Postêpy Psychiatrii i Neurologii 2005; 14 (2): 137144
Praca pogl¹dowa
Review
Do nauk spo³ecznych termin piêtno zosta³ wprowa-
dzony przez amerykañskiego socjologa Ervinga Goffma-
na, który w 1963 r. opublikowa³ sw¹ g³on¹ ksi¹¿kê pod
takim tytu³em. Wed³ug Goffmana piêtno, stygmat to
silnie dyskredytuj¹ca w³aciwoæ, która sprawia, ¿e oso-
ba, która j¹ posiada jest postrzegana jako odmienna,
splamiona, umniejszona, a nawet jako nie w pe³ni cz³o-
wiek [1]. Podobnie ujmuj¹ piêtno Jones i wsp., którzy
definiuj¹ je jako w³aciwoæ, która naznacza jednostkê
jako dewiacyjn¹, niedoskona³¹, ograniczon¹, zepsut¹
lub niepo¿¹dan¹ pod jakimkolwiek innym wzglêdem
[za: 2]. Taki negatywny atrybut w pewien sposób narzu-
ca siê spostrzegaj¹cemu, okrela spo³eczn¹ to¿samoæ
osoby, spychaj¹c na dalszy plan wszystkie inne jej cechy,
tak ¿e jest ona postrzegana poprzez pryzmat owej skazy.
Goffman by³ wiadom, ¿e termin piêtno nieco nadmier-
nie ogniskuje uwagê na w³aciwociach osób i podkre-
la³, ¿e w zasadzie powinno siê mówiæ nie o atrybutach,
w³aciwociach, gdy¿ one w ró¿nych kontekstach spo-
³ecznych mog¹ mieæ odmienne znaczenie. Potrzebny
jest raczej jêzyk relacji. Ta relacja to pewna wspó³-
zale¿noæ miêdzy atrybutem a stereotypem [1, 3].
Byæ mo¿e w³anie dziêki takiej trafnej intuicji w jêzyku
polskim znacznie czêciej mówi siê o stygmatyzacji
ni¿ o stygmacie, podkrelaj¹c w ten sposób, ¿e chodzi
tu o proces spo³eczny anga¿uj¹cy zarówno napiêtno-
wanych jak i normalnych (terminologia Goffmana)
czyli wolnych od piêtna. Okrelenia te odnosz¹ siê nie
tyle do konkretnych grup osób, ile raczej wyznaczaj¹
pewn¹ perspektywê, gdy¿ w tym procesie ludzie czêsto
wystêpuj¹ w obu rolach w zale¿noci od okolicznoci.
STYGMATYZACJA
Uwzglêdniaj¹c powy¿sze zastrze¿enia Link i Phelan
w pracy Conceptualizing stigma zaproponowali szero-
kie ujêcie stygmatyzacji jako wieloetapowego procesu,
Piêtno choroby psychicznej
Stigma of mental illness
PIOTR WITAJ
Z I Kliniki Psychiatrycznej Instytutu Psychiatrii i Neurologii w Warszawie
STRESZCZENIE
Cel. W pracy scharakteryzowano problem napiêtnowania spo³ecznego chorych psychicznie.
Pogl¹dy. Przedstawiono podstawowe za³o¿enia teoretyczne koncepcji stygmatyzacji, wywodz¹ce siê z rozwa¿añ Ervinga
Goffmana oraz ich wspó³czesne rozwiniêcie. Po³o¿ono nacisk na najbardziej wszechstronne ujêcie, autorstwa Linka i wsp., wg
których stygmatyzacja ma miejsce wtedy, gdy wspó³wystêpuj¹: etykietowanie, stereotypizacja, oddzielenie, reakcje emocjonalne,
utrata statusu spo³ecznego i dyskryminacja oraz w³adza jednej grupy spo³ecznej nad inn¹. Omówiono podstawowe metody badania
stygmatyzacji chorych psychicznie oraz jej skutki, a tak¿e rolê, jak¹ w tym procesie odgrywaj¹ media.
Wnioski. Choroba psychiczna nale¿y do najsilniej spo³ecznie wykluczaj¹cych stygmatów. Napiêtnowanie spo³eczne i dyskrymi-
nacja osób z zaburzeniami psychicznymi jest problemem uniwersalnym, a obecnie nabiera szczególnego znaczenia, gdy¿ utrudnia
lub uniemo¿liwia realizacjê podstawowego postulatu wspó³czesnej psychiatrii rodowiskowej, jakim jest integracja spo³eczna
chorych. Uwzglêdnienie tego spo³ecznego kontekstu zaburzeñ psychicznych jest niezbêdne dla skutecznego ich leczenia.
SUMMARY
Objective. The problem of social stigmatization of the mentally ill is characterized in the paper.
Review. The basic theoretical assumptions of the stigmatization concept originating from the work by Erving Goffman, as well
as their contemporary developments are presented in the paper. An emphasis was laid on the most comprehensive approach proposed
by Link et al.. According to the authors, stigmatization can be recognized if there is a concurrence of labeling, stereotypy, exclusion,
emotional reactions, loss of social status, and discrimination, as well as ruling of one social group by another. Major methods
of investigating stigmatization in the mentally ill, its effects and the role of mass media in this process are discussed.
Conclusions. Mental illness can be regarded as one of the most powerful socially excluding stigmata. Social stigmatisation and
discrimination of persons with mental disorders is a universal problem, of particular importance at present, since it hampers or even
precludes implementation of the fundamental postulate of contemporary community psychiatry, i.e. social integration of the patients.
This social context of mental disorders must be taken into account for their effective treatment.
S³owa kluczowe: piêtno / choroba psychiczna
Key words:
stigma / mental illness
138
Piotr witaj
zak³adaj¹cego wspó³wystêpowanie szeregu wzajemnie
powi¹zanych elementów, takich jak: etykietowanie, ste-
reotypizacja, oddzielenie, utrata statusu spo³ecznego,
dyskryminacja. Poza tym autorzy uwa¿aj¹, ¿e napiêtno-
wanie spo³eczne zak³ada jaki rodzaj w³adzy jednej gru-
py osób nad drug¹ [3].
Etykietowanie polega na wyró¿nieniu i nazwaniu
pewnych spo³ecznie istotnych ró¿nic. Etykietami mog¹
staæ siê tylko takie cechy, które s¹ spo³ecznie istotne,
a wiêc na przyk³ad kolor skóry, preferencje seksualne
czy choroba psychiczna, choæ spo³eczne znaczenie po-
szczególnych cech mo¿e ró¿niæ siê w ró¿nych miejscach
i w ró¿nym czasie. Poza tym etykieta nie jest po prostu
w³aciwoci¹ osoby, ale jest jej przypisywana, a jej
zasadnoæ jest kwesti¹ otwart¹. Na przyk³ad miêdzy
bia³ym a czarnym kolorem skóry istnieje ca³y wachlarz
odcieni porednich. Tak samo nie ma ostrych granic
miêdzy zdrowiem a chorob¹ psychiczn¹, dlatego etykieta
czarnego czy chorego psychicznie, nie mówi¹c ju¿
o takich historycznych etykietach jak np. czarownica,
nie jest po prostu cech¹, ale do pewnego przynajmniej
stopnia produktem pewnego procesu spo³ecznego [3].
