Być gorszymi O reakcjach na zagrożenie statusu grupy własnej fragment

background image
background image
background image
background image
background image

Spis treœci

Wprowadzenie ..........................................................................................

9

Czêœæ 1

Pozytywnoœæ, autoweryfikacja a zagro¿enie statusu ............................ 13
Potrzeba pozytywnej to¿samoœci spo³ecznej............................................. 13

Pozytywny wizerunek w³asnej osoby jako g³ówna potrzeba

cz³owieka ............................................................................................. 13

Poziom to¿samoœci spo³ecznej ............................................................ 14

Pozytywna samoocena a to¿samoœæ spo³eczna ................................... 15

Inne wyjaœnienia potrzeby pozytywnej to¿samoœci spo³ecznej ......... 17

Potrzeba zbiorowej autoweryfikacji .......................................................... 20

Koherencja jako g³ówna potrzeba cz³owieka ..................................... 20

Dowody na autoweryfikacjê ................................................................ 21

Poznawcze mechanizmy autoweryfikacji ........................................... 22

Autoweryfikacja a to¿samoœæ spo³eczna ............................................. 23

Zbiorowa autoweryfikacja wed³ug Sereny Chen ................................ 24

Zagro¿enie statusu grupy jako zagro¿enie pozytywnej to¿samoœci

spo³ecznej: potrzeba pozytywnoœci ........................................................... 27

Czym jest zagro¿enie pozytywnej to¿samoœci spo³ecznej? ................ 27

Przyk³ady zagro¿eñ pozytywnej to¿samoœci spo³ecznej .................... 28

Zagro¿enia sprawnoœci oraz zagro¿enia moralnoœci........................... 32

ród³o zagro¿enia to¿samoœci: wewn¹trz i na zewn¹trz .................... 33

MoralnoϾ i sprawnoϾ: procesy kompensacyjne ............................... 34

Negatywna przesz³oœæ w³asnej grupy jako zagro¿enie....................... 36

Reakcje ludzi silnie identyfikuj¹cych siê z grup¹ .............................. 37

Reakcje ludzi s³abo identyfikuj¹cych siê z grup¹............................... 39

background image

Spis treœci

6

Zagro¿enie statusu grupy jako autoweryfikacja: poza potrzeb¹

pozytywnoœci.............................................................................................. 42

Kulturowe ró¿nice w potrzebie pozytywnej to¿samoœci .................... 42

Polacy: pozytywna to¿samoœæ, ale negatywny autostereotyp ............ 43

Reakcje na zagro¿enie pozytywnej to¿samoœci u Polaków................ 44

Wyjaœnienia faworyzacji grupy obcej ................................................. 47

Autoweryfikacyjny model reakcji na zagro¿enie ............................... 49

Czêœæ 2

Autoweryfikacyjny model reakcji na zagro¿enie: badania w³asne .... 54
Badanie 1. Zagro¿enie pozytywnego statusu w kulturze o negatywnym

autostereotypie ........................................................................................... 56

Idea badania i hipotezy ........................................................................ 56

Metoda ................................................................................................. 57

Wyniki .................................................................................................. 63

Dyskusja ............................................................................................... 69

Badanie 2. Zagro¿enie pozytywnego statusu u badanych

o zró¿nicowanym autostereotypie ............................................................. 72

Idea badania i hipotezy ........................................................................ 72

Metoda ................................................................................................. 74

Wyniki .................................................................................................. 79

Dyskusja ............................................................................................... 85

Badanie 3. Zagro¿enie pozytywnego statusu w wymiarze moralnoœci .... 87

Idea badania i hipotezy ........................................................................ 87

Metoda ................................................................................................. 89

Wyniki .................................................................................................. 93

Dyskusja ............................................................................................... 97

Badanie 4. Zagro¿enie pozytywnego statusu w wymiarze moralnoœci

a infrahumanizacja i faworyzacja .............................................................. 99

Idea badania i hipotezy ........................................................................ 99

Metoda ................................................................................................. 100

Wyniki .................................................................................................. 104

Dyskusja ............................................................................................... 106

Badanie 5. Efekty zagro¿enia pozytywnego statusu wœród grup

o pozytywnym autostereotypie .................................................................. 109

Idea badania i hipotezy ........................................................................ 109

Dobór próby ......................................................................................... 110

Metoda ................................................................................................. 112

background image

Spis treœci

7

Wyniki .................................................................................................. 114

Dyskusja ............................................................................................... 117

Czêœæ 3

Dyskusja ogólna i konkluzje ................................................................... 119
Poziom 1. .................................................................................................... 121

Poziom 2 ..................................................................................................... 124

Konkluzje teoretyczne i praktyczne .......................................................... 126
Bibliografia ............................................................................................... 129
Aneks ......................................................................................................... 142

background image

Spis treœci

8

background image

Wprowadzenie

Gdy w 2001 roku w polskich ksiêgarniach pojawi³a siê ksi¹¿ka

„S¹siedzi”, opisuj¹ca historiê krwawego mordu dokonanego przez

mieszkañców Jedwabnego na ¯ydach (Gross, 2000), przez media

przetoczy³a siê prawdziwa burza. W obrêbie nauk spo³ecznych po-

wsta³o wiele prac opisuj¹cych reakcje Polaków na ten fakt historycz-

ny, nieznany wczeœniej opinii publicznej (por. np. Cio³kiewicz, 2004;

Bilewicz, 2004b). Dla psychologa spo³ecznego jest oczywiste, ¿e

sposób odbioru tej ksi¹¿ki w Polsce ujawni³ pewne uniwersalne

mechanizmy reakcji na wa¿ne informacje dotycz¹ce grupy w³asnej.

