Metodyka i metodologia pracy socjalnej

Metoda grupowa

Zagadnienia poruszone w pracy pracy:
1. Co to jest grupa (warunki jakie musi spełniać)
2. Odmiany metody grupowej
3. Instytucje totalne (cechy)
4. Metoda grupowa-kiedy się ją stosuje, po co, jakie daje efekty
5. Cechy osobowości lidera grupy w placówce resocjalizacyjnej (takie, które pomagają spełnić cel
grupy)

Grupa społeczna – w psychologii społecznej i socjologii zaliczany do zbiorowości

społecznej zbiór co najmniej trzech osób (w niektórych ujęciach dwóch), którego członkowie
współdziałają ze sobą na zasadzie odrębności od innych, w celu zaspokajania własnych potrzeb
charakteryzujący się trwałą strukturą i względnie jednolitym system norm i wartości

W socjologii pojęcie to jest uznawane za jedno z podstawowych, choć nie jest jednoznacznie

rozumiane w różnych szkołach socjologicznych. W najszerszym rozumieniu jest to zbiór jednostek,
między którymi zachodzą istotne stosunki

Warunki, aby zaistniała grupa społeczna:

Organizacja wewnętrzna – grupa musi mieć swój cel, określona ilość członków
wynikających z realizacji zadań, może wyłonić się lider. Tworzy się indywidualny język
grupy.

Zasada odrębności – wszystkie elementy, które odróżniają nas od innych grup.

Zasada świadomości „my” – określenie się jako grupa np. to jest nasz język itd. Jedność

członków grupy, by grupa mogła dalej się rozwijać. Pojawia się ogólna odpowiedzialność za
grupę.

Wspólne wartości.

Elementy, które grupa wyznacza swoim członkom:

Wyznaczenie swoim członkom funkcji, zakres czynności, które musza wykonywać.

Wzór moralny.

Wzór fizyczny.

Realizacja zadań.

Grupa posiada skład i strukturę

Skład: Struktura:

1. ….. 1.
2. ….. / \
3. ….. 2. 3.
4. ….. | |
5. ….. 4.__ 5.

Typy grup społecznych:

Grupy ekskluzywne – typ grupy ograniczające przyjęcie.
Grupy inkluzywne – typ grupy otwartej, małe wymagania, co do przyjęcia.

Do grupy możemy przynależeć:

Z urodzenia np. rodzina.

Z wyboru np. rodzina z małżeństwa.

3 aspekty przynależności do grupy:

Formalny – instytucjonalność.
Obiektywny – uczestnictwo w organizacji grupy.
Subiektywny – identyfikacja i akceptacja wzorów i wartości w danej grupie.

Do grupy możemy przynależeć:

Realnie – uczestniczymy w więzi, która w tej grupie występuje i jesteśmy z nią związani

subiektywnie.

Ideologicznie – spełniane są niektóre warunki przynależności subiektywnej.

Typy grup według Szczepańskiego:

1. Grupy pierwotne (tłum).

2. Grupy genetyczne (rodzina, ród, plemię).
3. Grupy terytorialne (państwo).
4. Grupy religijne (sekta).
5. Grupy jednorodne (związki zawodowe).
6. Grupy celowe.
7. Grupy kulturalne (naród).

Style kierowania grupą:

Styl liberalny – lider stoi z boku, ale czasami ingeruje „Zróbcie tak, aby było dobrze”.
Styl autokratyczny – lider wyznacza zadania, mocno rządzi grupą.
Styl demokratyczny – lider koordynuje zadania grupy, współpracuje z grupą.

Normy w grupie kształtowane są:

Zewnętrznie – wpływ środowiska na członków grupy (każdego z osobna).

Wewnętrznie – stanowi sama grupa.

Elementy sprzyjające wpływowi grupy na drugą osobę:

Płeć osoby

Pewien rodzaj inteligencji

Zdolność abstrakcyjnego myślenia

Kompetencje
Akceptacja

Elementy związane ze skłonnością do uległości:

Potrzeba obcowania z drugim człowiekiem.

Potrzeba pomocy od innych ludzi.
Potrzeba osiągnięć.

Spójność grupy – relacje między osobami, jak wspólnie grupa wykonuje zadania, na ile jej cele
identyfikują się z celami poszczególnych członków.

Instytucja totalna to organizacja społeczna, która stwarza dla osób z nią związanych rodzaj
odrębnego świata, rządzącego się własnymi prawami i odseparowanym od reszty społeczeństwa
mniej lub bardziej szczelnymi barierami.