Etykiety przypisywane tym samym grupom spo³ecznym
mog¹ ró¿niæ siê ³adunkiem emocjonalnym niektóre s¹
mniej lub bardziej politycznie poprawne, np. u¿ytkow-
nik zak³adów psychiatrycznych, klient, pacjent,
czy chory psychicznie, a inne obraliwe, np. wariat.
Swoistym rodzajem etykiety jest równie¿ diagnoza psy-
chiatryczna i warto sobie zdawaæ sprawê z jej spo³ecz-
nego kontekstu.
Stereotypizacja jest kolejnym, prawdopodobnie naj-
lepiej opisanym i przebadanym elementem procesu
spo³ecznego piêtnowania, polegaj¹cym na powi¹za-
niu wyró¿nionych kategorii spo³ecznych z negatyw-
nymi stereotypami. Nie wchodz¹c w bardzo liczne
kontrowersje dotycz¹ce pojmowania stereotypów ich
genezy, cech, funkcji [2, 4, 5] mo¿na je okreliæ
jako szczególnego rodzaju reprezentacje poznawcze
grup spo³ecznych, rzadziej pojedynczych osób, które
charakteryzuj¹ siê: nadmiernym uproszczeniem (ubós-
twem treci), silnym zabarwieniem afektywnym, nad-
miern¹ generalizacj¹ (wszyscy s¹ tacy sami) oraz
wzglêdn¹ trwa³oci¹ (niewielk¹ podatnoci¹ na zmia-
ny) [5]. Na przyk³ad na stereotyp chorych psychicznie
sk³adaj¹ siê zwykle przekonania o ich agresywnoci,
nieprzewidywalnoci, mniejszej sprawnoci intelek-
tualnej, niezdolnoci do wiadomego pokierowania
swoim postêpowaniem itp. Warto zaznaczyæ, ¿e w ostat-
nich latach czêsto odchodzi siê od wartociowania pro-
cesu stereotypizacji i traktowania go jako przejawu
pewnej sztywnoci mylenia czy wrêcz moralnej u³om-
noci. Wielu badaczy uwa¿a, ¿e automatyczny proces
kategoryzacji jest wpisany w nasz sposób spostrzegania
wiata i odgrywa wa¿n¹ rolê w przetwarzaniu infor-
macji. Równie¿ kwestia nietrafnoci stereotypów, daw-
niej przez wielu uwa¿ana za oczywist¹, nie jest by-
najmniej przes¹dzona, a wyniki badañ s¹ niejednoznacz-
ne i nakazuj¹ traktowanie tej sprawy z ostro¿noci¹.
Niejasna jest równie¿ kluczowa dla zrozumienia proce-
sów stygmatyzacji kwestia zwi¹zku miêdzy stereotypa-
mi a zachowaniem.
Oddzielenie nas od nich to nastêpny etap pro-
cesu stygmatyzacji. Negatywny stereotyp powi¹zany
z pewn¹ kategori¹ osób jest przes³ank¹ do uznania ich
za istotnie odmienne, inne od normalnej reszty. Ta
postrzegana odmiennoæ nie jest powierzchowna, lecz
stanowi o ich to¿samoci spo³ecznej (maj¹ one ska¿on¹
to¿samoæ spoiled identity wg Goffmana), co przeja-
wia siê w nazywaniu np. osób cierpi¹cych na schizofre-
niê schizofrenikami (na chorobê siê przecie¿ cierpi,
ale schizofrenikiem siê jest). Jak wspomniano, Goffman
twierdzi³, ¿e w takim postrzeganiu jednostki jako fun-
damentalnie odmiennej zawarte jest implicite przekona-
nie, ¿e nie jest ona w pe³ni cz³owiekiem.
Opisane dotychczas zjawiska przygotowuj¹ grunt
pod spo³eczne odrzucenie, wykluczenie i dyskrymi-
nacjê. Wiêkszoæ definicji piêtna nie uwzglêdnia tego
wydawa³oby siê oczywistego elementu albo nie
mówi o nim wprost. Dyskryminacja to niew³aciwe
traktowanie poszczególnych jednostek z powodu ich
przynale¿noci grupowej wybiórcze, nieuzasadnione,
negatywne zachowanie wobec cz³onków stereotypi-
zowanej grupy [6]. W ostatnich latach pod wp³ywem
szeroko propagowanej poprawnoci politycznej przeja-
wy bezporedniej dyskryminacji wobec cz³onków ró¿-
nych mniejszoci s¹ znacznie rzadsze, jednak nale¿y
zwróciæ uwagê, ¿e dyskryminacja mo¿e czêsto mieæ
charakter strukturalny i niekoniecznie wyra¿aæ siê przez
otwart¹ wrogoæ czy niechêæ. Przez strukturaln¹ dyskry-
minacjê rozumie siê ró¿ne instytucjonalne formy utrwa-
lania czy pog³êbiania nierównoci miêdzy grupami spo-
³ecznymi, np. poprzez nierównomiern¹ dystrybucjê
rodków finansowych (np. relatywnie ma³e nak³ady na
leczenie zaburzeñ psychicznych) lub poprzez pewne
uregulowania prawne, np. ograniczaj¹ce w niesprawie-
dliwy sposób prawa obywatelskie osób choruj¹cych
psychicznie [3, 7, 8].
Utrata statusu spo³ecznego i marginalizacja osób
napiêtnowanych jest dope³nieniem procesu.
Niedawno Link i wsp. [9] uzupe³nili koncepcjê
o jeszcze jeden element reakcje emocjonalne zarów-
no tych, którzy stygmatyzuj¹ (np. gniew, irytacja, lêk,
litoæ), jak i stygmatyzowanych (np. zak³opotanie,
wstyd, lêk, gniew], argumentuj¹c, ¿e uwzglêdnienie
tego czynnika jest niezbêdne dla zrozumienia zachowañ
cz³onków obu grup.
Jak wspomniano, autorzy podkrelaj¹ równie¿, ¿e ja-
ka kategoria osób mo¿e zostaæ skutecznie napiêtno-
wana tylko wówczas, gdy inna grupa osób ma nad ni¹
w³adzê spo³eczn¹, ekonomiczn¹ lub polityczn¹. Dla
przyk³adu, pacjenci w szpitalu psychiatrycznym mog¹
w pewien sposób etykietowaæ psychiatrów, postrzegaæ
ich w stereotypowy sposób, unikaæ kontaktu z nimi,
u¿ywaæ obraliwych okreleñ, groziæ, ¿artowaæ z nich,
jednak poniewa¿ nie maj¹ oni nad nimi ¿adnej w³adzy,
nie mo¿na mówiæ w tym kontekcie o stygmatyzacji.