Psychologia spo³eczna od lat bowiem zadaje sobie nastêpuj¹ce pyta-

nie: Jak ludzie reaguj¹ na wiadomoœæ, ¿e ich grupa – religijna, kul-

turowa czy narodowa – jest znacznie gorsza czy mniej moralna, ani-

¿eli dot¹d s¹dzili?

Refleksja nad debat¹ o Jedwabnem sk³oni³a mnie do podjêcia

systematycznych badañ nad reakcjami na zagro¿enie pozytywnego

statusu grupy. Istniej¹ca dotychczas literatura przedmiotu powsta³a

g³ównie w obrêbie teorii to¿samoœci spo³ecznej, która podkreœla rolê

identyfikacji z grup¹ w reakcjach na tego typu zagro¿enia. Psycho-

log wychowany w tej tradycji teoretycznej na zadane w poprzednim

akapicie pytanie odpowie zapewne w nastêpuj¹cy sposób: Ludzie

silnie identyfikuj¹cy siê z polskoœci¹ bêd¹ odrzucaæ wiedzê o Jedwab-

nem, stan¹ siê w wyniku takiej wiedzy bardziej uprzedzeni, bêd¹

polegaæ na stereotypach i podkreœlaæ jednorodnoœæ w³asnej grupy.

Ludzie, którzy s³abo zwi¹zani s¹ ze swoim narodem – us³yszawszy

o Jedwabnem porzuc¹ swoje uprzedzenia, zaakceptuj¹ szokuj¹c¹

wiedzê, a ich w³asna grupa wyda im siê znacznie mniej jednorodna.

background image

Wprowadzenie

10

Zdaniem teorii to¿samoœci spo³ecznej, ludzie o s³abej identyfikacji

zrobi¹ wszystko, by przygotowaæ siê do opuszczenia grupy, u³atwiæ

przysz³¹ migracjê czy wrêcz ucieczkê (por. Branscombe i in., 1999).

Ka¿dy, kto pamiêta debatê o Jedwabnem i inne podobne dysku-

sje w polskim ¿yciu publicznym, wie, ¿e diagnoza ta nie jest praw-

dziwa. Ludzie, którzy potrafili przyj¹æ historiê Jedwabnego bez uprze-

dzeñ i narodowej megalomanii to niekoniecznie ludzie o s³abej

identyfikacji. Bardzo wielu polskich inteligentów, którzy uczestni-

czyli w tej debacie, nigdy nie zamierza³o opuœciæ Polski czy zerwaæ

swoich wiêzów z narodem. Przyjêli oni prawdê o Jedwabnem, gdy¿

zdawa³a siê ona wzbogacaæ ich wiedzê o przesz³oœci narodu, z któ-

rym s¹ zwi¹zani i który zamierzaj¹ naprawiæ swoj¹ prac¹. Nieraz

refleksja ta prowadzi³a do poczucia winy za w³asn¹ zbiorowoœæ.

Brak odpowiedniego ujêcia przez psychologiê spo³eczn¹ znanych

nam zagro¿eñ pozytywnego statusu w³asnej grupy sk³ania³ do pod-

jêcia tego tematu w nieco inny sposób. Tak w³aœnie powsta³ model

zbiorowej autoweryfikacji, który odwo³ywa³ siê nie do to¿samoœci

spo³ecznej, ale raczej do œciœle poznawczych procesów autoweryfi-

kacyjnych. Model ten zak³ada, ¿e osoby œwiadome negatywnych cech

w³asnej grupy (b¹dŸ te¿ przypuszczaj¹ce ich istnienie) gotowe s¹

zaakceptowaæ zagra¿aj¹c¹ informacjê, tak¹ jak historia Jedwabnego.

W wyniku zagro¿enia porzucaj¹ oni strategie ochrony wizerunku

w³asnej grupy, staj¹ siê mniej uprzedzeni do innych i ogólnie bar-

dziej otwarci. Dla tych osób, które wierz¹ w wy³¹cznie pozytywny

charakter w³asnej grupy, podobna informacja bêdzie nie do przyjê-

cia – to oni w³aœnie zareaguj¹ na zagro¿enie wzrostem uprzedzeñ i fa-

woryzacji swoich ponad innymi.

W tej publikacji pragnê zapoznaæ Czytelników z tym, jak auto-

weryfikacyjny model reakcji na zagro¿enie statusu opisuje istniej¹-

ca literatura przedmiotu oraz jak empirycznie zosta³y zweryfikowane

za³o¿enia modelu w ci¹gu czterech eksperymentów przeprowadzo-

nych w Polsce i Stanach Zjednoczonych. W pierwszej czêœci ksi¹¿ki

potrzeba pozytywnej to¿samoœci spo³ecznej jest wywiedziona z ogól-

niejszych psychologicznych mechanizmów autowaloryzacji. Dalej

omawiam inn¹ motywacjê cz³owieka, jak¹ jest potrzeba autoweryfi-

kacji, która dzia³aæ mo¿e równie¿ na poziomie zbiorowym. Trzeci

rozdzia³ przedstawia problem zagro¿enia pozytywnego statusu gru-

py oraz jego klasyczne wyjaœnienie w jêzyku teorii to¿samoœci spo-

background image

Wprowadzenie

11

³ecznej. To pozwoli³o na skonfrontowanie przewidywañ tej teorii z za-

proponowanym w czwartym rozdziale autoweryfikacyjnym mode-

lem reakcji na zagro¿enie. Przedstawiam tak¿e badania weryfikuj¹-

ce przewidywania modelu na poziomie zbiorowym (badanie 1) oraz

indywidualnym (badanie 2). Prezentujê te¿ dwa badania dotycz¹ce

zagro¿eñ o charakterze moralnoœciowym – omawiaj¹ce rolê jawnych

i poœrednich miar uprzedzeñ (badanie 3) oraz infrahumanizacji (ba-

danie 4). Ostatnie badanie weryfikuje przewidywania modelu w gru-

pie o pozytywnym autostereotypie (badanie 5). Ksi¹¿kê zamyka ogól-

na dyskusja, dotycz¹ca teoretycznych i praktycznych implikacji

przedstawionego modelu.

