1.

Podręczniki „Kryminologia” Janina Błachut, Andrzej Gaberle,
Krzysztof Krajewski Gdańsk 1999,

2. Wiktymologia zarys wykładu Ewa Bieńkowska Warszawa 2000,

3.

Instytut wymiaru sprawiedliwości „Kogo biją, komu kradną”
przestępczość nie rejestrowana w Polsce i na świecie, Andrzej
Siemaszko Warszawa 2001 r.,

4.

Granice tolerancji o teoriach zachowań dewiacyjnych Warszawa
1993 Andrzej Siemaszko.

Wykład I

I.

Kryminologia jako dyscyplina nauki

Termin kryminologia pochodzi od greckich słów „crimen”

(przestępstwo, zbrodnia) oraz „logos” (nauka). Tak więc kryminologia w

znaczeniu czysto leksykalnym to po prostu nauka o przestępstwie. Sama

refleksja naukowa na temat przestępstwa istniała już w starożytności,

jednakże nazwę ta dyscyplina zawdzięcza francuskiemu antropologowi –

Paulowi Topinardowi (1830-1911), który użył jej po raz pierwszy około

roku 1879. Jako tytuł pracy naukowej nazwa ta pojawiła się po raz pierwszy

w 1885 u włoskiego kryminologa Rafaele Garofalo (1851-1934). Niejako

jednak ojcem nowożytnej kryminologii jest natomiast Cesare Lombroso

(włoski lekarz i antropolog 1836-1909). W tym miejscu należy ściśle

zaznaczyć odrębność kryminalistyki jako nauki od kryminologii. Przez

wiele osób terminy te bywają używane zamienne, wręcz jako synonimy, co

stanowi jednak poważny błąd. Są to bowiem dwie zupełnie odrębne

dyscypliny naukowe. Sherlock Holmes i Herkules Poirot nie byli

kryminologami, lecz specjalistami w zakresie kryminalistyki. Kryminalistyka

jest bowiem nauką zajmującą się przede wszystkim opracowywaniem metod

i sposobów wykrywania przestępstw i ich sprawców oraz dowodzenia ich w

sądzie. Kryminalistyka, podobnie jak medycyna sądowa czy psychiatria i

1

psychologia sądowa spełnia rolę usługową wobec procesu karnego w

zakresie ustalania prawdy materialnej.

Kryminologia natomiast stawia sobie zupełnie inne pytania. Dla celów

dalszych rozważań można przyjąć, że kryminologia to nauka społeczna

zajmująca się badaniem i gromadzeniem całościowej wiedzy na temat

przestępstwa jako pewnej szczególnej formy zachowania dewiacyjnego,

przestępczości jako pewnego zjawiska społecznego, a także osoby sprawcy

przestępstwa, ofiary przestępstwa oraz instytucji i mechanizmów

kontrolnych jakie tworzą społeczeństwa w celu zapobiegania i zwalczania

przestępczości.

Powyższą definicję należy rozwinąć na poszczególne występujące w

niej obszary zainteresowania nauki kryminologii

1)

przestępstwo -w tym zakresie kryminologia stawia sobie szereg

pytań, z których najważniejsze, to te czym jest przestępstwo, czym

wyróżnia się od innych zachowań ludzkich, czy pojęcie

przestępstwa ma charakter stały czy zmienny w czasie i

przestrzeni, czy możliwe są inne – pozanormatywne kryteria

przestępczości zachowania jak np. społeczna szkodliwość,

patologiczność,

2)

przestępczość – traktowana jako zjawisko społeczne- przedmiotem

badań kryminologicznych jest opis tego zjawiska aspekcie

statycznym i dynamicznym (tj. określenie rozmiarów

przestępczości), struktury i dynamiki towarzyszącej temu zjawisku),

3)

przestępca – tj. zainteresowanie tej nauki osobą sprawcy

przestępstwa – takie podejście do badań kryminologicznych

zapoczątkowane zostało w Ii pol. XIX w przez Cesare Lombroso,

który jest twórcą i jednocześnie poszukiwaczem odpowiedzi na

2

pytanie behawiorystyczne – dlaczego jedni popełniają przestępstwa

a inni nie. Tym samym kryminologia się po korzenie zachowań

tworzących podstawy pod przyczyny przestępczości. Rozważania w

tym zakresie mieszczą się głównie w ramach nurtu antropologiczno

– biologicznego oraz psychologicznego a dział kryminologii

zajmujący się poszukiwaniem przyczyn zachowań przestępczych i

przestępczości jako zjawiska społecznego określa się mianem

etiologii przestępczości,

4)