139
Piêtno choroby psychicznej
Zinternalizowane piêtno
i efekt oczekiwanego odrzucenia
Krytycy koncepcji stygmatyzacji czasem podnosz¹
zarzut, ¿e postawy spo³eczne wobec chorych psychicznie
w ostatnim czasie uleg³y znacznej poprawie, a spora gru-
pa pacjentów ma trudnoci z przytoczeniem konkretnych
przyk³adów dowiadczanej dyskryminacji. Niektórzy ba-
dacze zwracaj¹ jednak uwagê, ¿e piêtno spo³eczne mo¿e
oddzia³ywaæ równie¿ poprzez szereg bardziej subtelnych
mechanizmów ni¿ tylko jawna dyskryminacja. Podkrela
siê czêsto znaczenie procesów dzia³aj¹cych poprzez na-
piêtnowane jednostki, bêd¹cych skutkiem internalizacji
i odniesienia do siebie negatywnych stereotypów spo-
³ecznych (okrela siê te procesy jako internalizacjê piêtna
lub samo-napiêtnowanie self-stigma, w odró¿nieniu od
napiêtnowania publicznego public stigma) [8, 10, 11,
12]. Bruce Link uwypukli³ znaczenie tych zjawisk w sfor-
mu³owanej przez siebie tzw. zmodyfikowanej teorii ety-
kietowania, któr¹ podda³ empirycznej weryfikacji [3, 13,
14]. Wed³ug tej teorii ludzie w trakcie procesu socjaliza-
cji internalizuj¹ spo³eczne koncepcje choroby psychicz-
nej i ucz¹ siê postaw spo³ecznych wobec chorych psy-
chicznie. W ten sposób ju¿ na wczesnym etapie rozwoju
kszta³tuje siê wyobra¿enie, co to znaczy byæ chorym psy-
chicznie, a niebagateln¹ rolê odgrywaj¹ tu funkcjonuj¹ce
w jêzyku okrelenia chorych psychicznie, ¿arty, kre-
skówki, sposób przedstawiania ich w mediach itp. Na
ogó³ stopniowo powstaje przekonanie, ¿e postawy spo-
³eczne wobec chorych psychicznie s¹ generalnie nega-
tywne, tzn. ¿e na przyk³ad wiêkszoæ ludzi odrzuci³aby
tak¹ osobê jako przyjaciela, pracownika, s¹siada czy
partnera ¿yciowego i uwa¿a³aby j¹ za mniej wiarygod-
n¹, inteligentn¹, kompetentn¹ itp. Gdy kto zaczyna
leczyæ siê psychiatrycznie, tzn. otrzymuje oficjaln¹ ety-
kietê pacjenta, owe zinternalizowane przekonania na-
bieraj¹ dla niego nowego znaczenia zaczynaj¹ odno-
siæ siê do niego i przekszta³caj¹ siê w oczekiwanie
odrzucenia, które wywiera niekorzystny wp³yw na spo-
sób prze¿ywania siebie i na relacje spo³eczne. Link wy-
ró¿nia trzy sposoby, za pomoc¹ których pacjenci próbuj¹
radziæ sobie z naznaczeniem spo³ecznym:
zachowywanie swojej choroby w tajemnicy (secrecy),
wycofanie spo³eczne (withdrawal), tzn. ograniczenie
kontaktów spo³ecznych np. do w¹skiego krêgu ro-
dzinnego lub do osób naznaczonych tym samym piêt-
nem oraz
edukowanie innych (education), czyli aktywna próba
zmiany nieprzychylnych postaw spo³ecznych.
Te strategie wprawdzie mog¹ chroniæ przed niektóry-
mi negatywnymi aspektami etykietowania, jednak nios¹
ze sob¹ nowe zagro¿enia, np. edukowanie innych wi¹¿e
siê z ujawnieniem swojego statusu i mo¿e nara¿aæ na
ryzyko odrzucenia i dyskryminacji, a wycofanie siê
z kontaktów spo³ecznych przyczynia siê do spo³ecznej
izolacji i zmniejszenia szans ¿yciowych, nawet pod nie-
obecnoæ jawnej dyskryminacji.
Warto jednak podkreliæ, ¿e sama wiadomoæ ste-
reotypów spo³ecznych dotycz¹cych w³asnej grupy nie
jest to¿sama z ich internalizacj¹. Samo-napiêtnowanie
nie dotyczy wszystkich choruj¹cych psychicznie nie-
którzy s¹ obojêtni na istniej¹ce negatywne stereotypy
i dyskryminacjê, jeszcze inni reaguj¹ na nie s³usznym
gniewem. Rodzaj reakcji ma zale¿eæ zw³aszcza od
stopnia akceptacji stereotypów i si³y identyfikacji gru-
powej [15]. Niektórzy autorzy rozpatruj¹ samo-napiêt-
nowanie jako biegunowe przeciwieñstwo umacniania
(empowerment), rozumianego jako zyskiwanie lub od-
zyskiwanie poczucia kontroli nad w³asnym ¿yciem i le-
czeniem, wi¹¿¹ce siê z wysok¹ samoocen¹ i poczuciem
samo-skutecznoci [16, 17, 18, 19]. W takim ujêciu
reakcje pacjentów na piêtno spo³eczne stanowi¹ pewne
kontinuum.
Rodzaje piêtna
Goffman wyró¿ni³ trzy rodzaje piêtna:
u³omnoæ cia³a, np. oty³oæ, kalectwo fizyczne, de-
formacje twarzy itp.,
indywidualne skazy postrzegane jako przejawy s³a-
boci woli czy wady charakteru, np. choroby psy-
chiczne, uzale¿nienia, homoseksualizm, bezrobocie,
pobyt w wiêzieniu, prostytucja oraz
plemienne piêtno rasy, narodowoci i religii.
W zasadzie mo¿na powiedzieæ, ¿e wszelkie formy
nieprzystosowania spo³ecznego czy odmiennoci mog¹
w pewnych okolicznociach staæ siê piêtnem i wzbu-
dzaæ podobne reakcje spo³eczne. Warto zwróciæ jeszcze
uwagê na doæ szczególny rodzaj piêtna, mianowicie
dotycz¹cy rodzin i przyjació³ osób napiêtnowanych
(piêtno przeniesione w ró¿nych kontekstach: cour-
tesy stigma, associative stigma, stigma by association,
czasem family stigma). Goffman twierdzi³, ¿e przy-
najmniej w czêci dziel¹ oni brzemiê ci¹¿¹ce na ich
bliskich. Badania przeprowadzone wród rodzin osób
lecz¹cych siê psychiatrycznie zdaj¹ siê potwierdzaæ, ¿e
jest to istotny problem [20, 21, 22, 23, 24]. Niektórzy
dowodz¹, ¿e podobne piêtno spo³eczne w pewnym stop-
niu dotyczy tak¿e pracowników psychiatrycznej opieki
zdrowotnej, jednak dotychczas niewiele jest badañ em-
pirycznych na poparcie tej tezy [8, 25, 26].
