bowiem aktywnoci i wytrwa³oci nawet
w beznadziejnych sytuacjach.
Potrzeba pozytywnego wizerunku w³asnej osoby jest na tyle pod-
stawowa, ¿e czasem prowadziæ mo¿e wrêcz do zachowañ z pozoru
zupe³nie nieracjonalnych i nieadaptacyjnych. Dowodem na to bêdzie
orientacja defensywna, któr¹ ludzie przyjmuj¹ aby zminimalizowaæ
zagro¿enia dla wizerunku w³asnej osoby (Doliñski, 1993). Nie chc¹c
anga¿owaæ siê w dzia³ania diagnostyczne dla Ja, wierz¹c w przej-
muj¹c¹ niesprawiedliwoæ otaczaj¹cego nas wiata, powiêcamy re-
aln¹ poprawê w³asnej sytuacji, byleby tylko unikn¹æ podwa¿enia
naszej pozytywnej samooceny.
Potrzeba wzmacniania w³asnej samooceny, nazywana przez Wil-
liama Swanna potrzeb¹ pozytywnoci (Swann, Rentfrow i Guinn,
2003; Swann i Pelham, 2002) wp³ywa równie¿, a mo¿e w szczegól-
noci, na nasze zachowania grupowe. Dowiadczaj¹c w ¿yciu co-
dziennym wielu pora¿ek, które z pewnoci¹ uderzaj¹ w nasz¹ po-
trzebê samooceny, staramy siê przynajmniej do³¹czyæ do grupy, która
w porównaniach nadal wypada dobrze. Na tak¹ w³anie przyczynê
pojawienia siê przynale¿noci grupowej wskazuje niejedna teoria
w obrêbie psychologii spo³ecznej (por. Oakes i Turner, 1980; Cialdi-
ni i in., 1976).
Poziom to¿samoci spo³ecznej
Zespó³ brytyjskich psychologów pod kierownictwem Henri Taj-
fela (Tajfel, Billig, Bundy i Flament, 1971) opisa³ 35 lat temu wyni-
ki niezwyk³ych eksperymentów, które do dzi inspiruj¹ psychologów
Potrzeba pozytywnej to¿samoci spo³ecznej
15
spo³ecznych. Badacze ci zaprosili na uniwersytet w Bristolu czter-
dziestu omiu nastolatków z pobliskiego liceum i pokazali im seriê
reprodukcji nieznanych im zagranicznych malarzy. Uczniowie mieli
wybraæ te obrazy, które najbardziej im siê podoba³y. Jako ¿e obrazy
by³y niepodpisane, badacze mogli póniej losowo przydzieliæ
uczniów do dwóch grup i zasugerowaæ im, ¿e kryterium podzia³u
stanowi³y ich preferencje malarskie tak oto piêtnastolatków podzie-
lono na zwolenników Klee i zwolenników Kandinskyego (por.
Tajfel, 1970).
Konsekwencje tego grupowego podzia³u okaza³y siê niebagatelne.
Ch³opcy wkrótce zaczêli faworyzowaæ w³asn¹ grupê, przyznawali jej
wy¿sze nagrody, a w podziale nagród wybierali zwykle te strategie,
które maksymalizowa³y ró¿nice miêdzy grupami nawet wtedy, gdy
obie grupy na tym traci³y. Eksperymenty zespo³u Tajfela sugerowa³y,
¿e ludzie tworz¹ grupy nawet wtedy, gdy kryteria podzia³u s¹ dla nich
zupe³nie nieistotne ¿aden z ch³opców nie interesowa³ siê wczeniej
sztuk¹. Nawet taki zupe³nie przypadkowy podzia³ sk³ania³ osoby ba-
dane do stworzenia grup oraz do faworyzowania swoich kosztem
obcych. Powy¿szy model badañ nazwano paradygmatem grupy mi-
nimalnej.
