4. Polacy a aspiracje narodowościowe narodów Europy

Środkowo-Wschodniej

Trudno dziś jednoznacznie udokumentować pierwsze polskie wypowiedzi dotyczące

niepodległości państwowości polskich sąsiadów. Można jednak, przy pomocy dorobku nauk

historycznych, stworzyć pewien katalog osób i stronnictw politycznych, które to zagadnienie

poruszały.

Pierwszy Manifest Towarzystwa Demokratycznego Polskiego zawierał myśl mówiącą

o konieczności odbudowy Rzeczypospolitej z zachowaniem dawnych granic, ale przy

zachowaniu ideałów wolności, równości i braterstwa wszystkich narodów, bez różnicy

wyznania i języka. Dla Joachima Lelewela ideałem ustroju przyszłej Polski była

demokratyczna republika federacyjna, obejmująca dowolną unią narody polskim litewski i

ruski (ukraiński i białoruski). Stefan Kieniewicz uważał również, że polska propaganda wśród

wiejskiej ludności (traktowana jako część narodu polskiego) ukraińskiej przynosiła

niezamierzony efekt przebudzenia narodowego Ukrainy.

W 1834 r. członek Sekcji Centralnej Paryskiej Towarzystwa Demokratycznego

Polskiego Piotr Semenenko miał oświadczyć, iż nowym ośrodkiem, który doprowadzi do

zjednoczenia Słowiańszczyzny winien być lud ukraiński, leżący w centrum, potężny, a jeszcze

niewykształcony. Podobnego zdania byli założyciele Gromady Ludu Polskiego ,,Humań”.

W 1831 w Paryżu powstało Stowarzyszenie Litewskie i Ziemi Białoruskich i Ruskich.

Było to wyrazem poczucia odrębności kulturowo-terytorialnej wśród emigracji. W 1836 w

projektach Wielkiego Manifestu TDP Polska została określona jako rozsadnik ideologii i

wzorów wolnościowych wśród wschodnich sąsiadów. Jednak w projektach końcowych

twierdzono już, że jedynie Polska przechowała demokratyczną ideę Słowian…Upadek Polski

pozbawił pobratymcze narody przewodnika. W kolejnych inicjatywach TDP podkreślało, że

mniejszości narodowe mogą popchnąć do walki jedynie hasła socjalne, a najważniejszym

zadaniem jest sfederowanie trzonu słowiańskiego Polaków i Rusinów.

Michał Czajkowski, działacz związany z Hotelem Lambert uważał, że wolna Polska

nie może istnieć bez niepodległej Ukrainy. Ludwik Bystrzonowski z kolei był zdania, że

główny nacisk należy położyć na Kozaków dońskich i projektował powstanie nowych

państw: Czarnomorskiego i Dońskiego, które miały być w przyszłości zhołdowane Polsce.

Warto wspomnieć, że zarówno Adam Mickiewicz jak i Juliusz Słowacki również odrodzenie

Polski widzieli w jednej linii z odrodzeniem Ukrainy.

Franciszek Duchiński uważał, że najlepszym sposobem zbliżenia narodów kresowych

do Polski będzie uznanie ich niepodległości. W pamiętnikach Taduesza Korzona i Bolesława

Limanowskiego, wspominających stosunki panujące w Moskwie wśród kulturowo polskiej

młodzieży akademickiej zrzeszonej w organizacji ,,Ogół”, występują wg kryterium

terytorialno-historycznego, grupy Litwinów, Białorusinów i Koroniarzy. Grupa litewsko-

białoruska marzyła o związkowej republice litewskiej w ramach przyszłej niepodległej Polski.

Korzon odnotował również istnienie grupy Żmudzinów marzących o samodzielnej Litwie.

Niezaprzeczalnym faktem jest, że przez wiele lat niewoli Polacy walczyli o powrót do

stanu sprzed rozbiorów, nie znali przecież innej Polski, jak tylko tę z roku 1772. Przełom w

myśleniu o granicach nastąpił po powstaniu styczniowym. Odrodzenie narodowe na Litwie i

Ukrainie oraz jego początki na Białorusi stawały się z roku na rok ostrzeżeniem i

utrudnieniem w dziele odbudowy wielkiej Polski. Niemniej jednak większość Polaków wciąż

powracała do ideologii federacyjnej. Idea równości narodów w ramach RP znalazła swoje

odzwierciedlenie również w akcie horodelskim (10 X 1861).