* * *

W tym miejscu chcia³bym podziêkowaæ wszystkim, których uwagi

i sugestie przyczyni³y siê do stworzenia tej ksi¹¿ki, a w szczególno-

œci prof. Miros³awowi Kofcie, który zainspirowa³ mnie do podjêcia

przedstawionych tu badañ, przekona³ do metod eksperymentalnej

psychologii spo³ecznej oraz wykszta³ci³ w duchu empirycznie zorien-

towanej psychologii. Praca ta to wynik naszych d³ugich rozmów,

przemyœleñ, refleksji oraz wspólnie zaprojektowanych eksperymen-

tów. Znaczna czêœæ spoœród przedstawionych tu wyników by³a przed-

stawiona w mojej pracy doktorskiej, zatytu³owanej „Miêdzy potrze-

b¹ pozytywnej to¿samoœci a potrzeb¹ zbiorowej autoweryfikacji.

Reakcje na zagro¿enie statusu grupy w³asnej”, a obronionej na Wy-

dziale Psychologii Uniwersytetu Warszawskiego. Dziêki cennym

uwagom recenzentów pracy doktorskiej, prof. Dariusza Doliñskiego

i prof. Janusza Czapiñskiego, uda³o mi siê wzbogaciæ temat ksi¹¿ki

o nowe ujêcia teoretyczne i rozwik³aæ pewne problemy metodolo-

giczne i formalne.

Kolejn¹ osob¹, której ksi¹¿ka ta wiele zawdziêcza, jest prof. Ema-

nuele Castano z New School for Social Research, który by³ moim

opiekunem w czasie pobytu na stypendium Fulbrighta w Nowym

Jorku. Pobyt ten umo¿liwi³ przeprowadzenie trzeciego z opisywa-

nych badañ oraz zainspirowa³ badanie ostatnie. W realizacji poszcze-

gólnych eksperymentów i rekrutacji osób badanych bardzo pomogli

mi Andrzej Bartelski (badania 1 i 2), Andrzej Folwarczny (badanie 2),

Justyna WoŸnicka (badanie 5) i Marta Snarska (badanie 4).

background image

Wprowadzenie

12

Ksi¹¿ka ta nie powsta³aby zapewne bez niezwykle stymuluj¹cej

intelektualnie atmosfery Wydzia³u Psychologii UW – wiele cennych

rozmów z prof. Mari¹ Lewick¹, prof. Januszem Grzelakiem, dr Jasi¹

Pietrzak, prof. Mari¹ Jarymowicz, dr hab. Mart¹ Kamiñsk¹-Feldman

i prof. Andrzejem Nowakiem u³atwi³o mi wytyczenie kierunku prac

w czasie studiów doktoranckich. Za wprowadzenie w œwiat nauk

spo³ecznych chcia³bym równie¿ podziêkowaæ moim wczeœniejszym

nauczycielom, którzy silnie wp³ynêli na to, kim dziœ jestem i czym

siê zajmujê – Krzysztofowi Srebrnemu i Robertowi Szuchcie oraz

prof. Ireneuszowi Krzemiñskiemu.

Gdyby nie moi rodzice, na pewno nie by³bym wra¿liwy na pro-

blemy, których dotycz¹ moje badania – wychowali mnie w duchu

tolerancji oraz szacunku dla nauki. Mojej ¿onie Oli dziêkujê za wielk¹

cierpliwoœæ i towarzyszenie mi wszêdzie tam, gdzie prowadzi³a mnie

chêæ zg³êbiania psychologii spo³ecznej.

background image

Czêœæ 1

PozytywnoϾ, autoweryfikacja

a zagro¿enie statusu

Potrzeba pozytywnej to¿samoœci spo³ecznej

Pozytywny wizerunek w³asnej osoby jako g³ówna

potrzeba cz³owieka

Podstawow¹ potrzeb¹ cz³owieka, jak przekonuje niemal ca³a

wspó³czesna psychologia osobowoœci (por. Baumeister, 1998; Kofta

i Doliñski, 2000; Wojciszke, 2002), jest potrzeba pozytywnej samo-

oceny. Gdy ludzie doœwiadczaj¹ czegoœ, co podwa¿a ich poczucie

w³asnej wartoœci – staraj¹ siê robiæ wszystko, by przywróciæ pozy-

tywn¹ samoocenê. D¹¿enie do obrony, podtrzymania i nasilenia po-

zytywnego wizerunku w³asnej osoby nazywane s¹ w psychologii

autowaloryzacj¹ (Wojciszke, 2002). O tym, jak wiele jest mo¿liwych

strategii budowania pozytywnej samooceny, przekonuje miêdzy in-

nymi Abraham Tesser, gdy twierdzi wrêcz, ¿e ludzie posiadaj¹ ca³y

„ogród zoologiczny” podbudowuj¹cy w³asne Ja (Tesser i in., 2000).