Wymiary piêtna
£atwo zauwa¿yæ, ¿e wiele stygmatów nie daje siê
jednoznacznie przyporz¹dkowaæ do wyró¿nionych przez
Goffmana kategorii, np. oty³oæ mo¿e byæ postrzegana
zarówno jako u³omnoæ cia³a, jak i defekt charakteru
[27], dlatego bardziej p³odnym podejciem wydaje siê
podejmowana przez niektórych autorów (Jones i wsp.,
Crocker i Major) próba okrelenia tzw. wymiarów piêt-
na, jak np.:
widocznoæ (mo¿liwoæ ukrycia),
pochodzenie i zwi¹zana z tym mo¿liwoæ kontro-
lowania (stopieñ zawinienia, osobistej odpowie-
dzialnoci),
zagro¿enie dla innych,
stopieñ zak³ócenia relacji spo³ecznych,
w³aciwoci estetyczne,
140
Piotr witaj
stopieñ centralnoci (znaczenie dla poczucia w³as-
nej to¿samoci),
odwracalnoæ (w przypadku choroby uleczalnoæ),
czas, jaki up³yn¹³ od pojawienia siê piêtna [za: 9, 27].
Wymienione cechy piêtna decyduj¹ zarówno o su-
biektywnych aspektach dowiadczania go, sposobach
radzenia sobie z nim, jak i o reakcjach spo³ecznych,
jakie wzbudza.
CHOROBA PSYCHICZNA
JAKO PIÊTNO SPO£ECZNE
Wprawdzie Goffman uwa¿a³, ¿e piêtno jest pewn¹
relacj¹ miêdzy atrybutem a stereotypem, jednak zazna-
cza³, ¿e niektóre atrybuty niemal zawsze staj¹ siê styg-
matami. Wydaje siê, ¿e tak jest w³anie z chorobami
psychicznymi, które w ka¿dej epoce historycznej i we
wszystkich kulturach mia³y i maj¹ charakter piêtnuj¹cy,
choæ oczywicie w ró¿nym stopniu. Przegl¹d obecnie
prowadzonych badañ dowodzi, ¿e problem jest po-
wszechny [28, 29], a choroba psychiczna nale¿y do naj-
silniej spo³ecznie wykluczaj¹cych stygmatów. Sporód
zaburzeñ psychicznych z kolei do najbardziej styg-
matyzuj¹cych wydaje siê nale¿eæ schizofrenia, któr¹
Torrey nazwa³ wrêcz wspó³czesnym odpowiednikiem
tr¹du [30]. Schizofrenia w wiadomoci spo³ecznej jest
niemal synonimem choroby psychicznej, szaleñstwa,
a sama nazwa obros³a licznymi mitami (rozdwojenie
osobowoci) i funkcjonuje w jêzyku w bardzo ró¿nych
kontekstach, czêsto odleg³ych od pierwotnego.
Metody badania stygmatyzacji chorych psychicznie
Stygmatyzacja jest bardzo z³o¿onym, wieloetapowym
procesem, dlatego nie ma uniwersalnej miary piêtna spo-
³ecznego, a poszczególne badania si³¹ rzeczy musz¹ sku-
piaæ siê raczej na wybranych jego elementach [9, 31].
W badaniach stygmatyzacji chorych psychicznie wyko-
rzystuje siê metody zaczerpniête z ró¿nych dziedzin, np.
psychologii spo³ecznej, socjologii, psychiatrii.
Do najliczniejszych nale¿¹ badania opinii i postaw
spo³ecznych wobec chorób psychicznych i osób chorych
psychicznie [32, 33, 34, 35]. Przeprowadza siê je na re-
prezentatywnych grupach spo³eczeñstwa lub na pew-
nych wê¿szych grupach, np. okrelonych terytorialnie,
b¹d te¿ takich, których postawy maj¹ albo szczególne
znaczenie dla zrozumienia procesu stereotypizacji (np.
dzieci), albo du¿e znaczenie praktyczne dla funkcjono-
wania osób chorych psychicznie (np. pracodawcy, per-
sonel zak³adów psychiatrycznych). W badaniach tego
rodzaju stosuje siê takie metody, jak np. skale dystansu
spo³ecznego, dyferencja³ semantyczny, ró¿ne miary
atrybucji, skale pomiaru reakcji emocjonalnych itp. [9].
Czasem wykorzystuje siê równie¿ krótkie opisy osób
i ich zachowañ w ró¿nych sytuacjach (tzw. ilustracje,
vignettes), które spe³niaj¹ rolê bodca, na który badani
maj¹ w jaki sposób zareagowaæ. Metodê t¹ ³¹czy siê
zwykle z innymi metodami, np. z pomiarem dystansu
spo³ecznego. Manipuluj¹c eksperymentalnie takimi
zmiennymi jak np. wiek, p³eæ, nasilenie objawów czy
rozpoznanie psychiatryczne opisywanych osób, mo¿na
wyizolowaæ i zmierzyæ ich wp³yw modyfikuj¹cy reak-
cje spo³eczne. Identyczne opisy zachowañ powoduj¹ na
ogó³ bardziej nieprzychylne oceny, wi¹¿¹ siê z wy¿szym
poziomem lêku i z wiêkszym spo³ecznym dystansem,
jeli towarzyszy im informacja, ¿e opisywana osoba
leczy siê psychiatrycznie [za: 36].
Eksperymentalne badania behawioralne z kolei maj¹
na celu uchwycenie i pomiar niedostêpnych w sonda¿o-
wych badaniach opinii publicznej elementów postaw
wobec chorych psychicznie i wp³ywu etykiet na prze-
bieg interakcji spo³ecznej. Istnieje wiele odmian takich
eksperymentów [9, 28, 31, 37, 38, 39]. Mog¹ one pole-
gaæ np. na ocenie zachowañ ludzi, których doprowadza
siê do b³êdnego przekonania, ¿e maj¹ do czynienia
z osob¹ chor¹ psychicznie, np. w sytuacji poszukiwania
przez ni¹ mieszkania, pracy itp. Czasem stwarza siê
w tym celu niejako laboratoryjne warunki, sztuczne
sytuacje, w których dokonuje siê oceny zachowania
i reakcji uczestników badania. Badania tego typu wska-
zuj¹, ¿e sama informacja o przebytym leczeniu psychia-
trycznym, przy braku jakichkolwiek objawów zaburzeñ
psychicznych u danej osoby, pod wp³ywem uaktywnio-
nego stereotypu prowadzi czêsto do fa³szywej interpre-
tacji jej zachowania, zani¿onej oceny jej mo¿liwoci
oraz mo¿e znacznie utrudniaæ np. znalezienie zatrudnie-
nia, zakwaterowania czy przyjêcie do szko³y. Mo¿na
równie¿ oceniaæ wp³yw etykiety na zachowanie osoby
ni¹ naznaczonej. Wykazano, ¿e fa³szywe przekonanie
uczestnika eksperymentu, ¿e inni postrzegaj¹ go jako
napiêtnowanego, wp³ywa negatywnie na jego zachowa-
nie w relacjach spo³ecznych i w konsekwencji prowo-
kuje nieprzychylne oceny.