Jedno z podstawowych wyjanieñ efektów zaobserwowanych
przez Tajfela i wspó³pracowników nawi¹zywa³o do potrzeby pozy-
tywnej samooceny (Tajfel, 1974; Tajfel i Turner, 1979). Skoro bo-
wiem jako jednostki d¹¿ymy do tworzenia korzystnego wizerunku
samych siebie, to te same zasady obowi¹zuj¹ równie¿ i wtedy, gdy
stajemy siê cz³onkami pewnej zbiorowoci. Kiedy postrzegamy sie-
bie jako cz³onków grupy, pojawia siê potrzeba stworzenia pozytyw-
nego wizerunku grupy w³asnej. Czêæ nas samych, która wywodzi
siê z przynale¿noci do grupy, Tajfel nazwa³ to¿samoci¹ spo³eczn¹
(Tajfel, 1974).
Pozytywna samoocena a to¿samoæ spo³eczna
Z teorii to¿samoci spo³ecznej wynika zatem, ¿e umotywowani
potrzeb¹ pozytywnej samooceny ludzie niejako naturalnie staj¹ siê
cz³onkami grup. Empirycznej weryfikacji tego twierdzenia jako
pierwsi dokonali Penelope Oakes i John Turner (1980). Powtórzyli
Pozytywnoæ, autoweryfikacja a zagro¿enie statusu
16
oni eksperyment Tajfela, sprawdzaj¹c jednoczenie, czy ludzie, któ-
rzy w nim uczestniczyli, maj¹ w efekcie wy¿szy poziom samooceny
ni¿ ci, którzy w tym czasie siedzieli w oddzielnej sali i czytali gaze-
tê. Okaza³o siê, ¿e ludzie, których sk³oniono do przyst¹pienia do
grupy (co w efekcie doprowadzi³o do zaanga¿owania siê w jej fawo-
ryzowanie), byli póniej znacznie bardziej zadowoleni z siebie ni¿
pozostali. Eksperyment spotka³ siê jednak z krytyk¹ innych badaczy
(Abrams i Hogg, 1988), którzy podkrelali, ¿e zaobserwowana ró¿-
nica mo¿e wynikaæ g³ównie z obni¿onej samooceny grupy sk³onio-
nej do czytania gazety a zatem marnowania cennego czasu.
Choæ wyniki badañ Oakes i Turnera nie stanowi³y ostatecznego
potwierdzenia wp³ywu pozytywnej to¿samoci spo³ecznej (przyna-
le¿noci do pozytywnie wartociowanej grupy) na poziom samooce-
ny, to sk³oni³y one wielu badaczy do dok³adniejszego przyjrzenia siê
tej relacji. W póniejszym badaniu Hogg i Sunderland (1991) doko-
nali manipulacji samoocen¹ uczestników badania, przekazuj¹c ne-
gatywn¹ b¹d pozytywn¹ informacjê zwrotn¹ po wykonaniu zada-
nia. Ci sporód badanych, którzy dostali negatywn¹ informacjê
zwrotn¹, czyli ich poziom samooceny zosta³ obni¿ony, silniej zaan-
ga¿owali siê w dyskryminacjê grupy obcej, ani¿eli grupa o pozytyw-
nej samoocenie. Podobne wyniki w swoim niedawnym badaniu osi¹-
gnêli Petersen i Blank (2003) wykazali, ¿e nawet w trzyosobowych
zespo³ach ludzie, u których wytworzono nisk¹ samoocenê, s¹ bar-
dziej sk³onni do dyskryminacji grupy obcej.