Bogdan Wojciszke wymienia g³ówne mechanizmy s³u¿¹ce auto-

waloryzacji (Wojciszke, 2002). S¹ nimi: definiowanie w³asnego Ja, ten-

dencyjne przetwarzanie informacji o sobie, realizacja zadañ i atrybu-

cje osi¹gniêtych wyników, porównania spo³eczne, dysonans

poznawczy, autoafirmacja, to¿samoœæ spo³eczna i autoprezentacja (Woj-

ciszke, 2002, s. 156). Autowaloryzacja nastêpuje nie tylko w teraŸ-

niejszoœci – buduje ona równie¿ nasze wyobra¿enia przesz³oœci.

Stabilny, pozytywny wizerunek samych siebie wymaga przecie¿ iluzji

na temat przesz³ych zachowañ i myœli – „totalitarne ja” narzuca zatem

background image

Pozytywnoœæ, autoweryfikacja a zagro¿enie statusu

14

pozytywny wizerunek w³asnego sprawstwa, moralnoœci czy racjonal-

noœci, niejako fabrykuj¹c zapis pamiêciowy przesz³ych doœwiadczeñ

(Greenwald, 1980).

D¹¿enie do pozytywnego wizerunku jest zachowaniem wysoce

adaptacyjnym. Z³udzenia co do w³asnej pozytywnoœci zdaj¹ siê po-

magaæ w codziennym ¿yciu (Kofta i Szustrowa, 2001). Najbardziej

konkretnym tego przyk³adem wydaj¹ siê badania na temat zdrowot-

nych konsekwencji z³udzeñ na temat swojego dobrostanu (Taylor

i Brown, 1988). Badania te przekonuj¹, ¿e œwiadomoœæ wysokiej w³as-

nej wartoœci, kontroli i optymizmu to swoiste samospe³niaj¹ce siê

proroctwa – sprzyjaj¹ one bowiem aktywnoœci i wytrwa³oœci nawet

w beznadziejnych sytuacjach.

Potrzeba pozytywnego wizerunku w³asnej osoby jest na tyle pod-

stawowa, ¿e czasem prowadziæ mo¿e wrêcz do zachowañ z pozoru

zupe³nie nieracjonalnych i nieadaptacyjnych. Dowodem na to bêdzie

orientacja defensywna, któr¹ ludzie przyjmuj¹ aby zminimalizowaæ

zagro¿enia dla wizerunku w³asnej osoby (Doliñski, 1993). Nie chc¹c

anga¿owaæ siê w dzia³ania diagnostyczne dla Ja, wierz¹c w przej-

muj¹c¹ niesprawiedliwoœæ otaczaj¹cego nas œwiata, poœwiêcamy re-

aln¹ poprawê w³asnej sytuacji, byleby tylko unikn¹æ podwa¿enia

naszej pozytywnej samooceny.

Potrzeba wzmacniania w³asnej samooceny, nazywana przez Wil-

liama Swanna „potrzeb¹ pozytywnoœci” (Swann, Rentfrow i Guinn,

2003; Swann i Pelham, 2002) wp³ywa równie¿, a mo¿e w szczegól-

noœci, na nasze zachowania grupowe. Doœwiadczaj¹c w ¿yciu co-

dziennym wielu pora¿ek, które z pewnoœci¹ uderzaj¹ w nasz¹ po-

trzebê samooceny, staramy siê przynajmniej do³¹czyæ do grupy, która

w porównaniach nadal wypada dobrze. Na tak¹ w³aœnie przyczynê

pojawienia siê przynale¿noœci grupowej wskazuje niejedna teoria

w obrêbie psychologii spo³ecznej (por. Oakes i Turner, 1980; Cialdi-

ni i in., 1976).

Poziom to¿samoœci spo³ecznej

Zespó³ brytyjskich psychologów pod kierownictwem Henri Taj-

fela (Tajfel, Billig, Bundy i Flament, 1971) opisa³ 35 lat temu wyni-

ki niezwyk³ych eksperymentów, które do dziœ inspiruj¹ psychologów

background image

Potrzeba pozytywnej to¿samoœci spo³ecznej

15

spo³ecznych. Badacze ci zaprosili na uniwersytet w Bristolu czter-

dziestu oœmiu nastolatków z pobliskiego liceum i pokazali im seriê

reprodukcji nieznanych im „zagranicznych malarzy”. Uczniowie mieli

wybraæ te obrazy, które najbardziej im siê podoba³y. Jako ¿e obrazy

by³y niepodpisane, badacze mogli póŸniej losowo przydzieliæ

uczniów do dwóch grup i zasugerowaæ im, ¿e kryterium podzia³u

stanowi³y ich preferencje malarskie – tak oto piêtnastolatków podzie-

lono na „zwolenników Klee” i „zwolenników Kandinsky’ego” (por.

Tajfel, 1970).

Konsekwencje tego grupowego podzia³u okaza³y siê niebagatelne.

Ch³opcy wkrótce zaczêli faworyzowaæ w³asn¹ grupê, przyznawali jej

wy¿sze nagrody, a w podziale nagród wybierali zwykle te strategie,

które maksymalizowa³y ró¿nice miêdzy grupami – nawet wtedy, gdy

obie grupy na tym traci³y. Eksperymenty zespo³u Tajfela sugerowa³y,

¿e ludzie tworz¹ grupy nawet wtedy, gdy kryteria podzia³u s¹ dla nich

zupe³nie nieistotne – ¿aden z ch³opców nie interesowa³ siê wczeœniej

sztuk¹. Nawet taki zupe³nie przypadkowy podzia³ sk³ania³ osoby ba-

dane do stworzenia grup oraz do faworyzowania „swoich” kosztem

„obcych”. Powy¿szy model badañ nazwano paradygmatem grupy mi-

nimalnej.