Bariery jakimi separuje się instytucja totalna od świata nie muszą mieć charakteru fizycznego (np.
murów, czy drutów kolczastych drutów kolczastych), lecz mogą mieć też charakter obyczajowo-
psychologiczny. Większość instytucji totalnych oprócz stosowania zbioru zakazów i regulaminów,
ściśle określających każdy aspekt życia, separuje związane z nimi osoby poprzez np. jednolity strój,
wspólną kulturę lub silne zależności finansowe. Totalność instytucji w tym sensie jest cechą
skalowalną. Istnieją instytucje jednoznacznie totalne w samym założeniu (np. więzienia) jak i
instytucje posiadające tylko pewne cechy totalności - np. szpitale.

Instytucje totalne, według Goffmana, można podzielić na 5 odrębnych grup:

1. Powołane do opieki nad osobami niedołężnymi i nieszkodliwymi, takie jak: domy opieki,

przytułki, domy starców

2. Zakłady opieki nad osobami niezdolnymi do samodzielnego życia a zarazem niebezpiecznych dla

społeczeństwa: szpitale psychiatryczne, sanatoria dla osób chorych na choroby zakaźne

3. Zajmujące się ochroną społeczeństwa przed szkodzeniem mu w sposób świadomy: więzienia,

zakłady poprawcze

4. Powołane do określonych zadań technicznych, mające charakter czysto instrumentalny: jednostki

wojskowe, obozy pracy

5.

Przeznaczone dla osób, które dobrowolnie wycofały się z aktywnego życia oraz miejsca
kontemplacji religij

nej

Grupy totalne:

są bardzo sprawne , działają szybko

wiara w wewnętrzną moralność grupy

stereotypowy obraz będących poza grupą jako złych, niemoralnych

presja na tego kto się wyłamie

w grupie rodzi się autocenzura

strażnicy myśli i moralności

Struktura grupy totalnej:

przywódca, reprezentuje autokratyczny styl kierowania grupą

zwykli członkowie

nowicjusze, stanowią największe zagrożenie dla organizacji; poddani największej presji

Wchodzenie nowicjusza do grupy totalnej:

uleganie

identyfikacja ze znaczącymi innymi

internalizacja, przyjęcie jako własne reguł działania grupy, norm i wartości

Jak się bronić przed wpływem grupy totalnej:

znalezienie, utrzymanie grupy odniesienia, która jest na zewnątrz grupy, lub ukryta

wewnątrz

znalezienie w obrębie grupy towarzysza

poczucie świadomości, że tak samo silnie totalizuje, oddziałuje grupa mała jak i duża w
kierunku depersonalizacji uniformizacji

Metody grupowe stosowano już w latach dwudziestych, a zostały one powszechnie

wprowadzone do pracy socjalnej w latach sześćdziesiątych dwudziestego stulecia, wraz z rozwojem
podejść systemowych w terapii rodzin i grup.

Wilson i Ryland (1949 r.) Grupowa praca socjalna jest metodą służącą jednostkom w dążeniu do
kształtowania ich rozwoju w stronę emocjonalnie zrównoważonych, intelektualnie wolnych
i fizycznie sprawnych osobowości oraz jako służąca grupom pomocą w osiąganiu celów pożądanych
w ekonomicznej, politycznej i społecznej demokracji.

Amerykańskie Stowarzyszenie Group Workerów (1954 r.) Group worker pomaga grupom różnego
rodzaju w funkcjonowaniu w taki sposób, że zarówno interakcje wewnątrz grupy, jak i programowa
działania przyczyniają się do rozwoju jednostek i do osiągania pożądanych celów społecznych.

Gisela Konopna (1963 r.) Socjalna praca grupowa jest metoda pracy grupowej, która pomaga
jednostkom wzbogacić ich funkcjonowanie społeczne poprzez celowe doświadczenia grupowe
i radzić sobie bardziej efektywnie z ich osobistymi, grupowymi czy społecznymi problemami.

Charles Garvin (lata 80.) (…)prowadzący grupę musi skoncentrować się na pomaganiu uczestnikom
grupy w staniu się systemem wzajemnej pomocy. Głównym źródłem pomocy dla każdego członka
grupy są inni, indywidualnie i zbiorowo.