ofiara przestępstwa – w okresie po drugiej wojnie światowej a

szczególnie w okresie ostatnich 30 lat kryminologia zaczęła w coraz

większym stopniu interesować się nie tylko sprawcą przestępstwa,

ale także jego ofiarą. W ten sposób wykształciła się nowa

dyscyplina naukowa określana mianem wiktymologii i obszerna

dziedzina badań empirycznych określana mianem badań

wiktymizacyjnych. Wiktymologia uprawiana w ramach

kryminologii zajmuje się całym kompleksem zagadnień związanych

z faktem pokrzywdzenia kogoś przestępstwem. Chodzi tu zarówno

o czynniki zwiększające prawdopodobieństwa stania się ofiarą

przestępstwa, jak i problem konsekwencji wiktymizacji dla

dotkniętej nią jednostki,

5)

kontrola społeczna- do tej grupy należy szeroki dział kryminologii

empirycznej zajmującej się badaniem praktyki funkcjonowania

instytucji wymiaru sprawiedliwości. Niektórzy autorzy zaliczają

zagadnienia związane z tą tematyką do innych – odrębnych dziedzin

nauki zwanych penologią czy polityką kryminalną. Z kontrolą

społeczną jest powiązane kryminalistyczne pytanie reaktywne, które

najogólniej rzecz biorąc brzmi następująco: dlaczego pewne

zachowania uznawane są za przestępstwa i pewni ludzie za

przestępców a inne zachowania i inni ludzie nie?

3

Kryminologia jako nauka jest niewątpliwie dziedziną interdyscyplinarną.

Nie posiada własnej metodologii badawczej a jedynie wykorzystuje metody

stworzone dla potrzeb innych dyscyplin takich jak antropologia, biologia,

medycyna, psychiatria, psychologia, socjologia, statystyka, ekonomia, historia.

Trzeba także zauważyć, że kryminologami są w Europie zazwyczaj osoby o

wykształceniu prawniczym – natomiast w USA – socjologowie. Dlatego też

związek kryminologii z różnymi odrębnymi naukami jest bardzo duży i należy

poświęcić mu trochę więcej uwagi.

A. Kryminologia a nauki medyczne i biologiczne

Na początkowy rozwój kryminologii zdecydowany wpływ miały nauki

medyczne i biologiczne. Uważany za ojca założyciela kryminologii Cesare

Lombroso był z wykształcenia lekarzem specjalizującym się w psychiatrii a jego

zainteresowanie problematyką kryminologiczną wynikało z faktu, iż większość

swego życia pracował jako lekarz więzienny. W sumie na kontynencie

europejskim jeszcze w latach międzywojennych kryminolodzy byli właśnie

lekarzami – w tym przede wszystkim psychiatrzy. W tym zakresie szczególne

znaczenie dla rozwoju kryminologii odegrała i odgrywa dzisiaj psychiatria. W

tym zakresie szczególnie ważna jest problematyka psychopatologii tj. chorób

psychicznych o niechorobowym charakterze, ujawniających się jako swoista

tendencja, predyspozycja do popełniania przestępstwa i ewentualnego powrotu

do niego. Tego działu kryminologii nie można mylić z odrębną nauką tj.

psychiatrią sądową, (która zajmuje się głownie określaniem stopnia

poczytalności sprawcy w momencie popełniania przestępstwa a tym samym

możliwości ponoszenia odpowiedzialności karnej). W kryminologii istotną

sprawą jest nauka praktyczna, mające na celu postawienie dokładnej diagnozy

co do osoby sprawcy przestępstwa, umożliwiającej sądowi prawidłowe z

naukowego punktu widzenia zastosowanie prawa i prawidłową reakcję na jego

4

zachowanie, powodujące, że nie powróci on do przestępstwa. W takim ujęciu

potrzebny a czasem konieczny jest udział w procesie karnym lekarzy

psychiatrów.

B. Kryminologia a psychologia

Burzliwy rozwój psychologii pod koniec XIX i w XX wieku spowodował,

że również ta dyscyplina zaczęła się interesować osobą sprawcy. Kryminolodzy

z można to ująć psychologicznym wykształceniem zajmowali się przede

wszystkim analizą, w jakim stopniu pewne czynniki o charakterze

psychologicznym tj. osobowość, temperament, emocje, procesy uczenia się

poziom rozwoju umysłowego wpływają na rozwój zachowań przestępczych.