Jedno z podstawowych wyjaœnieñ efektów zaobserwowanych

przez Tajfela i wspó³pracowników nawi¹zywa³o do potrzeby pozy-

tywnej samooceny (Tajfel, 1974; Tajfel i Turner, 1979). Skoro bo-

wiem jako jednostki d¹¿ymy do tworzenia korzystnego wizerunku

samych siebie, to te same zasady obowi¹zuj¹ równie¿ i wtedy, gdy

stajemy siê cz³onkami pewnej zbiorowoœci. Kiedy postrzegamy sie-

bie jako cz³onków grupy, pojawia siê potrzeba stworzenia pozytyw-

nego wizerunku grupy w³asnej. Czêœæ nas samych, która wywodzi

siê z przynale¿noœci do grupy, Tajfel nazwa³ to¿samoœci¹ spo³eczn¹

(Tajfel, 1974).

Pozytywna samoocena a to¿samoœæ spo³eczna

Z teorii to¿samoœci spo³ecznej wynika zatem, ¿e umotywowani

potrzeb¹ pozytywnej samooceny ludzie niejako naturalnie staj¹ siê

cz³onkami grup. Empirycznej weryfikacji tego twierdzenia jako

pierwsi dokonali Penelope Oakes i John Turner (1980). Powtórzyli

background image

Pozytywnoœæ, autoweryfikacja a zagro¿enie statusu

16

oni eksperyment Tajfela, sprawdzaj¹c jednoczeœnie, czy ludzie, któ-

rzy w nim uczestniczyli, maj¹ w efekcie wy¿szy poziom samooceny

ni¿ ci, którzy w tym czasie siedzieli w oddzielnej sali i czytali gaze-

tê. Okaza³o siê, ¿e ludzie, których sk³oniono do przyst¹pienia do

grupy (co w efekcie doprowadzi³o do zaanga¿owania siê w jej fawo-

ryzowanie), byli póŸniej znacznie bardziej zadowoleni z siebie ni¿

pozostali. Eksperyment spotka³ siê jednak z krytyk¹ innych badaczy

(Abrams i Hogg, 1988), którzy podkreœlali, ¿e zaobserwowana ró¿-

nica mo¿e wynikaæ g³ównie z obni¿onej samooceny grupy sk³onio-

nej do czytania gazety – a zatem marnowania cennego czasu.

Choæ wyniki badañ Oakes i Turnera nie stanowi³y ostatecznego

potwierdzenia wp³ywu pozytywnej to¿samoœci spo³ecznej (przyna-

le¿noœci do pozytywnie wartoœciowanej grupy) na poziom samooce-

ny, to sk³oni³y one wielu badaczy do dok³adniejszego przyjrzenia siê

tej relacji. W póŸniejszym badaniu Hogg i Sunderland (1991) doko-

nali manipulacji samoocen¹ uczestników badania, przekazuj¹c ne-

gatywn¹ b¹dŸ pozytywn¹ informacjê zwrotn¹ po wykonaniu zada-

nia. Ci spoœród badanych, którzy dostali negatywn¹ informacjê

zwrotn¹, czyli ich poziom samooceny zosta³ obni¿ony, silniej zaan-

ga¿owali siê w dyskryminacjê grupy obcej, ani¿eli grupa o pozytyw-

nej samoocenie. Podobne wyniki w swoim niedawnym badaniu osi¹-

gnêli Petersen i Blank (2003) – wykazali, ¿e nawet w trzyosobowych

zespo³ach ludzie, u których wytworzono nisk¹ samoocenê, s¹ bar-

dziej sk³onni do dyskryminacji grupy obcej.