Powy¿sze wyniki nie musz¹ jednak wiadczyæ o silnym zwi¹zku
samooceny z potrzeb¹ pozytywnej to¿samoci. Badania Crocker
i Schwartz (1985) dowiod³y, ¿e chocia¿ ludzie o niskiej samoocenie
s¹ bardziej sk³onni do uprzedzeñ i negatywnego oceniania innych
grup, to wcale nie oznacza to wiêkszego przywi¹zania do grupy w³as-
nej. W badaniu porównano osoby z górnego i dolnego tercyla na skali
samooceny Rosenberga (1965) pod wzglêdem ocen osobowoci
cz³onków grupy w³asnej i obcej. Okaza³o siê, ¿e niska samoocena
jest zwi¹zana ze sk³onnoci¹ do negatywnego opisu cz³onków obu
grup zarówno grupy obcej, jak i w³asnej. Nie zaobserwowano za-
tem szczególnej faworyzacji cz³onków w³asnej grupy wród ludzi
o niskiej samoocenie. Ta obserwacja sk³oni³a prawdopodobnie Luh-
tanen i Crocker (1992) do utworzenia nowej skali pomiaru samooce-
ny wynikaj¹cej z przynale¿noci do grup. Skalê tê autorki nazwa³y
Potrzeba pozytywnej to¿samoci spo³ecznej
17
skal¹ kolektywnej samooceny sk³adaj¹ siê na ni¹ podskale samo-
oceny siebie jako cz³onka grupy (jak postrzegam w³asne osi¹gniê-
cia w grupie?), prywatnej kolektywnej samooceny (co mylê o gru-
pie?), publicznej kolektywnej samooceny (jak nasza grupa jest
postrzegana?) oraz wa¿noci to¿samoci (czy przynale¿noæ do
grupy jest wa¿na dla mojego samoopisu?). Kolektywna samoocena
okaza³a siê niezale¿na od samooceny indywidualnej mierzonej na
skali Rosenberga. Póniejsza metaanaliza licznych badañ dotycz¹-
cych tego zagadnienia wykaza³a istnienie pozytywnego zwi¹zku
pomiêdzy poziomem samooceny a faworyzacj¹ grupy w³asnej (Aber-
son, Healy i Romero, 2000). Niezgodnie z przewidywaniami teorii
to¿samoci spo³ecznej badani o wysokim poziomie samooceny byli
wiêc bardziej sk³onni faworyzowaæ w³asn¹ grupê, ani¿eli badani o ni-
skim poziomie samooceny. Mo¿na wiêc podsumowaæ, ¿e trudno jest
jednoznacznie stwierdziæ istnienie silnej wiêzi miêdzy nisk¹ samo-
ocen¹ a potrzeb¹ pozytywnej to¿samoci spo³ecznej czy te¿ zbioro-
wej samooceny. Badania, w których samoocena traktowana jest jako
stan wytworzony sytuacyjnie (m.in. Petersen i Blank, 2003; Oakes
i Turner, 1980; Hogg i Sunderland, 1991) daj¹ zupe³nie inne przewi-
dywania ni¿ badania traktuj¹ce samoocenê jako trwa³¹ cechê osobo-
wociow¹ (m.in. Crocker i Schwartz, 1985; Aberson, Healy i Rome-
ro, 2000). Teorie z zakresu ró¿nic indywidualnych opieraj¹ siê
zazwyczaj na danych korelacyjnych, trudno wiêc wyprowadzaæ z nich
wnioski o charakterze przyczynowym. Bli¿sze wyjanieniu genezy
zjawiska faworyzacji w³asnej grupy s¹ wiêc badania eksperymental-
ne. Wa¿ne jednak, by podkreliæ, ¿e samoocena to nie jedyna poten-
cjalna przyczyna przynale¿noci do grupy.
Inne wyjanienia potrzeby pozytywnej to¿samoci
spo³ecznej
Brak jednoznacznego zwi¹zku miêdzy potrzeb¹ pozytywnoci na
poziomie indywidualnym a pozytywnoci¹ na poziomie zbiorowym
sk³oni³ psychologów spo³ecznych do poszukiwania alternatywnych
róde³ potrzeby pozytywnej to¿samoci spo³ecznej. Hogg i Mullin
(1999), twórcy teorii ograniczania subiektywnej niepewnoci (SURT),
podkrelaj¹ rolê niepewnoci jako odpowiedzialnej za d¹¿enie do
Pozytywnoæ, autoweryfikacja a zagro¿enie statusu
18
pozytywnej to¿samoci spo³ecznej. Zdaniem twórców tej teorii, lu-
dzie marz¹ o wiecie, któremu mo¿na ufaæ w którym wszystko jest
pod kontrol¹ i ma jasne znaczenie. Pozytywna to¿samoæ spo³eczna
wi¹¿e siê z pozytywnym wartociowaniem w³asnej grupy, która po-
zwala uporz¹dkowaæ wiat i zapewniæ nam przewidywalnoæ.