W polskiej pedagogice społecznej i teorii pracy socjalnej metodę pracy grupowej

wprowadził i zaadoptował Aleksander Kamiński. Według niego w metodzie grupowej
“wychowawca (pracownik socjalny) ma przed sobą zespolony przez wspólne zadanie zbiór osób:
wiąże go nie tylko “dialog” z pojedynczymi członkami tej zbiorowości – jego talent wychowawczy
wyraża się w umiejętnościach przewodzenia lub przodowania grupie i takiego oddziaływania na
grupę, aby na straży zadań i zwyczajów sugerowanych przez wychowawcę – stał nie tylko on, ale i
członkowie grupy.”

A. Kamiński wyróżnił trzy odmiany metody grupowej:

1. Grupy rozwojowo wychowawcze służą ludziom normalnie funkcjonującym społecznie w takich
placówkach jak domy kultury, instytucje edukacyjne, rekreacyjne, organizacje młodzieżowe itp.
Grupy te mają wspierać rozwój osobowości jednostek, które mniej lub bardziej świadomie
identyfikują się z celami i wartościami grupy.

2. Grupy rewalidacyjne często utożsamiane w pracy socjalnej z metodą grupową w ogóle, stosują
pracę rozwojowo-wychowawczą do oddziaływań na jednostki społecznie lub fizycznie
niedostosowane, celem usprawnienia ich społecznego funkcjonowania. Ten rodzaj pracy u nas
organizuje się w placówkach opiekuńczo-wychowawczych oraz kulturalno-edukacyjnych
nastawionych na profilaktykę niedostosowań społecznych.

3. Grupy psychoterapeutyczne są w praktyce socjalnej i wychowawczej w naszym kraju względną
nowością. Służyć mają usprawnianiu społecznego i psychicznego funkcjonowania jednostek w
oparciu o techniki z arsenału psychologii klinicznej w odniesieniu do lżejszych przypadków. Tego
rodzaju praca jest realizowana w poradniach specjalistycznych i placówkach opiekuńczo-
wychowawczych.

Charles D. Garvin opiera rozumienie pracy grupowej na stwierdzeniu, że prowadzący

grupę musi skoncentrować się na pomaganiu uczestnikom grupy w staniu się systemem wzajemnej
pomocy. Zauważył, że w pracy grupowej należy przestrzegać następujących zasad:

1.

Głównym źródłem pomocy dla każdego członka grupy są inni, indywidualnie i zbiorowo.

2.

W przebiegu procesu grupowego pojawiają się zarówno czynniki korzystne jak i

niekorzystne dla realizacji celów jednostkowych. W pracy grupowej należy dążyć do
maksymalizacji czynników korzystnych i minimalizacji czynników niekorzystnych oraz
uczyć członków tego samego.

3.

Należy dążyć do wzmocnienia zdolności uczestników do funkcjonowania samodzielnego i

autonomicznego jako jednostki i jak grupy.

4.

Nauczenie uczestników grupy wykorzystywania doświadczenia grupowego do

funkcjonowania w różnych sytuacjach grupowych w życiu realnym.

Zakorzeniona w naszej pedagogice społecznej typologia grup A. Kamińskiego ma pewne

punkty styczne z amerykańskimi angielskim myśleniem o zróżnicowaniach celów i sposobów pracy
grupowej. Próbę opisania występującego w amerykańskiej pracy socjalnej zróżnicowania grup ze
względu na ich cele podjął C. Zastrow. Dokonał on następującego podziału grup w metodzie pracy
grupowej uwzględniając cele grupy:
1. Grupy rekreacyjne – ich celem jest organizacja zajęć dla rozrywki i wyżycia się fizycznego.
Placówki dają uczestnikom niewiele więcej niż odpowiednie miejsce i sprzęt. Grupy powstają
spontanicznie, często obywają się bez przywództwa.