Powy¿sze wyniki nie musz¹ jednak œwiadczyæ o silnym zwi¹zku

samooceny z potrzeb¹ pozytywnej to¿samoœci. Badania Crocker

i Schwartz (1985) dowiod³y, ¿e chocia¿ ludzie o niskiej samoocenie

s¹ bardziej sk³onni do uprzedzeñ i negatywnego oceniania innych

grup, to wcale nie oznacza to wiêkszego przywi¹zania do grupy w³as-

nej. W badaniu porównano osoby z górnego i dolnego tercyla na skali

samooceny Rosenberga (1965) pod wzglêdem ocen osobowoœci

cz³onków grupy w³asnej i obcej. Okaza³o siê, ¿e niska samoocena

jest zwi¹zana ze sk³onnoœci¹ do negatywnego opisu cz³onków obu

grup – zarówno grupy obcej, jak i w³asnej. Nie zaobserwowano za-

tem szczególnej faworyzacji cz³onków w³asnej grupy wœród ludzi

o niskiej samoocenie. Ta obserwacja sk³oni³a prawdopodobnie Luh-

tanen i Crocker (1992) do utworzenia nowej skali pomiaru samooce-

ny wynikaj¹cej z przynale¿noœci do grup. Skalê tê autorki nazwa³y

background image

Potrzeba pozytywnej to¿samoœci spo³ecznej

17

skal¹ kolektywnej samooceny – sk³adaj¹ siê na ni¹ podskale samo-

oceny siebie jako cz³onka grupy („jak postrzegam w³asne osi¹gniê-

cia w grupie?”), prywatnej kolektywnej samooceny („co myœlê o gru-

pie?”), publicznej kolektywnej samooceny („jak nasza grupa jest

postrzegana?”) oraz wa¿noœci to¿samoœci („czy przynale¿noœæ do

grupy jest wa¿na dla mojego samoopisu?”). Kolektywna samoocena

okaza³a siê niezale¿na od samooceny indywidualnej mierzonej na

skali Rosenberga. PóŸniejsza metaanaliza licznych badañ dotycz¹-

cych tego zagadnienia wykaza³a istnienie pozytywnego zwi¹zku

pomiêdzy poziomem samooceny a faworyzacj¹ grupy w³asnej (Aber-

son, Healy i Romero, 2000). Niezgodnie z przewidywaniami teorii

to¿samoœci spo³ecznej – badani o wysokim poziomie samooceny byli

wiêc bardziej sk³onni faworyzowaæ w³asn¹ grupê, ani¿eli badani o ni-

skim poziomie samooceny. Mo¿na wiêc podsumowaæ, ¿e trudno jest

jednoznacznie stwierdziæ istnienie silnej wiêzi miêdzy nisk¹ samo-

ocen¹ a potrzeb¹ pozytywnej to¿samoœci spo³ecznej czy te¿ zbioro-

wej samooceny. Badania, w których samoocena traktowana jest jako

stan wytworzony sytuacyjnie (m.in. Petersen i Blank, 2003; Oakes

i Turner, 1980; Hogg i Sunderland, 1991) daj¹ zupe³nie inne przewi-

dywania ni¿ badania traktuj¹ce samoocenê jako trwa³¹ cechê osobo-

woœciow¹ (m.in. Crocker i Schwartz, 1985; Aberson, Healy i Rome-

ro, 2000). Teorie z zakresu ró¿nic indywidualnych opieraj¹ siê

zazwyczaj na danych korelacyjnych, trudno wiêc wyprowadzaæ z nich

wnioski o charakterze przyczynowym. Bli¿sze wyjaœnieniu genezy

zjawiska faworyzacji w³asnej grupy s¹ wiêc badania eksperymental-

ne. Wa¿ne jednak, by podkreœliæ, ¿e samoocena to nie jedyna poten-

cjalna przyczyna przynale¿noœci do grupy.

Inne wyjaœnienia potrzeby pozytywnej to¿samoœci

spo³ecznej

Brak jednoznacznego zwi¹zku miêdzy potrzeb¹ pozytywnoœci na

poziomie indywidualnym a pozytywnoœci¹ na poziomie zbiorowym

sk³oni³ psychologów spo³ecznych do poszukiwania alternatywnych

Ÿróde³ potrzeby pozytywnej to¿samoœci spo³ecznej. Hogg i Mullin

(1999), twórcy teorii ograniczania subiektywnej niepewnoœci (SURT),

podkreœlaj¹ rolê niepewnoœci jako odpowiedzialnej za d¹¿enie do

background image

Pozytywnoœæ, autoweryfikacja a zagro¿enie statusu

18

pozytywnej to¿samoœci spo³ecznej. Zdaniem twórców tej teorii, lu-

dzie marz¹ o œwiecie, któremu mo¿na ufaæ – w którym wszystko jest

pod kontrol¹ i ma jasne znaczenie. Pozytywna to¿samoœæ spo³eczna

wi¹¿e siê z pozytywnym wartoœciowaniem w³asnej grupy, która po-

zwala uporz¹dkowaæ œwiat i zapewniæ nam przewidywalnoœæ.

W jednym z badañ prowadzonych w grupach minimalnych (Hogg

i Grieve, 1999) czêœci badanych umo¿liwiono oswojenie siê z sytua-

cj¹ – dokonali oni przed w³aœciw¹ gr¹ kilku próbnych podzia³ów

nagród. Okaza³o siê, ¿e gdy ludzie zyskuj¹ pewnoœæ co do sytuacji,

w której siê znaleŸli, staj¹ siê znacznie mniej sk³onni do faworyzowa-

nia w³asnej grupy przy podziale nagród. Z punktu widzenia wspomnia-

nej teorii pozytywna to¿samoœæ spo³eczna jest wiêc sposobem na ra-

dzenie sobie z niepewnoœci¹. Wydaje siê to korespondowaæ z wynikami

badañ nad zamkniêciem poznawczym (Shah, Kruglanski i Thompson,

1998), które dowodz¹ i¿ ludzie o silnej potrzebie zamkniêcia poznaw-

czego szczególnie chêtnie opisuj¹ siebie samych jako cz³onków gru-

py, gdy¿ to czyni ich ¿ycie bardziej przewidywalnym.

Innym wyjaœnieniem potrzeby pozytywnej to¿samoœci spo³ecz-

nej s¹ koncepcje wyrastaj¹ce na gruncie eksperymentalnej psycho-

logii egzystencjalnej (por. Greenberg, Koole, Pyszczynski, 2004). Jej

twórcy, Greenberg, Pyszczynski i Solomon, skupili siê na odczuciu

trwogi, którego doœwiadczamy zawsze, gdy tylko myœlimy o œmier-

ci. Sposobem radzenia sobie z lêkiem przed œmierci¹ jest œwiatopo-

gl¹d, czyli kodeks moralny, wartoœci i przekonania oraz samoocena.

Samoocena stanowi swoiste „dorastanie” do œwiatopogl¹du – wyso-

k¹ samoocenê mamy bowiem wtedy, gdy spe³niamy dominuj¹ce w na-

szej kulturze standardy. Dlatego te¿ ludzie opieraj¹cy swoj¹ samo-

ocenê na atrakcyjnym wygl¹dzie fizycznym w sytuacji zagro¿enia

œmiertelnoœci¹ zaczn¹ uznawaæ wygl¹d fizyczny za szczególnie wa¿-

ny wymiar oceny cz³owieka. Greenberg i wspó³pracownicy w licz-

nych eksperymentach (Solomon, Greenberg, Pyszczynski, 2004)