Wiele miejsca psychologia poświęca tematyce osobowości upatrując w niej

istnienia takiego układu cech, który przy innych sprzyjających czynnikach może

stać się zalążkiem osobowości przestępczej, mogącej sprzyjać popełnianiu

przestępstw. W niektórych krajach próbuje się tworzyć osobny dział czy też nurt

kryminologii, zwany kryminologią kliniczną, zajmujący się przede wszystkim

kompleksowym psychiatryczno – psychologicznym diagnozowaniem

sprawców przestępstw dla potrzeb praktyki wymiaru sprawiedliwości a także

budowaniem na podstawie indywidualnych przypadków pewnych uogólnień

teoretycznych na temat przestępczości.

C. Kryminologia a pedagogika

Pedagogika w kryminologii to przede wszystkim poruszanie

zagadnień o charakterze resocjalizacyjnym, łącząca się z zagadnieniami

wykonywania środków karnych wobec sprawców przestępstw, a w

szczególności kary pozbawienia wolności. Nabrała ona znaczenia z chwilą

5

rozwoju idei (lata 50 ubiegłego stulecia) traktowania kary pozbawienia wolności

jako środka resocjalizacji sprawcy przestępstwa.

D. Kryminologia a statystyka

Nauce statystyki nie są obce systemy gromadzenia danych i odpowiednich

operacji przeprowadzanych przy ich użyciu. W związku z ogromnym

zapotrzebowaniem kryminologii do określenia rozmiarów zjawiska

przestępczości statystyka posłużyła (i nadal służy) do udostępniania swych

metod badawczych w celu prowadzenia statystyk policyjnych, prokuratorskich,

sądowych czy penitencjarnych. Interpretacja danych pochodzących z tych

statystyk nie jest zadaniem łatwym i stanowi skomplikowany proces,

odgrywający znaczną rolę również na polu stosunków społecznych, zachodzący

w obrębie organów ścigania wymiaru sprawiedliwości. W obecnej

kryminalistyce mamy dział nazywany statystyką kryminalną zajmujący się

problematyką statystyk przestępczości i ich interpretacji.

E. Kryminologia a socjologia

W socjologii zauważono, że przestępczość to nie tylko osoba sprawcy, ale

przede wszystkim pewna forma zjawiska społecznego. Takie podejście

reprezentuje socjologiczna szkołą w kryminologii (będąca odłamem

socjologicznej szkoły prawa karnego). Była ona reprezentowana przez Franza

von Liszta (1851-1919) i Enrico Ferriego (1856-1929). Współczesne związki z

socjologią są różnorakie – jednym z działów bliskich kryminologii jest patologia

społeczna – nauka zajmująca się zjawiskiem społecznym określanym mianem

przejawów patologii społecznej. Chodzi tu o patologię w sensie zjawiska

szkodliwego, zakłócającego prawidłowe funkcjonowanie społeczeństwa jako

grupy. Do zjawisk będących przedmiotem patologii społecznej zalicza się

6

tradycyjnie alkoholizm, narkomanię, prostytucję, samobójstwa, rozwody i inne

przejawy dezorganizacji rodziny, przestępczość i inne zachowania dewiacyjne

młodzieży. Podobnie jak w przypadku innych nauk powiązanych z kryminologią

także w socjologii wykształcił się odrębny nurt nazywany socjologią zachowań

dewiacyjnych. Socjologia zachowań jest więc nauką zajmującą się społecznymi

i psychologicznymi mechanizmami zachowań stanowiących naruszenie jakichś

norm społecznych. Rozważając związki kryminologii z różnymi

subdyscyplinami socjologii nie można zapomnieć o socjologii prawa, która

zajmuje się mechanizmami genezy i mechanizmów funkcjonowania i

przestrzegania norm prawnych. Pewien obecnie kształtujący się nurt zmierza ku

przekształceniu tej dyscypliny w socjologię prawa karnego.