W jednym z badañ prowadzonych w grupach minimalnych (Hogg
i Grieve, 1999) czêci badanych umo¿liwiono oswojenie siê z sytua-
cj¹ dokonali oni przed w³aciw¹ gr¹ kilku próbnych podzia³ów
nagród. Okaza³o siê, ¿e gdy ludzie zyskuj¹ pewnoæ co do sytuacji,
w której siê znaleli, staj¹ siê znacznie mniej sk³onni do faworyzowa-
nia w³asnej grupy przy podziale nagród. Z punktu widzenia wspomnia-
nej teorii pozytywna to¿samoæ spo³eczna jest wiêc sposobem na ra-
dzenie sobie z niepewnoci¹. Wydaje siê to korespondowaæ z wynikami
badañ nad zamkniêciem poznawczym (Shah, Kruglanski i Thompson,
1998), które dowodz¹ i¿ ludzie o silnej potrzebie zamkniêcia poznaw-
czego szczególnie chêtnie opisuj¹ siebie samych jako cz³onków gru-
py, gdy¿ to czyni ich ¿ycie bardziej przewidywalnym.
Innym wyjanieniem potrzeby pozytywnej to¿samoci spo³ecz-
nej s¹ koncepcje wyrastaj¹ce na gruncie eksperymentalnej psycho-
logii egzystencjalnej (por. Greenberg, Koole, Pyszczynski, 2004). Jej
twórcy, Greenberg, Pyszczynski i Solomon, skupili siê na odczuciu
trwogi, którego dowiadczamy zawsze, gdy tylko mylimy o mier-
ci. Sposobem radzenia sobie z lêkiem przed mierci¹ jest wiatopo-
gl¹d, czyli kodeks moralny, wartoci i przekonania oraz samoocena.
Samoocena stanowi swoiste dorastanie do wiatopogl¹du wyso-
k¹ samoocenê mamy bowiem wtedy, gdy spe³niamy dominuj¹ce w na-
szej kulturze standardy. Dlatego te¿ ludzie opieraj¹cy swoj¹ samo-
ocenê na atrakcyjnym wygl¹dzie fizycznym w sytuacji zagro¿enia
miertelnoci¹ zaczn¹ uznawaæ wygl¹d fizyczny za szczególnie wa¿-
ny wymiar oceny cz³owieka. Greenberg i wspó³pracownicy w licz-
nych eksperymentach (Solomon, Greenberg, Pyszczynski, 2004)
dowiedli, ¿e myli o w³asnej mierci czyni¹ ludzi bardziej rygory-
stycznymi moralnie i przywi¹zanymi do w³asnego wiatopogl¹du,
a jednoczenie mniej tolerancyjnymi wobec ludzi o innym wiato-
pogl¹dzie. Ostatnie badania Emanuele Castano i Marka Dechesne
(2005) dowiod³y, ¿e wszystkie te konsekwencje s¹ zakorzenione
w potrzebie pozytywnej to¿samoci spo³ecznej. Badani, których po-
proszono o wyobra¿enie sobie swojej mierci i opisanie pomiertne-
Potrzeba pozytywnej to¿samoci spo³ecznej
19
go losu, stawali siê silniej przywi¹zani do grupy, zaczynali trakto-
waæ swoj¹ grupê jako jednorodn¹ ca³oæ, a ich to¿samoæ spo³eczna
by³a zdecydowanie bardziej pozytywna. Pozytywna to¿samoæ spo-
³eczna to zatem odpowied na potrzebê niemiertelnoci, czyli pod-
stawow¹ ludzk¹ niepewnoæ egzystencjaln¹.