dowiedli, ¿e myœli o w³asnej œmierci czyni¹ ludzi bardziej rygory-

stycznymi moralnie i przywi¹zanymi do w³asnego œwiatopogl¹du,

a jednoczeœnie mniej tolerancyjnymi wobec ludzi o innym œwiato-

pogl¹dzie. Ostatnie badania Emanuele Castano i Marka Dechesne

(2005) dowiod³y, ¿e wszystkie te konsekwencje s¹ zakorzenione

w potrzebie pozytywnej to¿samoœci spo³ecznej. Badani, których po-

proszono o wyobra¿enie sobie swojej œmierci i opisanie poœmiertne-

background image

Potrzeba pozytywnej to¿samoœci spo³ecznej

19

go losu, stawali siê silniej przywi¹zani do grupy, zaczynali trakto-

waæ swoj¹ grupê jako jednorodn¹ ca³oœæ, a ich to¿samoœæ spo³eczna

by³a zdecydowanie bardziej pozytywna. Pozytywna to¿samoœæ spo-

³eczna to zatem odpowiedŸ na potrzebê nieœmiertelnoœci, czyli pod-

stawow¹ ludzk¹ niepewnoœæ egzystencjaln¹.

Zdaniem innych badaczy (Baumeister i Leary, 1995, Twenge i in.,

2001) podstawowym lêkiem egzystencjalnym, z którym na co dzieñ

radziæ musz¹ sobie ludzie, jest zagro¿enie odrzuceniem. U ludzi

wykluczonych zaobserwowano czêstsze wystêpowanie ró¿nych za-

burzeñ psychicznych, czêstsze samobójstwa, wy¿szy poziom agre-

sji, jak równie¿ czêstsze zachowania antyspo³eczne, trudnoœci z sa-

moregulacj¹ i mniejsz¹ chêæ do kooperacji w rozwi¹zywaniu

dylematów spo³ecznych. Wszystko to pojawia siê wtedy, gdy ludzie

uœwiadamiaj¹ sobie, ¿e nikt nie chce z nimi wspó³pracowaæ i prze-

bywaæ. St¹d pojawia siê potrzeba pozytywnej samooceny, która sta-

nowi swoisty bufor chroni¹cy przed nap³ywaj¹cymi informacjami

o marginalnej pozycji cz³owieka w grupie. Przenosz¹c to zjawisko

na poziom zbiorowy – pozytywna to¿samoœæ spo³eczna mog³aby t³u-

miæ lêk cz³onka grupy przed odrzuceniem jego grupy z jakiejœ wiêk-

szej ca³oœci. Z lêku przed marginalizacj¹ naszych grup rodzi siê za-

tem potrzeba pozytywnej to¿samoœci spo³ecznej, która bêdzie

stanowiæ bufor ratuj¹cy przed wszelkiego rodzaju marginalizacj¹

naszej grupy.

Istnieje zatem wiele teorii wyjaœniaj¹cych potrzebê pozytywnej

to¿samoœci spo³ecznej. Wœród psychologów spo³ecznych do niedawna

istnia³a zgoda, ¿e przynale¿noœæ do grup jest funkcjonalna dla jed-

nostek – daj¹c im pozytywn¹ samoocenê, pewnoœæ co do tego, jaki

jest œwiat, z³udzenie nieœmiertelnoœci i przynale¿noœci. Od niedaw-

na coraz g³oœniej mówi siê jednak o innych potrzebach na poziomie

zbiorowym, wykraczaj¹cych poza potrzebê pozytywnej to¿samoœci

spo³ecznej.

background image

Pozytywnoœæ, autoweryfikacja a zagro¿enie statusu

20

Potrzeba zbiorowej autoweryfikacji

Koherencja jako g³ówna potrzeba cz³owieka

Spo³eczna psychologia osobowoœci traktuje bardzo czêsto potrze-

bê pozytywnoœci jako g³ówn¹ motywacjê cz³owieka (Baumeister,

1998). Ju¿ od lat osiemdziesi¹tych podkreœlano jednak istnienie in-

nych motywów, które decyduj¹ o procesach osobowoœciowych. Teoria

samooszacowania (self-assessment), stworzona przez Yaacova Tro-

pe (1975; 1986), zdaje siê podwa¿aæ uniwersalnoœæ potrzeby pozy-

tywnoœci. Teoria samooszacowania podkreœla, ¿e ludzie potrzebuj¹

raczej obiektywnie dok³adnej, czyli najbardziej diagnostycznej in-

formacji, a nie wy³¹cznie takiej, która wzmacnia³aby ich dobre sa-

mopoczucie (por. Sedikides, 1993). Jak zauwa¿y³ Trope (1986), nie-

pewnoœæ co do w³asnych zdolnoœci motywuje badanych do

wybierania raczej tych zadañ, które s¹ dla nich najbardziej diagno-

styczne, choæ czêsto uderzaj¹ w ich pozytywny wizerunek.

Nieco inn¹ krytykê teorii wskazuj¹cych na uniwersaln¹ potrzebê

pozytywnoœci przedstawia od lat William Swann ze wspó³pracowni-

kami (Swann, Hill, 1982; Swann, Pelham, Krull, 1989; Swann, Ste-

in-Seroussi, Geisler, 1992; Swann, Rentfrow, Guinn, 2003). Klasycz-

ne sformu³owanie proponowanej przez Swanna teorii autoweryfikacji

g³osi, ¿e ludzie w postrzeganiu siebie i innych kieruj¹ siê dwiema

podstawowymi potrzebami: chc¹ utrwaliæ poczucie koherencji w po-

znaniu (potrzeba epistemiczna) oraz zapewniæ sobie w³aœciwy prze-

bieg interakcji z innymi ludŸmi (potrzeba pragmatyczna) (Swann,

Rentfrow, Guinn, 2003). Tych potrzeb nie zaspokoi wieczne poszu-

kiwanie pozytywnoœci, albowiem prowadzi ono do braku koherencji

w³asnych przekonañ z doœwiadczeniami, nie mówi¹c ju¿ o licznych

pora¿kach interpersonalnych, wynikaj¹cych z przekonania o w³asnej

wy¿szoœci nad innymi. Unikaj¹c tych pora¿ek, staramy siê postrze-

gaæ œwiat tak, by potwierdza³ on nasze przekonania – a w relacjach

z innymi ludŸmi szukamy potwierdzenia opinii na w³asny temat: za-

równo tych pozytywnych, jak i negatywnych.