Konsekwencje powiązań kryminologii z socjologią

Rozważając powyższe uwarunkowania kryminologii od innych dziedzin

nauki należy zwrócić uwagę na jej szczególnie silne związki właśnie z

socjologią. Kryminologia zajmuje się bowiem właśnie w głównej mierze

patologią zachowań społecznych, wykorzystując zarówno metody

socjologiczne, jak też własne poszerzone metody badawcze. Kryminologia

rozróżniła III stopniowy podział społeczeństwa (poza jednostką) i

uwarunkowania społeczne na trzech podstawowych płaszczyznach:

1)

stosunki panujące na poziomie I – w grupach pierwotnych i

innych małych grupach społecznych (rodzina, grupa

rówieśnicza),

2)

stosunki panujące na poziomie II – sąsiedztwo, zbiorowość

lokalna, warstwy, klasy, instytucje ekonomiczne itp.,

3)

poziom III – społeczeństwo globalne (państwo, struktury

władzy i panowania)

7

F. Kryminologia a ekonomia

W ostatnich latach mamy do czynienia z rozwojem ekspansji w

kryminologii także innych dziedzin nauki. Jedną z nich jest ekonomia. We

współczesnej kryminologii mamy zainteresowanie badaczy

eksperymentacyjnym przeniesieniem pewnych metod ekonomicznych do badań

zjawisk przestępczych oraz oparcia ich na modelu człowieka (homo

economicus) wypracowanym przez ekonomię. W sumie często mówi się o

ekonomicznej teorii przestępczości.

G. Kryminologia a historia

Drugą dziedziną nauki, która wykazuje coraz silniejszy związek z

kryminologią i której metody wykorzystywane są coraz śmielej w kryminologii

jest historia., a przede wszystkim historia społeczna. W niektórych krajach

anglosaskich mamy do czynienia ze specyficznym nurtem określanym mianem

kryminologii historycznej.

H. Kryminologia a nauka prawa karnego

Z omówionych powyższej związków kryminologii z różnymi dziedzinami

nauki a także obszaru zainteresowania tej nauki w sposób jasny można

zauważyć jej ścisły związek z prawem karnym i to zarówno materialnym, jak i

procesowym, polityką kryminalną i polityką penitencjarną. Wszystkie te

dyscypliny traktuję bowiem przestępstwo jako przedmiot swych zainteresowań.

Powstaje tym samym pytanie, co odróżnia kryminologię od prawa karnego.

Wydaje się, że najlepszym sposobem zrozumienia tych odrębności jest

zwrócenie uwagi na podział nauk na empiryczne (zajmujące się strefą bytu)

oraz normatywne (zajmujące się sferą powinności). Żeby uprościć ten

8

podział, można odwołać się do takiego przykładu: kryminologia jako nauka

zajmuje się co prawda takim samym wycinkiem ludzkich zachowań i stosunków

społecznych jak prawo karne, z tym, że obserwując otaczającą nas

rzeczywistość stara się odpowiedzieć na pytanie „jak jest” (jest to sedno

nauki empirycznej – poznawczej), gdy z kolei prawo karne, jako nauka

normatywna interesuje się nie tyle odpowiedzią na pytanie „jak jest” ale „jak

być powinno” (to są właśnie zespoły norm kształtujących pewne standardy

zachowań funkcjonujących później w społeczeństwie a związanych z

utworzeniem norm prawnych). Trzeba zauważyć, że kryminolodzy mieli zawsze

ambicje do wcielania swych idei i pomysłów na zwalczanie przestępczości w

życie, co często z powodu istnienia innych nauk zajmujących się takimi samymi

aspektami nie jest po prostu możliwe. W tym też sensie kryminologia miała

być i często dzisiaj także przez wielu uczonych jest traktowana, jak nauka

pomocnicza prawa karnego, mająca dostarczyć naukowych, empirycznych

podstaw działalności wymiaru sprawiedliwości. Tym samym jednak doszło

do swoistej ingerencji kryminologów do działań legislacyjnych, czyli

zmierzających do tworzenia prawa, który to proces przestał być domeną

wyłącznie prawników. Obecnie jednak rodzi się postulat uwolnienia,

oswobodzenia kryminologii od kurateli ze strony prawa karnego i państwa.

Kryminologia z nauki praktycznej, pomocniczej prawa karnego ma stać się

niezależną nauką społeczną, której przedmiotem ma być nie tylko przestępstwo i

przestępca, co krytyczna analiza instytucji prawa karnego i kontroli społecznej.

W tak rozumianym ujęciu kryminologia może przyjąć zdecydowanie

krytyczną wobec prawa karnego i wymiaru sprawiedliwości, jako instytucji

społecznej kontroli, postawę.