2. Grupy umiejętności (rekreacyjnych) - Tu celem jest usprawnianie zespołu umiejętności i
umożliwienie rozrywki. Grupy mają orientację zadaniową i znacznie większą rolę odgrywa tu
instruktor czy trener posiadający przygotowanie zawodowe w danej dziedzinie. Przykłady zajęć to
koszykówka, pływanie, golf. Plastyka rzemiosło itp.
3. Grupy socjalizacyjne - w takich grupach bardziej specyficzne cele to: rozwijanie kompetencji
interpersonalnych, zwiększenie wiary we własne możliwości, planowanie indywidualnej przyszłości.
Przykładami będą tu grupy prowadzące działalność zapobiegawczą wśród młodzieży zagrożonej
popadnięciem w przestępczość, grupy w zakładach poprawczych, ośrodkach dla samotnych matek,
ośrodkach dla ludzi starszych. Przywódcami takich grup są najczęściej pracownicy socjalni.
4. Grupy terapeutyczne - gromadzą osoby, które mają problemy społeczne lub emocjonalne. Celem
ich jest doprowadzenie swoich członków do głębokiego zbadania tych problemów i wypracowania
strategii ich rozwiązania. Ogólnie w grupach terapeutycznych wykorzystuje się wiele technik z
zakresu psychoterapii
5. Grupy spotkaniowe, trening wrażliwości – te grupy zapewniają doświadczenie grupowe, dzięki
któremu uczestnicy wchodzą w bliskie stosunki interpersonalne z innymi. Takie grupy pomagają
każdemu członkowi pogłębić poznanie samego siebie, poznać jak jest odbierany przez innych,
poznać innych, a następnie rozwinąć bardziej efektywne sposoby interakcji.
6. Grupy edukacyjne – skupiają się na zdobywaniu wiedzy i uczeniu się bardziej złożonych
umiejętności. Przykłady tematów: opieka nad małym dzieckiem, przygotowanie rodziców
adopcyjnych itp.
7. Grupy samopomocy – są tworzone głównie przez ludzi i dla ludzi dzielących taki sam problem
psychologiczny, społeczny czy zdrowotny. Tu najpełniej wykorzystuje się doświadczenie, uczenie
się społeczne i zasadę wzajemnej pomocy właściwą każdej pracy grupowej.
8. Grupy problemowe i decyzyjne – ten typ występuje nie tylko w pracy z podopiecznymi służb
socjalnych, ale też w pracy samych służb. W drugim przypadku praca grupowa służy realizacji
takich celów jak opracowanie programów praktyki socjalnej, usprawnianie usług placówek itp.

Swojej typologii grup dokonał też Allan Brown. Wyróżnił on grupy ze względu na cel jaki

realizują. I tak w jego typologii mamy grupy zajmujące się: diagnozą indywidualną; indywidualnym
wsparciem; indywidualną zmianą; edukacją, informowaniem i uczeniem umiejętności; kompensacją
przez zajęcie czasu wolnego; mediacją pomiędzy jednostkami a instytucjami; wsparciem lub zmianą
grupową; zmianą w środowisku i zmianą społeczną.

Inną perspektywę na funkcjonowanie grup stwarza typologia K. Heapa. Wyodrębnia on

sześć celów pracy grupowej : ulżenie izolacji; wspieranie społecznego uczenia się i dojrzewania;
przygotowanie na nadchodzące kryzysy i inne zmiany w życiu; wyjaśnianie i rozwiązywanie
problemów indywidualnych, wyjaśnianie i rozwiązywanie problemów w środowisku członków
grupy; ułatwienie samopoznania.

OGÓLNE ZASADY METODY GRUPOWEJ

dwa przedmioty oddziaływania: jednostka i grupa

grupa źródłem pomocy

dobrowolność uczestnictwa

osobiste kontakty

identyfikacja z grupą

wykorzystanie procesu grupowego

wzmacnianie jednostek i ich usamodzielnienie

wykorzystywanie doświadczeń z pracy grupowej w realnym życiu

samorządność

ustalanie terminu zakończenia pracy

TECHNIKI ROZPOZNAWANIA POTRZEB W METODZIE GRUPOWEJ:

Indywidualne:

analiza dokumentów

obserwacja

wywiad indywidualny

wywiad środowiskowy

techniki psychodramatyczne

Grupowe:

wywiad zbiorowy

wywiad grupowy

techniki socjometryczne

obserwacja

Istotą metody grupowej jest wykorzystanie dynamiki właściwej życiu grupy. W literaturze

socjalnej pracy grupowej napotykamy szereg charakterystyk procesu grupowego opartych na
obserwacji jej funkcjonowania. Uogólniając je można wyodrębnić następujące etapy tworzenia i
istnienia grupy:

1. Tworzenie grupy – Na tym etapie ludzie z różnymi oczekiwaniami, potrzebami,

dotychczasowymi doświadczeniami społecznymi wkraczają do na ogół nie znanej sobie zbiorowości
innych, aby stworzyć grupę. Naturalne zjawiska zachodzące na tym etapie są potrzebne w
kształtowaniu się grupy. Najważniejsze z nich to:

a) Nowi uczestnicy szukają poszczególnych jednostek, do których czują sympatię i z którymi
mogliby “trzymać”. Ludzie ostrożnie badają jak dalece mogą się zbliżyć z innymi i zaangażować w
cele grupowe. Znajdują się też antypatie. Jeśli grupa powstaje z ludzi znajdujących się wcześniej np.
w szkole lub innych instytucjach zamkniętych, odtwarzają się w pewnym zakresie wcześniejsze
więzi interpersonalne, czasem nawet w postaci podgrup lub klik. To utrudnia integrację.
b) Występować może skłonność uczestników do podporządkowania lub nawet zależności od
pracownika prowadzącego grupę, co sprzyja narzucaniu przez niego jego własnej koncepcji celów.
c) Uczestnicy starają się znaleźć dla siebie miejsce w formalnej strukturze grupy. Jednostki
ekstrawertywne mogą w tym okresie uzyskać autorytet tylko dlatego, że łatwiej im zabierać głos, a
nie dlatego, że wnoszą wartości ważne dla grupy ze względu na jej cele.

Do najważniejszych zadań pracownika socjalnego w tym etapie realizacji metody grupowej

należą:- ułatwienie poznawania się ludzi, stwarzanie od początku okazji do wspólnego działania
poszczególnych osób z innymi.- Wyjaśnienie wyraźnie celu tworzenia grupy z punktu widzenia
organizatora placówki oraz przeprowadzenie dyskusji, w której każdy mógłby ujawnić i poznać
swoje oczekiwania,- Przedyskutowanie i ustalenie “prawa” obowiązującego w grupie oraz
wzajemnych zobowiązań jakich muszą się podjąć : placówka, pracownik prowadzący grupę i
uczestnicy grupy.- Przedyskutowanie programu i metod pracy, które mogą być użyte , rozważenie co
może się stać w następnym spotkaniu,- Przedstawienie własnej koncepcji swojej roli i sposobów
pracy z grupą,- rozpoczęcie kształtowania norm i wartości grupowych,- dbanie o to, by wszyscy
mogli zaistnieć w grupie i dać poznać innym swe silne strony.

2. Stabilizacja struktury i normy grupy - na tym etapie grupa “ dociera się”. Jest to etap

krytyczny dla jej dalszego istnienia i rozwoju. Tu kształtują się sposoby funkcjonowania, które

później będą przesądzać o jej efektywności w realizacji celów. Oto najważniejsze zjawiska
zachodzące w tym etapie:
a) Poszczególni uczestnicy podejmują działania, które mają im zapewnić pożądane miejsca w
strukturze grupy. Żywiołowy przebieg tego etapu najprawdopodobniej zhierarchizuje grupę ze
względu na zakres wpływu na innych i nasilenie aktywności w osiąganiu celów własnych i celów
grupy.
b) Członkowie grupy pokonawszy początkowe obawy przed odrzuceniem, zaczynają się obawiać o
utratę własnej indywidualności. Pojawia się niepewność tego, co jednostka może osiągnąć dzięki
grupie i jak grupa może jej pomóc.
c) Reakcje członków na zachowania zgodne czy niezgodne z formalnymi normami w grupie.
Funkcjonalne lub niefunkcjonalne względem celów zachowania osób, które posiadają autorytet,
kształtują normy faktycznie przestrzegane.

Na tym etapie stosuje się wiele technik, które mają wspomóc realizację celów jakie grupa

ma osiągnąć w tym etapie. I tak dla podtrzymania grupy i zwiększenia jej produktywności stosuje się
następujące techniki :

odzwierciedlanie uczuć, zachowania polegające na sygnalizowaniu przez przywódcę jak

można rozumieć poszczególne werbalne i niewerbalne działania uczestników.

orientowanie na problem przeciwdziałające naturalnej tendencji do szybkiego

rozwiązania problemu,

supozycje, czyli założenia przyjęte tymczasowo, hipotetyczne sugestie typu “ A co,

jeśli....?”

upowszechnianie wątpliwości czy uwag jednostkowych w całej grupie.

Dla nauczania pożądanych zachowań stosuje się takie techniki jak modelowanie, kształtowanie czy
trenowanie. Techniką ułatwiające zmierzenie się z trudnością, czasem paraliżującym grupę
problemem jest technika parcjalizacji i uniwersalizacji problemu, która polega na uświadomieniu
sobie, że skomplikowane problemy da się zazwyczaj rozwiązać “ po kawałku”. Techniką
grupotwórczą jest także utrwalanie wszelkich efektów działalności grupy na piśmie (spisywanie
planów, pomysłów, decyzji, procesów rozwiązywania itp.). Natomiast przy rozwiązywaniu
wewnętrznych problemów grup, zwłaszcza terapeutycznych są techniki inscenizacyjne tj.
psychodrama, socjodrama, itp.