Prowadzi siê równie¿ badania wród osób lecz¹cych
siê psychiatrycznie, a tak¿e ich rodzin i opiekunów
jakociowe, np. przy pomocy metody grupowego wy-
wiadu tematycznego focus group interview [40], lub
ilociowe u¿ywaj¹c samoopisowych kwestionariuszy
zawieraj¹cych pytania dotycz¹ce dowiadczeñ z napiêt-
nowaniem i dyskryminacj¹ lub te¿ przewidywania ne-
gatywnych reakcji spo³ecznych i odrzucenia. Mierzone
w ten sposób subiektywne dowiadczenie piêtna spo-
³ecznego (poczucie napiêtnowania) mo¿e do pewnego
stopnia zale¿eæ od charakterystyki klinicznej pacjentów
i ich symptomatologii psychiatrycznej, jednak rodzaj
tych zwi¹zków ró¿ni³ siê w poszczególnych badaniach,
w zale¿noci od przyjêtej metody [13, 41, 42, 43].
Osobn¹ grupê stanowi¹ badania sposobu przedsta-
wiania chorób psychicznych i osób chorych psychicz-
nie w rodkach masowego przekazu. Oprócz analizy
jakociowej, podejmuje siê czêsto próby bardziej wy-
miernej oceny czêstoci wystêpowania stygmatyzuj¹-
cych treci w mediach. W celu okrelenia spo³ecznych
skutków zniekszta³conego obrazu medialnego chorych
psychicznie, niekiedy wykorzystuje siê tak¿e ró¿ne od-
miany metod eksperymentalnych lub quasi-ekspery-
141
Piêtno choroby psychicznej
mentalnych, np. przedstawiaj¹c uczestnikom badania
stygmatyzuj¹cy film lub artyku³ prasowy, a nastêpnie
mierz¹c jego wp³yw na postawy spo³eczne [44, 45].
Rola mediów
Media odgrywaj¹ bardzo istotn¹ rolê w kszta³towa-
niu postaw spo³ecznych i mog¹ przyczyniaæ siê do spo-
³ecznego napiêtnowania chorych psychicznie poprzez
powielanie i wzmacnianie obiegowych negatywnych
stereotypów na ich temat. Szczegó³owe analizy wyka-
zuj¹, ¿e obraz chorych psychicznie w mediach jest pod
wieloma wzglêdami zniekszta³cony. S¹ oni czêsto por-
tretowani jako bardzo odmienni od wiêkszoci ludzi,
niesympatyczni, nieprzewidywalni, niebezpieczni, cza-
sem mieszni, a niekiedy w przypadku filmów nawet
wygl¹daj¹ inaczej [28, 44, 45]. Szczególnie drastycz-
nym przyk³adem mo¿e byæ polski film Tato, w którym
kobieta choruj¹ca na cyklofreniê jest przedstawiona
jako skrajnie agresywna, nieprzewidywalna, zagra¿aj¹ca
w³asnej rodzinie, a w koñcu usi³uj¹ca dokonaæ krwa-
wego mordu. Skalê zafa³szowania obrazu chorych psy-
chicznie w mediach unaoczniaj¹ badania wzglêdnej
czêstoci wystêpowania negatywnych, stereotypowych
treci z niektórych z nich wynika³o np., ¿e chorzy
psychicznie przedstawiani w programach telewizyjnych
w porze szczytowej ogl¹dalnoci byli agresywni a¿
w ponad 70% przypadków [za: 44, 46], czasem niemal
dziesiêciokrotnie czêciej ni¿ osoby bez zaburzeñ psy-
chicznych [47], co oczywicie znacznie przekracza rze-
czywiste wskaniki. Trzeba przyznaæ jednak, ¿e czêæ
badañ, zw³aszcza póniejszych oraz dotycz¹cych innych
ni¿ telewizja mediów, daje nie tak jednoznaczny obraz,
choæ równie¿ pozostawiaj¹cy wiele do ¿yczenia. Wahl
[48] przeanalizowa³ w jakim kontekcie i jak czêsto po-
dejmowano tematy zwi¹zane ze schizofreni¹ w trzech
wp³ywowych dziennikach w Stanach Zjednoczonych
w latach 19891994. Schizofrenia pojawia³a siê w kon-
tekcie przemocy i agresji tylko w 10% artyku³ów.
Autor nie stwierdzi³ równie¿ istotnych nadu¿yæ terminu
schizofrenia. Schizofrenia generalnie nie by³a chêtnie
podejmowanym tematem, jeli wzi¹æ pod uwagê czê-
stoæ jej wystêpowania i skalê problemów spo³ecznych,
z którymi siê wi¹¿e (101 artyku³ów w trzech du¿ych
dziennikach przez 5 lat dla porównania, o raku trakto-
wa³o ponad 5000 artyku³ów). Poza tym zwykle poja-
wia³a siê w kontekcie ró¿nego rodzaju kontrowersji,
np. zwi¹zanych ze stosowaniem klozapiny, etyczn¹ stro-
n¹ niektórych badañ czy ze wspomnian¹ ju¿ przemoc¹.
Niejednolity obraz daje równie¿ analiza odniesieñ do
schizofrenii w polskiej prasie opiniotwórczej [49]. Licz-
ba artyku³ów w jakikolwiek sposób nawi¹zuj¹cych do
schizofrenii, opublikowanych w 2002 r. w 2 wysokona-
k³adowych dziennikach i w 3 tygodnikach by³a doæ
du¿a 408, z czego a¿ 358 w Gazecie Wyborczej.
Znaczna czêæ publikacji w sposób rzetelny przedsta-
wia³a problemy osób chorych, czêste by³y informacje
o akcji Schizofrenia Otwórzcie Drzwi czy nawi¹-
zania do filmu Piêkny umys³. Z drugiej jednak strony,
wielokrotnie okrelenia schizofrenia i schizofrenicz-
ny pojawia³y siê w pozamedycznym kontekcie, np.
jako synonimy czego nielogicznego, sprzecznego ze
zdrowym rozs¹dkiem, niekiedy jako obelga. Niepoko-
j¹ce jest, ¿e takie nadu¿ycia jêzykowe pope³nia³y czêsto
osoby odgrywaj¹ce znaczn¹ rolê w ¿yciu publicznym.
Poza tym, a¿ kilkadziesi¹t razy przedstawiano chorych
jako sprawców zak³ócenia porz¹dku publicznego, nie-
kiedy odra¿aj¹cych zbrodni.