Sprawa polska – memoriał autorstwa Zygmunta Sierakowskiego, w którym

postulowano o równe potraktowanie narodów Polski, Ukrainy i Rosji oraz połączenie

prawego brzegu Dniepru, Wołynia i Białorusi z ziemiami Królestwa Polskiego na zasadzie

wolni z wolnymi, równi z równymi. Sierakowski był zdania, iż między Polską, a Rosją

powinna być przejściowa prowincja posiadająca duży stopień autonomii (poza

najważniejszymi dziedzinami życia politycznego).

10 V 1863 nowo zorganizowany Rząd Narodowy ogłosił podstawowe zasady

powstania, a wśród nich min.: wywalczenie i zapewnienie zupełnej niepodległości ziem

Polski, Litwy i Rusi (należy pamiętać, że ówczesne określenie Litwa nie miało identycznej

konotacji co współcześnie: poprzez Litwę należy rozumieć terytoria dzisiejszej Litwy i

Białorusi). Kolejna odezwa głosiła, iż nie ma Polski bez Litwy i Rusi, jak nie ma jej bez

Korony, jednak sprawa niepodległości Ukrainy została poruszona pod koniec powstania, gdyż

nie miało to większego politycznego znaczenia. O ile zakładano wewnętrzną autonomię

Polski, Litwy i Rusi, to o odstąpieniu od granic z 1772, czyli samostanowieniu którejś z tych

ziem, nie było mowy.

Kilka lat po upadku powstania, powróciło zainteresowanie problematyką wschodnich

ziem i narodów. Józef Hauke-Bosak twierdził, że Rzeczpospolita od czasów Jagiełły

koncentrowała Polskę, Litwę i Ruś przeciw despotyzmowi caratu moskiewskiego. Uważał, że

wspólne państwo z uwzględnieniem autonomii jest sojuszem przeciw wspólnemu wrogowi.

Zwracał również uwagę, że powrót do granic z 1772 jest niemożliwy, ani Danzig, ani Kijów

nigdy do Polski należeć nie będą. Hauke-Bosak nie zamykał kwestii samostanowienia trzech

narodów, jednak uważał, że o ewentualnej unii należy myśleć dopiero po wyzwoleniu się

spod jarzma zaborcy. W 1867-1870 Ognisko Republikańskie Polski ogłosiło w swoim

programie, że wolna i niepodległa Polska określi swe granice za pomocą wolnej woli ludów,

dobrowolnie do Rzeczpospolitej przystępujących. Program zakładał państwo federalistyczne.

W 1867 przeciw koncepcji jakiejkolwiek patriarchatu wśród narodów słowiańskich

wystąpił Józef Tokarzewicz. Krytykował on ideę odbudowy Polski w dawnych jej granicach.

Zarzucał Rządowi Narodowemu brak sprawiedliwości i wolności w swych postulatach oraz

pominięcie interesów mieszkańców. Uważał, że przyszła Polska nie powinna rościć sobie

praw do posiadania terenów wchodzących w skład dawnej Rzeczypospolitej, o tej kwestii

powinny zadecydować zamieszkujące tam narody. Wolna wola narodów powinna być

jedynym czynnikiem decydującym o łączeniu się prowincji w jedno państwo.

Duże znaczenie w kształtowaniu się postaw emigracji miały wystąpienia Jarosława

Dąbrowskiego. W Odezwie do emigracji pisał o konieczności oparcia działań na przejęciu się

prawami człowieka i uznaniu praw innych narodowości. Sprzeciwiał się wyrażeniu, by ludy

zlały się w jeden naród polski. Optował za niezależnym rozwojem narodów w ramach

liberalnej Polski. Wiodącym stał się pogląd, że pielęgnacja kultury ruskiej jest w interesie

Polaków. Dąbrowski wśród sposobów rozwiązania kwestii ukraińskiej rozważał trzy

możliwości: 1) zlanie się Rusi z Polską, co jest mało prawdopodobne 2) pochłonięcie Rusi

przez Moskwę, co jest bardzo możliwe 3) Samostanowienie Rusi, co oceniał jako środek

zapobiegawczy wobec rosnących na Ukrainie wpływów Moskwy. Jednocześnie podkreślał, że

byłoby to rozwiązanie korzystne dla Polski i możliwe do zastosowania również wobec innych

narodów.