9

Główne nurty (paradygmaty) kryminologii

Pojęcie paradygmatu zostało wprowadzone do nauki przez Thomasa

Kuhna. Zostało stworzone dla określenia pewnego nurtu w nauce i

zaadoptowane dla potrzeb kryminologii, w której można odróżnić trzy

podstawowe nurty – klasyczny, pozytywistyczny i antynaturalistyczny.

1. Kryminologia klasyczna- do głównych jej twórców zalicza się Cesare

Beccaria (1738-1794), Jeremy Bentham, Immanuel Kant, Georg Wilhelm

Friedrich Hegel oraz Anzelm Feuerbach. Szkoła klasyczna prawa karnego była

traktowana początkowo tylko jako pewien nurt w tej dziedzinie nauki, jednakże

później badacze doszli do wniosku, że sprecyzowane założenia mają charakter

czysto kryminologiczny, tworzą bowiem pewną koncepcję sprawcy

przestępstwa i społecznej reakcji na jego czyn.

Główne założenia szkoły klasycznej:

1)

każdy człowiek, w tym także sprawca przestępstwa jest jednostką

racjonalną, w sposób świadomy wybierającą pomiędzy różnymi

alternatywnymi postępowaniami - indeterministyczna koncepcja

człowieka a tym samym sprawcy przestępstwa. W konsekwencji oznacza

to, że przestępca to zupełnie normalna, nie różniąca się od pozostałych

ludzi jednostka, która w świadomy i racjonalny sposób wybiera

zachowanie przestępne tym samym wybierając zło,

2)

ponieważ człowiek jest racjonalny i wolny, jest równocześnie

odpowiedzialny za swe zachowanie. Taki postulat prowadzi do

absolutnej koncepcji kary, która ma wymiar i sens przede wszystkim

etyczny i stanowi sprawiedliwą odpłatę za wyrządzone zło,

10

3)

każdy człowiek jest nie tylko zdolny ale i skłonny do popełniania

przestępstw – jest to pesymistyczna wizja natury ludzkiej, zakładająca,

iż człowiek jest ze swej natury istotą złą,

4)

kara ma wymiar odstraszający, trzymający w ryzach społeczeństwo.

Jest to prewencja generalna.

Ten kierunek w kryminologii nie ma tylko i wyłącznie charakteru

historycznego - w latach 70 nastąpiło swoiste odrodzenie takich tez w USA

pod pojęciem neoklasycyzmu. W ramach szkoły klasycznej jest kilkadziesiąt

różnych teorii, z których najważniejsze w swoim czasie zostaną omówione.

2. Główne założenia szkoły pozytywistycznej

Początek nurtu pozytywistycznego w kryminologii wiąże się tak jak w

prawie karnym z osobą Cesare Lombroso (1876 – Człowiek – Zbrodniarz), w

którym zarysował on słynną koncepcję urodzonego mordercy. Zadał on sobie

pytanie dlaczego jedni ludzie popełniają przestępstwa a inni nie.

Odpowiedź, której udzielił na tzw. pytanie lombrozjańskie sprowadzała się

od tezy, że sprawca przestępstwa różni się w jakiś sposób od wszystkich

innych ludzi i jest odmieńcem. Inaczej niż przedstawiciele szkoły klasycznej

pozytywiści twierdzili, że sprawcy przestępstw to szczególna kategoria ludzi,

ze szczególnymi, osobniczymi właściwościami. Ta właśnie cecha kryminologii

pozytywnej warunkuje, iż skupia się ona na osobie sprawcy przestępstwa.

Znaczna część przedstawicieli tego nurtu w kryminologii była lekarzami a

przestępcy byli traktowania z perspektywy pacjenta. Zgodnie z tezami

kryminologii pozytywnej zachowaniami ludzi rządzą czynniki, nad którymi nie

mają oni kontroli. Zadaniem kryminologii jako nauki o zachowaniu

przestępnym jest poszukiwanie tych przyczyn. Kryminologia pozytywna to

przede wszystkim nauka o przyczynach przestępczości. W nauce

11

pozytywistycznej stwierdzono, że prawdziwe, skuteczne środki walki z

przestępczością muszą sięgać do przyczyn przestępczości. W konsekwencji

pozytywizm zwracał szczególną uwagę na prewencję specjalną i

zapobieganie ponownemu popełnianiu przez sprawcę przestępstwa a

podstawowym sposobem realizacji tego celu miała być odmiana sprawcy

poprzez jego resocjalizację.