3. Realizacja celu grupowego – na tym etapie grupa staje się demokratycznym mikroświatem. Ten
termin wyraża istotę grupy doskonałej , takiej która jest samorządna i działa na zasadzie
odpowiedzialnej autonomii. Jest w pełni zdolna do wytworzenia środków i ustalenia granic swoich
własnych zmian.4. Ocena efektów działania i decyzja o dalszym istnieniu lub rozwiązaniu grupy –
ocenę efektów należy przeprowadzać nie tylko w dyskusjach ale też na papierze, przez
kwestionariusze, opinie uczestników itp. Ta ocena powinna uwzględniać aspekty funkcjonowania
grupy i pracownika istotne z punktu widzenia celów oraz zaawansowanie w osiąganie celów. Zakres
i wyniki oceny powinny być przedyskutowane z uczestnikami grupy. W efektywnej grupie
wytwarzają się silne więzi emocjonalne, które potem trudno rozerwać. Powstać też może
uzależnienie od grupy i lęk przed jej utratą. Prowadzący grupę powinien na to przygotować
uczestników. Uświadomić im czego dokonała grupa, co osiągnęli osobiście, wzmacniać ich przed
opuszczeniem grupy, pozostawić w pamięci doświadczenia korzystne dla funkcjonowania w ich
rzeczywistym otoczeniu.

Z uwagi na niebagatelną rolę (prowadzącego) lidera w metodzie grupowej należy

przytoczyć cechy, jakimi powinien się charakteryzować prowadzący, aby wzajemne oddziaływanie
jednostki i grupy było skuteczne, a cele grupy zostały zrealizowane. Zwłaszcza jeśli chodzi o grupy
socjalizacyjne i resocjalizacyjne.

Cechy

lidera:

Entuzjazm Czy można sobie wyobrazić lidera, któremu brakowałoby entuzjazmu?

Integralność Ta cecha sprawia, że ludzie ufają liderowi. A zaufanie jest podstawą wszelkich
stosunków międzyludzkich, zarówno zawodowych jak i prywatnych. Integralność to nie tylko
wewnętrzna spójność osobowa, ale także przywiązanie do pewnych wartości zewnętrznych, jak
dobroci i prawdy.

Twardość Liderzy to częstokroć ludzie wymagający, z którymi niełatwo na co dzień wytrzymać,
ponieważ mają duże wymagania. Są uparci i nieustępliwi. Liderzy powinni cieszyć się szacunkiem, a
nie tylko popularnością.

Uczciwość Dobrzy liderzy podchodzą do ludzi w sposób zróżnicowany, ale wszystkich traktują
jednakowo. Nikogo nie faworyzują. Są bezstronni w wymierzaniu kar za złą pracę i rozdawaniu
nagród za dobrą.

Ciepło Sztywniacy nie zostają dobrymi przywódcami. Bycie dobrym liderem wymaga
zaangażowania serca w takim samym stopniu jak umysłu. Zamiłowanie do pracy i dbałość o ludzi są
jednakowo ważne.

Pokora Rzadka cecha, ale charakteryzująca najlepszych liderów. Jej przeciwieństwem jest
arogancja. Kto lubi pracować dla aroganckiego szefa? Oznakami dobrego lidera są chęć słuchania
innych i brak dominującego ego.

Wiara w siebie Jest to jeden z najważniejszych atrybutów. Ludzie doskonale czują, gdy lider ja w
sobie ma. Dlatego też rozwijanie wiary we własne możliwości pomaga w rozwoju umiejętności
przywódczych. Uważać trzeba jednak by jej nadmiar nie przerodził się w arogancję.

Literatura:

1. Adair J Być liderem, Warszawa, 1998
2. Kantowicz E., Elementy teorii i praktyki pracy socjalnej, Olsztyn 2001
3. De Robertis C Pascal H.,

Postępowanie metodyczne w pracy socjalnej z grupami i ze

społecznościami BPS

4. Skidemore R. A., Thakeray M. G., Wprowadzenie do pracy socjalnej, Warszawa 1996
5. Szmagalski J, Metoda grupowa w pracy socjalnej (w:) Pilch T., Lepalczyk I. (red.),

Pedagogika społeczna, Warszawa 1995, wyd. 2.

6. Sutton C., Psychologia dla pracowników socjalnych, GWP, Gdańsk 2004
7. Szacki. J. (red.) Elementy teorii socjologicznych (Goffman E. Charakterystyka instytucji

totalnych)