Mimo, ¿e tego typu zdarzenia s¹ wzglêdnie rzadkie,
to jednak fakt choroby psychicznej sprawcy przestêp-
stwa, a zw³aszcza zabójstwa, jest bardzo chêtnie pod-
chwytywany i uwypuklany przez media. W ten sposób
informacje zasadniczo prawdziwe, jeli s¹ podawane
w sposób selektywny, wywo³uj¹ u odbiorców skojarze-
nie chory psychicznie agresywny, które okazuje siê
doæ trwa³e. Interesuj¹c¹ egzemplifikacj¹ tego zjawiska
s¹ badania postaw spo³ecznych wobec chorych psy-
chicznie przeprowadzone w by³ej Republice Federalnej
Niemiec przed i po dwóch brutalnych atakach na zna-
nych niemieckich polityków maj¹cych miejsce w odstê-
pie pó³rocznym w 1990 r., dokonanych przez osoby
cierpi¹ce na schizofreniê jedna z nich by³a dodatkowo
uzale¿niona od narkotyków [50]. Sprawa nie schodzi³a
z czo³ówek gazet przez doæ d³ugi czas, wielokrotnie
podkrelano fakt choroby psychicznej napastników. Ba-
dania przeprowadzone krótko po atakach na polityków
wykaza³y istotny wzrost dystansu spo³ecznego wobec
osób cierpi¹cych na schizofreniê. W przeci¹gu 2 lat
wskanik ten obni¿y³ siê, jednak nie powróci³ do pozio-
mu wyjciowego. Podobne tendencje zaobserwowano
odnonie sk³onnoci do postrzegania osób chorych na
schizofreniê jako nieprzewidywalnych i niebezpiecz-
nych. Równoczenie nie wyst¹pi³y w tym samym czasie
istotne zmiany w postawach wobec osób cierpi¹cych
na depresjê. Wyniki tego badania, jak równie¿ wyniki
badañ eksperymentalnych [51] mocno przemawiaj¹ za
wp³ywem selektywnego informowania na postawy spo-
³eczne wobec chorych psychicznie.
Poniewa¿ stereotypy spo³eczne wykszta³caj¹ siê ju¿
na bardzo wczesnym etapie rozwoju [4, 5], szczególne
znaczenie ma zawartoæ programów dla dzieci. Z prze-
gl¹du badañ dotycz¹cych tego zagadnienia wynika, ¿e
programy skierowane do dzieci zawieraj¹ doæ czêste
nawi¹zania do choroby psychicznej i powielaj¹ bardzo
podobne stereotypy jak programy dla doros³ych cho-
rzy psychicznie s¹ w nich przedstawiani na ogó³ jako
agresywni, wzbudzaj¹cy lêk, nieatrakcyjni fizycznie,
nie radz¹cy sobie w ¿yciu, a s³ownictwo odnosz¹ce siê
do choroby psychicznej s³u¿y w nich zwykle omiesza-
niu [52]. Analizuj¹c zawartoæ filmów dla dzieci, Wahl
i wsp. [53] stwierdzili, ¿e 67% z nich przedstawia³o
postaci chorych psychicznie jako agresywne. Wilson
i wsp. [54] przeanalizowali wszystkie programy dla dzie-
ci poni¿ej 10 lat nadawane przez tydzieñ na dwóch kana-
³ach telewizyjnych w Nowej Zelandii. Okaza³o siê, ¿e
46% programów przynajmniej raz nawi¹zywa³o do cho-
roby psychicznej, z czego a¿ 80% stanowi³y kreskówki.
142
Piotr witaj
U¿ywane w kontekcie choroby psychicznej ¿argono-
we s³ownictwo by³o na ogó³ negatywne, nawi¹zuj¹ce
do utraty kontroli, niepanowania nad sob¹. Postacie opi-
sywane jako maj¹ce zaburzenia psychiczne by³y przed-
stawiane w bardzo stereotypowy sposób budzi³y lêk
lub by³y obiektem ¿artów, szyderstwa, trudno by³o do-
patrzyæ siê w nich jakichkolwiek pozytywnych cech.
Warto jeszcze wspomnieæ o odczuciach samych pa-
cjentów zwi¹zanych ze sposobem przedstawiania osób
chorych psychicznie w mediach. W badaniu Wahla [36]
obejmuj¹cym du¿¹ grupê pacjentów (1301 osób) a¿ 77%
badanych stwierdzi³o, ¿e przynajmniej czasem napoty-
kali w mediach treci dotycz¹ce osób chorych psychicz-
nie, które uwa¿ali za rani¹ce lub obraliwe, z czego 47%
czêsto lub bardzo czêsto.
Konsekwencje stygmatyzacji chorych psychicznie
Skutki spo³ecznego napiêtnowania osób chorych
psychicznie s¹ trudne do oceny, gdy¿ nak³adaj¹ siê na
trudnoci wynikaj¹ce z samej choroby i jej symptomów.
Mo¿na jednak wyró¿niæ szereg obszarów, w których
negatywny wp³yw stygmatyzacji nie budzi w¹tpliwoci.
Przede wszystkim piêtno choroby psychicznej przyczy-
nia siê do spo³ecznego wykluczenia i izolacji naznaczo-
nych nim osób, a tym samym do zmniejszenia szans
¿yciowych i mo¿liwoci samorealizacji oraz do utraty
statusu spo³ecznego. To spo³eczne wykluczenie mo¿e
dotyczyæ bardzo wielu dziedzin, takich jak relacje z s¹-
siadami, ze znajomymi, z rodzin¹, szanse znalezienia
partnera ¿yciowego, uczestnictwo w ¿yciu publicznym,
mo¿liwoci kszta³cenia siê, znalezienia mieszkania czy
pracy adekwatnej do zdobytych kwalifikacji [1, 8, 28,
36, 55]. Dobr¹ ilustracj¹ tych trudnoci w polskich
warunkach mog¹ byæ np. wyniki badania przeprowadzo-
nego przez PFRON w 1998 r., dotycz¹cego postaw pra-
codawców z otwartego rynku pracy wobec zatrudniania
osób niepe³nosprawnych. Sporód ankietowanych tylko
5,3% odpowiedzia³o, ¿e osoby cierpi¹ce na schizofreniê
mog³yby znaleæ zatrudnienie w ich firmie na jakimkol-
wiek stanowisku. Osoby chore na schizofreniê znalaz³y
siê w tym badaniu na przedostatnim miejscu, jedynie
przed niewidomymi 1,6% pozytywnych wskazañ. Dla
porównania 22,4% pracodawców by³oby sk³onnych za-
trudniæ osobê na wózku inwalidzkim, a 15,6% osobê
nies³ysz¹c¹ [za: 56].