Powstanie

listopadowe

oraz

jego

konsekwencje,

a

przede

wszystkim

przewartościowania w dziedzinie myśli politycznej zmieniły sposób myślenia w sprawach

odrębności językowej i kulturowej naszych sąsiadów. Początkowo, to polscy emigranci w

Europie Zachodniej stali się nosicielami idei niepodległościowych, nie tylko polskich.

Również w okupowanym Kraju nastąpiły zmiany w sferze poglądów na sprawy

niepodległości, a proces budzenia świadomości narodowej objął nie tylko niedocenianie

dotychczas pod tym względem polskie warstwy społeczne, lecz także zamieszkujące ziemie

Rzeczypospolitej pod zaborami inne grupy narodowe.

Po istotnych przemianach politycznych zamykających RP Szlachecką (m.in.

Powstanie Styczniowe) pojawia się pytanie dotyczące dystrybucji i przyszłości ziem

wschodnich.

Pierwszym

głosem

jest

program

warszawskiego

Socjalno-Rewolucyjnego

Stowarzyszenia Polaków z 1878r. uznając solidarność wszystkich ludów w sprawie rewolucji

społecznej, pragniemy zupełnej samoistności narodowych partii socjalistycznych Rusinów,

Białorusinów i Litwinów”.

Drugi głos, też w 1878 r. zabiera Limanowski. Jest za socjalizmem demokratycznym

(„nie przypuszcza zaborów, panowania lub hegemonii jednej narodowości nad drugą,

przymusowego cywilizatorstwa”. Odrzuca wynaradawianie. Jeśli chodzi o granice z 1772r.

uważa, że decyzja w ich sprawie należy wyłącznie do narodów, które powinny postanowić,

czy chcą się oddzielić od siebie granicami czy współżyć w ustroju federacyjnym. (Polacy,

Białorusini, Litwini, Łotysze, Ukraińcy).

Bolesław Wysłouch (działacz ruchu ludowego). sprzeciwia się polonizacji ziem

litewskich i ruskich

Po powstaniu Stowarzyszenia Socjalistycznego Lud Polski Limanowski mówi, że

najlepszym rozwiązaniem byłoby stworzenie RP na wzór federacji szwajcarskiej; każdy jej

człon byłby samodzielny, ale zespolony we wspólnej walce przeciwko najeźdźcy. Po jego

pokonaniu, narody podjęłyby decyzję, czy chcą trwać w tej unii, czy utworzyć odrębne

państwo.

Program socjalistów galicyjskich (1881) stw. przez Inaendera, Czerwieńskiego i

Franko pisze się, że polsko-rusińskie stronnictwo polityczne nie dąży do odbudowania Polski

na wzór tej z epoki jagiellońskiej, nie chodzi o panowanie jednej siły nad drugą, lecz o

budowę federacji, bo tylko w takiej formie narody mogą rozwijać się pomyślnie – każda z

części jest równa i ma prawo do jednakowego rozwoju, by ostatecznie odzyskać „samoistny

byt narodowy”.

Wysłouch w Szkicach programowych twierdzi, że granice powinny opierać się na

zasadzie etnograficznej, jednocześnie przyznając innym narodowościom prawo do

samodzielnego bytu państwowego – Białorusini, Litwini, Ukraińcy. W składzie przyszłej

Polski widzi: Królestwo Kongresowe bez płn. części guberni suwalskiej, powiaty zachodnie

guberni grodzieńskiej z Grodnem, Białymstokiem, Białą Podlaską, Galicją Zach. po San, Ks.

Cieszyńskie i Spisz oraz płd.-wsch. Śląsk, Poznańskie, Prusy Wschodnie i Zachodnie, bez

ziem ukraińskich, białoruskich i litewskich. Obce grupy etniczne miałyby prawo do

samodzielnego bytu państwowego (Białoruś, Litwa, Ukraina).

1889 r. Paryż, Limanowski podpisuje umowę pomiędzy Gminą Narodowo-

Socjalistyczną (jest jej współkierownikiem) a Ligą Polską, od której wymaga wspierania

ruchów samodzielnościowych narodowości, które wchodziły w skład dawnej RP. Liga,

bowiem w swoim statusie zakładała odzyskanie niepodległości Polski w granicach

przedrozbiorowych.