Zdaniem innych badaczy (Baumeister i Leary, 1995, Twenge i in.,
2001) podstawowym lêkiem egzystencjalnym, z którym na co dzieñ
radziæ musz¹ sobie ludzie, jest zagro¿enie odrzuceniem. U ludzi
wykluczonych zaobserwowano czêstsze wystêpowanie ró¿nych za-
burzeñ psychicznych, czêstsze samobójstwa, wy¿szy poziom agre-
sji, jak równie¿ czêstsze zachowania antyspo³eczne, trudnoci z sa-
moregulacj¹ i mniejsz¹ chêæ do kooperacji w rozwi¹zywaniu
dylematów spo³ecznych. Wszystko to pojawia siê wtedy, gdy ludzie
uwiadamiaj¹ sobie, ¿e nikt nie chce z nimi wspó³pracowaæ i prze-
bywaæ. St¹d pojawia siê potrzeba pozytywnej samooceny, która sta-
nowi swoisty bufor chroni¹cy przed nap³ywaj¹cymi informacjami
o marginalnej pozycji cz³owieka w grupie. Przenosz¹c to zjawisko
na poziom zbiorowy pozytywna to¿samoæ spo³eczna mog³aby t³u-
miæ lêk cz³onka grupy przed odrzuceniem jego grupy z jakiej wiêk-
szej ca³oci. Z lêku przed marginalizacj¹ naszych grup rodzi siê za-
tem potrzeba pozytywnej to¿samoci spo³ecznej, która bêdzie
stanowiæ bufor ratuj¹cy przed wszelkiego rodzaju marginalizacj¹
naszej grupy.
Istnieje zatem wiele teorii wyjaniaj¹cych potrzebê pozytywnej
to¿samoci spo³ecznej. Wród psychologów spo³ecznych do niedawna
istnia³a zgoda, ¿e przynale¿noæ do grup jest funkcjonalna dla jed-
nostek daj¹c im pozytywn¹ samoocenê, pewnoæ co do tego, jaki
jest wiat, z³udzenie niemiertelnoci i przynale¿noci. Od niedaw-
na coraz g³oniej mówi siê jednak o innych potrzebach na poziomie
zbiorowym, wykraczaj¹cych poza potrzebê pozytywnej to¿samoci
spo³ecznej.
Pozytywnoæ, autoweryfikacja a zagro¿enie statusu
20
Potrzeba zbiorowej autoweryfikacji
Koherencja jako g³ówna potrzeba cz³owieka
Spo³eczna psychologia osobowoci traktuje bardzo czêsto potrze-
bê pozytywnoci jako g³ówn¹ motywacjê cz³owieka (Baumeister,
1998). Ju¿ od lat osiemdziesi¹tych podkrelano jednak istnienie in-
nych motywów, które decyduj¹ o procesach osobowociowych. Teoria
samooszacowania (self-assessment), stworzona przez Yaacova Tro-
pe (1975; 1986), zdaje siê podwa¿aæ uniwersalnoæ potrzeby pozy-
tywnoci. Teoria samooszacowania podkrela, ¿e ludzie potrzebuj¹
raczej obiektywnie dok³adnej, czyli najbardziej diagnostycznej in-
formacji, a nie wy³¹cznie takiej, która wzmacnia³aby ich dobre sa-
mopoczucie (por. Sedikides, 1993). Jak zauwa¿y³ Trope (1986), nie-
pewnoæ co do w³asnych zdolnoci motywuje badanych do
wybierania raczej tych zadañ, które s¹ dla nich najbardziej diagno-
styczne, choæ czêsto uderzaj¹ w ich pozytywny wizerunek.
Nieco inn¹ krytykê teorii wskazuj¹cych na uniwersaln¹ potrzebê
pozytywnoci przedstawia od lat William Swann ze wspó³pracowni-
kami (Swann, Hill, 1982; Swann, Pelham, Krull, 1989; Swann, Ste-
in-Seroussi, Geisler, 1992; Swann, Rentfrow, Guinn, 2003). Klasycz-
ne sformu³owanie proponowanej przez Swanna teorii autoweryfikacji
g³osi, ¿e ludzie w postrzeganiu siebie i innych kieruj¹ siê dwiema
podstawowymi potrzebami: chc¹ utrwaliæ poczucie koherencji w po-
znaniu (potrzeba epistemiczna) oraz zapewniæ sobie w³aciwy prze-
bieg interakcji z innymi ludmi (potrzeba pragmatyczna) (Swann,
Rentfrow, Guinn, 2003). Tych potrzeb nie zaspokoi wieczne poszu-
kiwanie pozytywnoci, albowiem prowadzi ono do braku koherencji
w³asnych przekonañ z dowiadczeniami, nie mówi¹c ju¿ o licznych
pora¿kach interpersonalnych, wynikaj¹cych z przekonania o w³asnej
wy¿szoci nad innymi. Unikaj¹c tych pora¿ek, staramy siê postrze-
gaæ wiat tak, by potwierdza³ on nasze przekonania a w relacjach
z innymi ludmi szukamy potwierdzenia opinii na w³asny temat: za-
równo tych pozytywnych, jak i negatywnych.