Inna grupa konsekwencji dotyczy wp³ywu napiêtno-
wania na poczucie to¿samoci, samoocenê, poczucie
samo-skutecznoci i ró¿ne wskaniki dobrostanu psy-
chicznego, jak depresja, demoralizacja, subiektywna ja-
koæ ¿ycia [8, 27, 57]. Te negatywne skutki zale¿¹
w du¿ej mierze od stopnia internalizacji piêtna spo³ecz-
nego. Na osoby wiadome negatywnych stereotypów
dotycz¹cych w³asnej grupy, ale nie zgadzaj¹ce siê z nimi
i wykazuj¹ce siln¹ identyfikacjê grupow¹, np. aktywnie
dzia³aj¹ce w organizacjach zrzeszaj¹cych osoby lecz¹ce
siê psychiatrycznie, piêtno spo³eczne mo¿e wrêcz dzia³aæ
mobilizuj¹co [8, 18]. Z badañ empirycznych wiadomo,
¿e niektórzy cz³onkowie napiêtnowanych grup maj¹
samoocenê nie ni¿sz¹, a czasem nawet wy¿sz¹ od osób
nienapiêtnowanych, w zale¿noci od zdolnoci do po-
s³ugiwania siê strategiami ochrony w³asnego Ja [27, 58,
59]. Istniej¹ tu du¿e ró¿nice zarówno miêdzygrupowe,
jak i wewn¹trzgrupowe. W przypadku osób lecz¹cych
siê psychiatrycznie sytuacjê dodatkowo komplikuje
fakt, ¿e wahania samooceny mog¹ wynikaæ wprost z za-
burzeñ psychicznych i niekoniecznie mieæ zwi¹zek ze
stygmatyzacj¹.
Teoria naznaczania spo³ecznego w jej pierwotnej,
mocniejszej formie, proponowanej np. przez Thomasa
Scheffa, upatrywa³a w procesie etykietowania przy-
czyny choroby psychicznej. W wietle dzisiejszej
wiedzy to za³o¿enie nie wytrzymuje próby krytyki i zo-
sta³o odrzucone przez Linka w jego zmodyfikowanej
teorii etykietowania [14]. Nadal jednak otwarta jest
kwestia wp³ywu piêtna spo³ecznego na utrwalenie b¹d
pog³êbienie istniej¹cych zaburzeñ, oczywicie przy za-
akceptowaniu wszelkich dzi oczywistych biolo-
gicznych uwarunkowañ zaburzeñ psychicznych. Ist-
nieje szereg przes³anek, ¿e piêtno spo³eczne mo¿e
porednio przyczyniaæ siê do chronicyzacji zaburzeñ
i pogorszenia rokowania np. poprzez zwiêkszenie po-
ziomu stresu b¹d przerywanie lub niepodejmowanie
leczenia z obawy przed naznaczeniem spo³ecznym [8,
57, 60, 61].
PIMIENNICTWO
1. Goffman E. Stigma: notes on the management of spoiled
identity. Engelwood Cliffs, NJ: Prentice Hall; 1963.
2. Nelson TD. Psychologia uprzedzeñ. Gdañsk: GWP; 2003.
3. Link BG, Phelan JC. Conceptualizing stigma. Annu Rev
Sociol 2001; 27: 36385.
4. Macrae CN, Stangor Ch, Hewstone M, red. Stereotypy
i uprzedzenia. Najnowsze ujêcie. Gdañsk: GWP; 1999.
5. Weigl B. Stereotypy i uprzedzenia. W: Strelau J, red. Psy-
chologia. T. 3. Gdañsk: GWP; 2000: 20524.
6. Dovidio JF, Brigham JC, Johnson BT, Gaertner SL. Stereo-
typizacja, uprzedzenia i dyskryminacja: spojrzenie z innej
perspektywy. W: Macrae CN, Stangor Ch, Hewstone M, red.
Stereotypy i uprzedzenia. Najnowsze ujêcie. Gdañsk: GWP;
1999: 22560.
7. Corrigan PW, Markowitz FE, Watson AC. Structural levels
of mental illness stigma and discrimination. Schizophr Bull
2004; 30 (3): 48191.
8. Corrigan PW, Kleinlein P. The impact of mental illness
stigma. W: Corrigan PW, red. On the stigma of mental illness.
Washington, DC: American Psychological Association;
2005: 1144.
9. Link BG, Yang LH, Phelan JC, Collins PY. Measuring mental
illness stigma. Schizophr Bull 2004; 30 (3): 51141.
10. Gallo KM. First person account: self-stigmatization. Schi-
zophr Bull 1994; 20 (2): 40710.
11. Caltaux D. Internalized stigma: a barrier to employment for
people with mental illness. Int J Ther Rehabil 2003; 10 (12):
53943.
12. Ritsher JB, Phelan JC. Internalized stigma predicts erosion
of morale among psychiatric outpatients. Psychiatry Res
2004; 129: 25765.
143
Piêtno choroby psychicznej
13. Link BG. Understanding labeling effects in the area of men-
tal disorders: an assessment of the effects of expectations
of rejection. Am Sociol Rev 1987; 52: 96112.
14. Link BG, Cullen FT, Struening E, Shrout PE, Dohrenwend
BP. A modified labeling theory approach to mental dis-
orders: an empirical assessment. Am Sociol Rev 1989; 54:
40023.
15. Watson AC, River LP. A social-cognitive model of personal
responses to stigma. W: Corrigan PW, red. On the stigma of
mental illness. Washington, DC: American Psychological
Association; 2005: 14564.
16. Fitzsimons S, Fuller R. Empowerment and its implications
for clinical practice in mental health: a review. J Ment
Health 2002; 11 (5): 48199.
17. Corrigan PW. Empowerment and serious mental illness: tre-
atment partnerships and community opportunities. Psychiatr
Q 2002; 73 (3): 21728.
18. Shih M. Positive stigma: examining resilience and empo-
werment in overcoming stigma. Ann Am Acad 2004; 591:
17585.
19. Corrigan PW, Calabrese JD. Strategies for assessing and
diminishing self-stigma. W: Corrigan PW, red. On the stigma
of mental illness. Washington, DC: American Psychological
Association; 2005: 23956.
20. Wahl OF, Harman CR. Family views of stigma. Schizophr
Bull 1989; 15 (1): 1319.
21. Phelan JC, Bromet EJ, Link BG. Psychiatric illness and
family stigma. Schizophr Bull 1998; 24 (1): 11526.
22. Struening EL, Perlick DA, Link BG, Hellman F, Herman D,
Sirey JA. The extent to which caregivers believe most
people devalue consumers and their families. Psychiatr Serv
2001; 52 (12): 16338.
23. Angermayer MC, Schulze B, Dietrich S. Courtesy stigma.
A focus group study of relatives of schizophrenia patients.
Soc Psychiatry Psychiatr Epidemiol 2003; 38: 593602.
24. Stengler-Wenzke K, Trosbach J, Dietrich S, Angermeyer
MC. Experience of stigmatization by relatives of patients
with obsessive compulsive disorder. Arch Psychiatr Nurs
2004; 18 (3): 8896.
25. Lai YM, Hong CPH, Chee CYI. Stigma of mental illness.
Singapore Med J 2000; 42 (3): 1114.
26. Persaud R. Psychiatrists suffer from stigma too. Psychiatr
Bull 2000; 24: 2845.
27. Crocker J. Piêtno/stygmat. W: Manstead ASR, Hewstone M,
red. Encyklopedia Blackwella. Psychologia spo³eczna. War-
szawa: Wyd Jacek Santorski & Co; 2001: 34850.