W

1889 r. w Paryżu odbywa się też kongres posybilistów, na którym przyjęta

zostaje przez aklamację rezolucja Limanowskiego, która zakłada, że każdy naród w Europie

powinien posiadać niepodległość narodową i wolność polityczną, ponieważ kraje pozbawione

tych praw przeszkadzają w rozwoju i dążeniom niepodległościowym innym państwom.

Limanowski wysuwa też hasło samostanowienia Białorusi. Litwy, Łotwy i Ukrainy. Postuluje

solidarną walkę o wyzwolenie tych narodów z narodem polskim, gdyż są jednakowo

uciemiężone. Jego zdaniem, Litwa i Łotwa powinny być ciałami od Polski odrębnymi, ale

współpracującymi blisko. Litwini i Łotysze są za słabi, żeby samodzielnie przeciwstawić się

wynaradawianiu przez Prusaków i Moskali, ich sprzymierzeńcem jest Polska, której powinni

się trzymać. Ponadto, dzięki współpracy i zespoleniu sił, Rzeczpospolita litewsko-polsko-

ruska mogłaby się równoważyć z państwem rosyjskim czy niemieckim. Wszystkie narody

powinny być równouprawnione, powinny móc się łączyć w takie związki ekonomiczne i

polityczne, jakie są dla niej najkorzystniejsze. Powszechne głosowanie to podstawa nowego

porządku.

Powstaje Ognisko, czasopismo młodzieży socjalistycznej, w którym publikować

można również w j. ukraińskim. Pragną „zniesienia wszelkiej kategorii podległości w nowym

wolnym kraju, w Polsce etnograficznej”. Wtedy I. Daszyński rozpoczyna swoja karierę (był

działaczem tego czasopisma). Ukraińska walka niepodległościowa jest dla niego

sprzymierzeńcem w walce z caratem.

17-23 XI 1892 – paryski zjazd Związku Zagranicznego Socjalistów Polskich.

Uchwalono Szkic programu PPS i postulaty m.in. całkowitego równouprawnienia

narodowości wchodzących w skład RP na zasadzie dobrowolnej federacji. Partia powinna

wystąpić do rosyjsko-żydowskich kółek na Litwie i Rusi i wykazać im działalność

rusyfikacyjną sprzeczną z interesami Litwy i Rusi. Pojawiła się też myśl, że jeśli chce się

wejść w dobre stosunki z Ukraińcami, powinno się postulować odbudowę Polski w granicach

etnograficznych, nie historycznych.

Polska Partia Socjalistyczna zmierza do wyodrębnienia ugrupowań socjalistycznych

działających wśród narodów sąsiedzkich od ruchu rosyjskiego. We wzajemnych kontaktach z

Litwinami, Łotyszami i Rusiami postuluje się podejmowanie haseł równouprawnienia

narodowości oraz prawo każdej z nich do samodzielnego określania swej przyszłości

politycznej. Narody, które wchodzą obecnie w skład Rosji, wg PPS, będą decydować o losach

caratu, dlatego tak ważne jest ich wydzielenie. Zadaniem PPS jest więc rozbudowanie w

grupach opozycyjnych innych narodowości działań separatystycznych. Rzecznikiem takiego

rozwiązania był J. Piłsudski, który uważał, że liczne kraje „przykute łańcuchem” do caratu

cierpią prześladowania i z nich właśnie wyjdzie siła, która zetrze carat w proch. Polska klasa

robotnicza, wg niego, pociągnie ze sobą do walki masy pracujące innych ujarzmionych ludów

i poprowadzi je do zwycięstwa.

W Galicji postulaty niepodległościowe również znalazły swoje miejsce. Stronnictwo

Chrześcijańsko-Ludowe

w

pożyciu

z

Rusiami

przestrzegać

trzeba

zupełnego

równouprawnienia, przyznania Rusinom prawa do Rusi. Polityczna niezależność narodu

uważana jest za koronę narodowego bytu.

Narodowi Demokraci pisali, że interes narodowy wymaga popierania świadomości

plemiennej i politycznej Litwinów i Rusinów.

W 1896 r. ma miejsce w Londynie IV Kongres II Międzynarodówki Socjalistycznej.

Delegacja PPS przedstawia rezolucję, w której stwierdza, że każda narodowość ma zupełna

prawo do samostanowienia o swoim losie.