Poszukuj¹c autoweryfikacji, ludzie anga¿uj¹ siê w dwie katego-

rie dzia³añ. Pierwsza z nich obejmuje zachowania zmierzaj¹ce do

stworzenia potwierdzaj¹cego nasze przekonania œrodowiska spo³ecz-

background image

Potrzeba zbiorowej autoweryfikacji

21

nego – staramy siê zatem okazywaæ œwiatu wizerunek zgodny z tym,

co o sobie myœlimy oraz wybieraæ do interakcji ludzi potwierdzaj¹-

cych nasz wizerunek. Drug¹ kategori¹ s¹ dzia³ania poznawcze – po-

przez charakterystyczny proces przetwarzania informacji (selektyw-

na uwaga, selektywne przypominanie, selektywna interpretacja)

postrzegamy œwiat tak, aby pasowa³ on do naszych przekonañ o w³as-

nej osobie (por. Swann, Rentfrow, Guinn, 2003). Teoria autoweryfi-

kacji zak³ada wiêc, ¿e szczególnie faworyzowaæ bêdziemy tych lu-

dzi, którzy potwierdzaj¹ nasze przekonania na temat w³asnej osoby

(negatywne b¹dŸ pozytywne), a postrzegaj¹c œwiat – bêdziemy kon-

centrowaæ siê g³ównie na faktach potwierdzaj¹cych to, co o sobie

myœlimy. Szczególnie pierwsze z tych za³o¿eñ wydaje siê mieæ nie-

zwykle donios³e znaczenie dla relacji miêdzygrupowych (por. Chen,

Chen i Shaw, 2004; Bilewicz, 2004a; Bilewicz i Kofta, 2006).

Dowody na autoweryfikacjê

Istnieje wiele dowodów empirycznych potwierdzaj¹cych trafnoœæ

przewidywañ teorii autoweryfikacji. W jednym z bardziej znanych

eksperymentów Swanna, Pelhama i Krulla (1989) poinformowano

ka¿dego uczestnika badania, ¿e dwie osoby dokona³y oceny ich osi¹-

gniêæ w tych wymiarach, które uczestnik wskaza³ jako najwa¿niejsze.

Pierwszy oceniaj¹cy przedstawia³ niekorzystn¹ ocenê osi¹gniêæ, a drugi

– zdecydowanie korzystn¹. Badani poproszeni byli póŸniej o wybra-

nie, z którym oceniaj¹cym chc¹ mieæ do czynienia. Okaza³o siê, ¿e

badani, którzy postrzegali siebie w z³ym œwietle, wybierali do interak-

cji tego oceniaj¹cego, który wystawi³ im wczeœniej niekorzystn¹ oce-

nê. W innym badaniu Swann, Stein-Seroussi i Giesler (1992) spytali

osoby wykazuj¹ce negatywn¹ i pozytywn¹ samoocenê, czy woleliby

mieæ do czynienia z osob¹ oceniaj¹c¹ je korzystnie, czy te¿ z osob¹

oceniaj¹c¹ je niekorzystnie. Badani postrzegaj¹cy siebie w sposób

pozytywny zdecydowanie preferowali interakcje z osob¹ oceniaj¹c¹ ich

korzystnie, natomiast badani z negatywn¹ samoocen¹ chêtniej wybie-

rali do interakcji osobê oceniaj¹c¹ ich niekorzystnie. Jedna z osób ba-

danych postrzegaj¹ca siebie w z³ym œwietle uzasadnia³a to w nastêpu-

j¹cy sposób: „Lubiê, gdy ktoœ mnie docenia, lecz nie mam pewnoœci

czy jest to prawdziwa ocena. Brzmi dobrze, ale ten drugi oceniaj¹cy


Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
Być gorszymi O reakcjach na zagrożenie statusu grupy własnej fragment
CZLOWIEK I CHOROBA – PODSTAWOWE REAKCJE NA
psychologiczna reakcja na katastrofy
Opor jako reakcja na wplyw spoleczny
Pogranicza psychiatrii rozdz 11 OSTRE REAKCJE NA STRES
opisy 2oo8, Opisy na GG, statusy
SPOSOBY REAKCJI NA KONFLIKT
Aminokwasy - REAKCJE NA WYKRYWANIE, Biochemia, Biochemia, aminokwasy
Reakcje na zmiany w organizacji (22 strony) 73EHGSZEPNSNKOIRPV5LPM2HFGGG5KRPSOVDD6A
Biochemia VIII, Reakcja na wykrywanie tyminy:
biol-cykl mocznikowy, Cykl mocznikowy jest sekwencją reakcji enzymatycznych w toku których grupy ami
Co to znaczy być świętym-kazanie na Urocz.Wszystkich św., Homilie i kazania
REAKCJA NA CIĘŻKI STRES I ZABURZENIA STRESOWE POURAZOWE
sukcesja reakcja na zaburzenia
25 Stereotyp grupy własnej vs
IV Sprawdzenie ilości powierza ze względu na zagrożenie metanowe i dopuszczalną prędkości powietrza
Reakcja na bodziec fizykalny

więcej podobnych podstron