28. Farina A. Stigma, W: Mueser KT, Tarrier N, red. Handbook
of social functioning in schizophrenia. Needham Heights:
Allyn & Bacon; 1998: 24779.
29. Lee S. The stigma of schizophrenia: a transcultural problem.
Curr Opin Psychiatry 2002; 15: 3741.
30. Torrey EF. Surviving schizophrenia: a family manual. New
York: Harper and Row; 1983.
31. Rasinski KA, Viechnicki P, OMuircheartaigh C. Methods
for studying stigma and mental illness. W: Corrigan PW, red.
On the stigma of mental illness. Washington, DC: American
Psychological Association; 2005: 4565.
32. Rabkin JG. Determinants of public attitudes about mental
illness: summary of the research literature. W: Rabkin JG,
Gelb L, Lazar JB, red. Attitudes toward the mentally ill:
research perspectives. Report of an NIMH Workshop, Janu-
ary 2425, 1980. Washington, DC: U.S. Government Prin-
ting Office; 1980: 1526.
33. Bhugra D. Attitudes towards mental illness: a review of the
literature. Acta Psychiatr Scand 1989; 80: 112.
34. Brodniak WA. Przegl¹d badañ nad postawami spo³eczeñ-
stwa wobec chorób psychicznych, osób psychicznie chorych
i instytucji psychiatrycznych w Polsce (19631999). Post
Psychiatr Neurol 2000; 9 (3): 33951.
35. Wciórka B, Wciórka J. Stereotyp i dystans choroby psy-
chiczne i chorzy psychicznie w opinii spo³eczeñstwa pol-
skiego (1996 i 1999). Post Psychiatr Neurol 2000; 9 (3):
35382.
36. Wahl OF. Mental health consumers experience of stigma.
Schizophr Bull 1999; 25 (3): 46778.
37. Farina A, Allen JG, Saul BBB. The role of the stigmatized
person in affecting social relationships. J Pers 1968; 36:
16982.
38. Farina A, Gliha D, Boudreau LA, Allen JG, Sherman M.
Mental illness and the impact of believing others know about
it. J Abnorm Psychol 1971; 77 (1): 15.
39. Farina A, Felner RD, Boudreau LA. Reactions of workers to
male and female mental patient job applicants. J Consult
Clin Psychol 1973; 41 (3): 36372.
40. Schulze B, Angermeyer MC. Subjective experiences of
stigma. A focus group study of schizophrenic patients, their
relatives and mental health professionals. Soc Sci Med 2003;
56: 299312.
41. Link BG, Struening EL, Rahav M, Phelan JC, Nuttbrock L.
On stigma and its consequences: evidence from a longitudi-
nal study on men with dual diagnoses of mental illness and
substance abuse. J Health Soc Behav 1997; 38 (2): 17790.
42. Markowitz FE. The effects of stigma on the psychological
well-being and life satisfaction of persons with mental
illness. J Health Soc Behav 1998; 39 (4): 33547.
43. Dickerson FB, Sommerville J, Origoni AE, Ringel NB, Pa-
rente F. Experiences of stigma among outpatients with schizo-
phrenia. Schizophr Bull 2002; 28 (1): 14355.
44. Wahl OF. Mass media images of mental illness: a review of
the literature. J Community Psychol 1992; 20: 34352.
45. Stout PA, Villegas J, Jennings NA. Images of mental illness
in the media: identifying gaps in the research. Schizophr
Bull 2004; 30 (3): 54361.
46. Gerbner G. Stigma: social functions of the portrayal of men-
tal illness in the mass media. W: Rabkin JG, Gelb L, Lazar
JB, red. Attitudes toward the mentally ill: research perspec-
tives. Report of an NIMH Workshop, January 2425,
1980. Washington, DC: U.S. Government Printing Office;
1980: 457.
47. Diefenbach DL. The portrayal of mental illness on prime-time
television. J Community Psychol 1997; 25 (3): 289302.
48. Wahl OF. Schizophrenia in the news. Psychiatr Rehabil
J 1996; 20 (1): 514.
49. Borysewicz K. Miêdzy tolerancj¹ a dyskryminacj¹ stereo-
typ schizofrenii w polskich czasopismach opiniotwórczych.
Post Psychiatr Neurol 2003; 12 (4): 40311.
50. Angermayer MC, Matschinger H. The effect of violent at-
tacks by schizophrenic persons on the attitude of the public
towards the mentally ill. Soc Sci Med 1996; 43 (12): 17218.
51. Thornton JA, Wahl OF. Impact of a newspaper article on
attitudes toward mental illness. J Community Psychol 1996;
24(1): 1725.
52. Wahl OF. Depictions of mental illnesses in childrens media.
J Ment Health 2003; 12 (3): 24958.
53. Wahl OF, Wood A, Zaveri P, Drapalski A, Mann B. Mental
illness depiction in childrens films. J Community Psychol
2003; 31 (6): 55360.
54. Wilson C, Nairn R, Coverdale J, Panapa A. How mental
illness is portrayed in childrens television. BMJ 2000; 176:
4403.
144
Piotr witaj
55. Angell B, Cooke A, Kovac K. First-person accounts of
stigma. W: Corrigan PW, red. On the stigma of mental ill-
ness. Washington, DC: American Psychological Associa-
tion; 2005: 6998.
56. Wójtowicz-Pomierna A. Sytuacja osób chorych psychicznie
na rynku pracy w Polsce wybrane aspekty. W: Cechnicki A,
Kaszyñski H, red. Przysz³oæ pracy dla osób chorych psy-
chicznie. Kraków: Stowarzyszenie Na Rzecz Rozwoju Psy-
chiatrii i Opieki rodowiskowej; 2003: 6373.
57. Markowitz FE. Sociological models of mental illness stig-
ma. W: Corrigan PW, red. On the stigma of mental illness.
Washington, DC: American Psychological Association; 2005:
12944.
58. Crocker J. Social stigma and self-esteem: situational con-
struction of self-worth. J Exp Soc Psychol 1999; 35: 89107.
59. Crocker J, Major B. The self-protective properties of stig-
ma: evolution of a modern classic. Psychological Inquiry
2003; 14 (3,4): 2327.
60. Sirey JA, Bruce ML, Alexopoulos GS, Perlick DA, Fried-
man SJ, Meyers BS. Stigma as a barrier to recovery: per-
ceived stigma and patient-rated severity of illness as predic-
tors of antidepressant drug adherence. Psychiatr Serv 2001;
52 (12): 161520.
61. Sirey JA, Bruce ML, Alexopoulos GS, Perlick DA, Raue P,
Friedman SJ, Meyers BS. Perceived stigma as a predictor of
treatment discontinuation in young and older outpatients
with depression. Am J Psychiatry 2001; 158 (3): 47981.
Adres: Dr Piotr witaj, I Klinika Psychiatryczna Instytutu Psychiatrii i Neurologii,
ul. Sobieskiego 9, 02-957 Warszawa