Daszyński podkreśla prawo Ukraińców do wolnego bytu narodowego, rozgraniczenia

terytorialne pozostawia do przyszłej wspólnej decyzji wolnych i suwerennych bratnich

narodów.

Studnicki uważał, że Polacy powinni przyjąć rolę organizatora żywiołów i stanąć na

czele ujarzmionych przez carat. Ukraińcy powinni przekształcić się zaś z materiału

etnograficznego w naród. Polacy powinni przeboleć utratę terenów, na których Ukraińcy

stanowią większość. Rozwija ideę wyodrębnienia Galicji z monarchii austro-węgierskiej, co

ma być początkiem procesu powstania niepodległej Polski i niepodległej Rusi-Ukrainy.

Lieberman wypowiada się za zupełną demokratyzacją stosunków i równouprawnieniem

wszystkich narodów

Istnieje również pogląd, iż zbyt duże nabytki terytorialne rozsadzają organizm

państwa,. Ponadto przeszkodą w unifikacji tak dużego państwa polskiego jest obrządek

wschodni, w naturalny sposób wiążący Ruś z Moskwą. Należy więc zaniechać

rozszerzalności państwowej kosztem Rusi, która jest „kulą u nogi”. W ten sposób Rosja

zagwarantuje Polsce niepodległość po zrzeczeniu się przez nią Rusi i Litwy w granicach

możliwie etnograficznych tj. wyznaczanych na wschodzie przez rz. Opór, Stryj i Dniestr, linię

Busko-Brody i linię sięgającą na płn. Po Kowno i Niemen do Bałtyku.

Kelles-Krauz – z chwilą zrzucenia jarzma zachodnia połać państwa tj. Finlandia,

prowincje bałtyckie, Litwa, Polska odłączą się od Rosji, z która łączy je tylko przemoc.

Każdy naród powinien móc się wypowiedzieć za lub przeciw federacji, która z góry

dopuszcza niepodległość. Podobny postulat wysnuła PPS względem narodów litewskiego i

ukraińskiego – wspólna walka z caratem i wybór – niezależność lub też federacja z RP.

Uważał też, że Polska musi się odłączyć od Rosji w interesie swobody i z nią też powinny

oderwać się jak największe terytoria, mogące wejść do zachodnioeuropejskiego układu

państw tj. m.in. Polska, Litwa, Łotwa, Inflanty, Kurlandia. Po zwycięstwie, każda ze

sprzymierzonych narodowości będzie miała swobodę ukonstytuowania się samodzielnego lub

wejścia w unię z Polską. Litwa i Łotwa prawdopodobnie utworzą z polską jeden organizm

oparty na zasadach autonomii i zagwarantowania rozwoju narodowościom, z Rusią połączy

Polskę związek luźniejszy.

Leon Wasilewski, We wspólnym jarzmie, jest zwolennikiem oderwania od Rosji

Litwy, jednak samodzielny jej byt nie jest możliwy ze względu na fakt, iż kulturalnie

najsilniejszą warstwę ludności Litwy – polską zawsze będzie ciągnąć do Polski, więc

najlepszym byłoby połączenie się z polską na wzór Szwajcarii. Co do Ukrainy, powinna

powstać tam partia socjalistyczna, która zbratałaby się z polską w celu oderwania od Rosji.

Łotwa i Estonia – ruch socjalistyczny jest tam niezwykle słaby, presja Rosjan ogromna,

oddzielenie się od Rosji jest jedynym ratunkiem. Polska jest najsilniejszą organizacją

rewolucyjną, której hasłem jest uwolnienie z caratu nie tylko siebie, ale i innych ludów.

W stosunku do państwa rosyjskiego PPS czynnie wspiera jego demokratyzację,

natomiast w stosunku do państw przez carat uciemiężonych jak najdalej idącą decentralizację.

1903 r. uchwalenie deklaracji programowej Polskiego Stronnictwa Ludowego:

żywioły polski, litewski i ruski w zakresie uprawnień politycznych powinny stać na równi,

wszystkie trzy ludy powinny mieć zapewnione zupełną swobodę narodowego rozwoju.