Poszukuj¹c autoweryfikacji, ludzie anga¿uj¹ siê w dwie katego-
rie dzia³añ. Pierwsza z nich obejmuje zachowania zmierzaj¹ce do
stworzenia potwierdzaj¹cego nasze przekonania rodowiska spo³ecz-
Potrzeba zbiorowej autoweryfikacji
21
nego staramy siê zatem okazywaæ wiatu wizerunek zgodny z tym,
co o sobie mylimy oraz wybieraæ do interakcji ludzi potwierdzaj¹-
cych nasz wizerunek. Drug¹ kategori¹ s¹ dzia³ania poznawcze po-
przez charakterystyczny proces przetwarzania informacji (selektyw-
na uwaga, selektywne przypominanie, selektywna interpretacja)
postrzegamy wiat tak, aby pasowa³ on do naszych przekonañ o w³as-
nej osobie (por. Swann, Rentfrow, Guinn, 2003). Teoria autoweryfi-
kacji zak³ada wiêc, ¿e szczególnie faworyzowaæ bêdziemy tych lu-
dzi, którzy potwierdzaj¹ nasze przekonania na temat w³asnej osoby
(negatywne b¹d pozytywne), a postrzegaj¹c wiat bêdziemy kon-
centrowaæ siê g³ównie na faktach potwierdzaj¹cych to, co o sobie
mylimy. Szczególnie pierwsze z tych za³o¿eñ wydaje siê mieæ nie-
zwykle donios³e znaczenie dla relacji miêdzygrupowych (por. Chen,
Chen i Shaw, 2004; Bilewicz, 2004a; Bilewicz i Kofta, 2006).
Dowody na autoweryfikacjê
Istnieje wiele dowodów empirycznych potwierdzaj¹cych trafnoæ
przewidywañ teorii autoweryfikacji. W jednym z bardziej znanych
eksperymentów Swanna, Pelhama i Krulla (1989) poinformowano
ka¿dego uczestnika badania, ¿e dwie osoby dokona³y oceny ich osi¹-
gniêæ w tych wymiarach, które uczestnik wskaza³ jako najwa¿niejsze.
Pierwszy oceniaj¹cy przedstawia³ niekorzystn¹ ocenê osi¹gniêæ, a drugi
zdecydowanie korzystn¹. Badani poproszeni byli póniej o wybra-
nie, z którym oceniaj¹cym chc¹ mieæ do czynienia. Okaza³o siê, ¿e
badani, którzy postrzegali siebie w z³ym wietle, wybierali do interak-
cji tego oceniaj¹cego, który wystawi³ im wczeniej niekorzystn¹ oce-
nê. W innym badaniu Swann, Stein-Seroussi i Giesler (1992) spytali
osoby wykazuj¹ce negatywn¹ i pozytywn¹ samoocenê, czy woleliby
mieæ do czynienia z osob¹ oceniaj¹c¹ je korzystnie, czy te¿ z osob¹
oceniaj¹c¹ je niekorzystnie. Badani postrzegaj¹cy siebie w sposób
pozytywny zdecydowanie preferowali interakcje z osob¹ oceniaj¹c¹ ich
korzystnie, natomiast badani z negatywn¹ samoocen¹ chêtniej wybie-
rali do interakcji osobê oceniaj¹c¹ ich niekorzystnie. Jedna z osób ba-
danych postrzegaj¹ca siebie w z³ym wietle uzasadnia³a to w nastêpu-
j¹cy sposób: Lubiê, gdy kto mnie docenia, lecz nie mam pewnoci
czy jest to prawdziwa ocena. Brzmi dobrze, ale ten drugi oceniaj¹cy