Piłsudski - Państwo carów jest niejednolite pod względem narodowościowym i

wyznaniowym. Opór przeciw rusyfikacji jest słaby wśród Rusinów i prawosławnych

Białorusinów, mocny u Polaków, Litwinów, Białorusinów katolików, Łotyszy, Finów,

Ormian i Gruzinów. Wydziela narody historyczne (PL, Finowie, Gruzini, Ormianie), które

mają za sobą jakiś etap samodzielności i niehistoryczne (Litwini, Białorusini, Łotysze), które

nie istniały jako samodzielne podmioty polityczne. Rola Polaków w dziele wyzwolenia spod

caratu jest wyjątkowa – może rozbić państwo rosyjskie i usamodzielnić przemoc wcielone w

skład imperium kraje. Rosja pozbawiona swoich podbojów przestanie być groźnym i

niebezpiecznym sąsiadem. Socjaliści polscy są jedynym stronnictwem rewolucyjnym, które

dąży do rozbicia na drodze zbrojnej akcji Polski i Litwy przy pomocy innych narodowości

podbitych przez Litwę i budzi wśród nich dążenia separatystyczne. Rewolucja oznaczać

będzie całkowity rozpad rosyjskiego imperium, w wyniku, którego wytworzy się grupa

niezależnych państw, które wytworzą związek, który zdusi Moskwę.

1 I 1905 Związek Postępowo-Demokratyczny wysunął w swym programie postulat

autonomii ziem polskich, żądając przywrócenia Królestwu Polskiemu odrębności

organizacyjnej i prawno-politycznej. Do wytycznych dołączono również uwagę, że ZPD

wyłącza z żądań prawa Litwy i Rusi podkreślając proponowane przymierze, ale bez

narzucania im opieki.

W 1905 Ignacy Daszyński dostrzegał konieczność rozpoczęcia walki o własne

odrodzenie państwowe w drodze powstania zbrojnego przez każdą z części rozkładającego się

organizmu państwowego. Henryk Walecki, przedstawiciel lewego skrzydła PPS proponował

natomiast przekształcenie Rosji w wolny związek wolnych republik ludowych i szeroką

autonomię kulturalno-prawną. Zakładał przy tym, że zarówno ze względu na stosunki

społeczno-polityczne, jak i narodowościowe Litwa i Białoruś powinny stanowić jeden

autonomiczny podmiot.

W tych latach rozwijał się również ruch niepodległościowy na Litwie. Uważano, iż

wspólnie z Białorusinami tworzą jeden naród, którego korzenie sięgają Wielkiego Księstwa

Litewskiego. Postulowano rozwój języka litewskiego oraz jego kultury. Polacy, posłowie do

Dumy Rosyjskiej z ziem litewsko-białoruskich nie chcieli wejść do Koła Polskiego i

utworzyli odrębne Terytorialne Koło Litwy i Rusi, zwanym również Kołem Kresowym.

W 1906 Bolesław Jałowiecki wystąpił z apelem o przywrócenie prowincji litewskiej.

Podobne

poglądy

wyrażali

przedstawiciele

miejscowej

inteligencji

pochodzenia

szlacheckiego. Opowiadali się za państwem będącym sukcesorem Wielkiego Księstwa

Litewskiego.

Podczas Kongresu Narodów Ujarzmionych w 1905 r. uchwalono statut Unii

Autonomistów-Federalistów. Zawierał on sformułowania o równości wszystkich narodów

imperium rosyjskiego, gwarancji dla rozwoju kultur narodowych, decentralizacji imperium i

udzieleniu każdemu krajowi pełnej autonomii.

W 1906 na Ukrainie powstała Polska Partia Demokratyczna. Jej przedstawiciele

uważali, iż Polacy na Ukrainie są mniejszością również tubylczą oraz wyrażali wolę służby na

równi interesom wszystkich mieszkańców.

W 1907 podczas zjazdu PPS-Frakcji Rewolucyjnej, Władysław Gumplowicz

przedstawił program Polski etnograficznej, podkreślając, iż należy zerwać z koncepcją Polski

historycznej i zaborczych tendencji w stosunku do Litwinów i Rusinów. Latem tego samego

roku polscy ziemianie – krajowcy powołali do życia Stronnictwo Krajowe Litwy i Białej

Rusi. W swym programie zapisali odrębność rozwoju historycznego tych ziem i odmienność

stanowiska Polaków tutejszych wobec sytuacji w etnograficznie polskich częściach kraju.

Odrzucali politykę stanową, przyjmując konieczność i korzyść pokojowego współżycia ze

sobą narodowości zamieszkujących kraj.

Roman Dmowski zauważył, że obszary kresowe nie są na ogół terenami polskimi, a

wystąpienia nowych ruchów narodowych powodują, że Polacy nie mogą już tam ogrywać roli

żywiołu panującego. Nie wyrzekając się kultury i tradycji muszą pamiętać, że ziemie kresowe

nie są twierdzą polskości, tak jak są nią ziemie nad Wisłą.

Litwinom uznawano prawo do samodzielnego rozwoju i bytu kulturalnego, jednak

wciąż jeszcze nie ustaliło się ich uznanie za naród równy i samodzielny w takiej mierze, jak

się mówi o narodzie fińskim czy czeskim. Wciąż traktowani byli jako przynależni politycznie

do narodu polskiego.

PPS-Frakcja Rewolucyjna kontynuowała separatystyczną propagandę wśród narodów

imperium. Wychodzili z założenia, iż należy wspierać dążenia polityczne stron, które są w

podobnym położeniu do Polski. Oprócz tego uważali, że decentralizacja imperium, a w

konsekwencji niepodległość narodów można wywalczyć jedynie w drodze wojny. PPS-

Frakcja Rewolucyjna nie wykluczali w przyszłości federacji z państwami, które zdołają

uzyskać niepodległość

Witold Jodko-Narkiewicz ubolewał, iż większość narodów zamieszkujących Rosję,

jak białoruski, litewski czy ukraiński jest słabo uświadomiona narodowościowo. Wobec tego

szansę na odrębność widział tylko przed Polakami, Łotyszami, Niemcami, Gruzinami,

Ormianami i Finami oraz garstką Litwinów i Białorusinów.

W środowisku endeckim powstała broszura Rosja i Polacy, w której anonimowy autor

zanegował potrzebę związków Polski z Litwą i Rusią. Orzekł, że Ruś powinna raz na zawsze

należeć do Rosji. Upatrywał w tym nadzieję na autonomię Królestwa i poszanowanie praw

mniejszości polskiej na Rusi.

Józef Piłsudski w lokalu lwowskiej Siczy dokonał odczytu podczas, którego wzywał

Ukraińców do zbrojnego organizowania się do walki z Rosją o niepodległość Ukrainy.

Wskazywał na wspólne cele Polaków i Ukraińców.

W maju 1913 na łamach Dziennika Petersburskiego ukazała się polemika z poglądem

działaczy rosyjskich, którzy uważali, że tylko Polska i Finlandia mogą w przyszłości uzyskać

możliwość samodzielnego bytu narodowego i państwowego. Publicysta gazety zauważył, że

podział na małe i wielkie narody jest niesprawiedliwy, a Ukraińcy czy narody nadbałtyckie

również, jeśli zechcą mogą odmówić związku z przyszłą, demokratyczną Rosją. Przekonanie

o równouprawnieniu narodów rosło. W 1914 w Galicji doszło do polsko-ruskiego

porozumienia w sprawie reformy wyborczej do sejmu. Polacy uznając kurie narodowościowe,

uznali tym samym naród ruski i jego prawa do własnego przedstawicielstwa.

Czesław Jankowski w swym dziele Naród polski i jego ojczyzna za konieczność

przedstawił wykreślenie ścisłych granic Polski etnograficznej, nie cofając się przed uznaniem

guberni suwalskiej za terytorium etnograficznie litewskie, a wschodnich części Galicji za

terytorium etnograficznie Rusińskie.

W roku wybuchu pierwszej wojny światowej, głos w kwestiach polsko-litewskich

zabrał również Aleksander Bruckner. Tłumaczył, iż bez słusznych ustępstw, bez pewnego

uszczerbku naszego stanu posiadania na Litwie obejść się nie może. Lepiej więc z góry oddać

to co się należy i postępować wedle zasady jedynie uprawnionej: nie czyń drugiemu, co tobie

niemiło.

Lata kończące XIX wiek i rozpoczynające wiek XX to lata nadziei na upragnioną

niepodległość i lata szerzenia się kolejnych, nowych idei i prądów umysłowych. Różne były

stanowiska partii wobec sprawy niepodległości, podobnie różnie myślano o wschodnich

sąsiadach Polski, ale idea ich pełnej niepodległości państwowej została już w sposób wyraźny

ukazana.