3. Nurt antynaturalistyczny

Kryminologia pozytywna zdominowała na niemal 100 lat badania nad

przestępczością. Klasycyzm kryminologii uznano za zjawisko przebrzmiałe i

uważano, że inny sposób uprawiania kryminologii niż pozytywny nie jest do

wyobrażenia. W latach 60-70 XX w. monopol ten został jednak złamany przez

konkurenta w postaci nowego paradygmatu kryminologicznego, który można

określić mianem antynaturalistycznego, obejmującego poza teorią naznaczania

społecznego rozmaite nurty kryminologii konfliktowej, radykalnej, krytycznej

czy fenomenologicznej. Nurt ten nie uzyskał jednak roli przewodniej w

kryminalistyce, lecz niejako współistnieje jako konkurent nurtu pozytywnego.

Podstawową cechą paradygmatu antynaturalistycznego jest odrzucenie

właściwego pozytywizmowi przekonania o jedności nauk. Mówiąc wprost

antynaturaliści uznali, że specyficzny przedmiot badań, jakim jest człowiek

i społeczeństwo nie stanowi przedmiotu do badań tak jak jest to pojęte w

naukach przyrodniczych. Tym samym odrzucili analizę ilościową

(preferowaną przez nurt pozytywny) na rzecz analizy jakościowej.

Antynaturalizm opiera się na twierdzeniu, że żaden przedmiot, żadne

zachowanie nie jest tym czym jest tylko ze względu na swe obiektywne –

fizykalne właściwości. Tym samym podstawowym przedmiotem badań

kryminologicznych nie powinien być sprawca przestępstwa lecz coś, co

niektórzy przedstawiciele tego kierunku określają mianem „audytorium

12

społecznego”, które dokonuje obserwacji i naznaczania (etykietowania)

określonych rodzajów zachowań a konkretnych osób jako przestępców,

dewiantów itp. Przedmiotem zainteresowania kryminologii

antynaturalistycznej stają się więc mechanizmy społecznej reakcji na

zachowanie przestępne. W tym nurcie pojawia się pytanie „reaktywne”,

które brzmi: dlaczego pewne zachowania są uznawane za przestępstwa i

pewni ludzie są uznawani za przestępców a inne zachowania i inni ludzie

nie?”. Tym, co interesuje zwolenników tego nurtu w kryminologii interesuje

zwłaszcza mechanizm funkcjonowania instytucji kontroli społecznej, przede

wszystkim zaś pytanie o źródła i mechanizmy społecznych procesów

kryminalizacji.

Neoklasycyzm – nurt czwarty?

Choć na początku powiedzieliśmy o trzech nurtach w kryminologii, to tak

naprawdę możemy zwrócić uwagę na jeszcze jeden kierunek – neoklasycyzm,

który narodził się w USA w latach 70 ubiegłego stulecia i był od początku

zdefiniowany jako reakcja na dominację w kryminologii amerykańskiej

socjologicznych teorii przestępczości. Kryminologia neoklasyczna najczęściej

stanowi właśnie wyraz podejścia konserwatywnego. Towarzyszy jej postulat

powrotu do prawa karnego opartego na tradycyjnych zasadach sprawiedliwej

odpłaty bądź odstraszania. W nurcie tym twierdzi się, że zagrożenie sankcją

karną i jej realizacja są jedynymi czynnikami, które tak naprawdę mogą zostać

wykorzystane przez państwo w walce z przestępczością. Przedstawiciele tego

nurtu głoszą powrót do traktowania sprawcy jako wolnej jednostki

wybierającej racjonalny sposób pomiędzy różnymi alternatywami

postępowania. Podstawowe pytanie, jakie zadaje sobie dzisiejsza

kryminologia neoklasyczna, to pytanie jakie są możliwości zwiększania

efektywności instytucji kontroli społecznej we współczesnych

13

społeczeństwach, tak aby stosunkowo najmniejszym kosztem osiągnąć

możliwie największe efekty w postaci redukcji nasilenia przestępczości.

Oznacza to, że rozwój kryminologii zakreślił pewne koło i nauka ta, która

zaczynała w XVIII w. od kryminalnopolitycznych rozważań nad prawem

karnym powróciła w nieco zmodyfikowanej pod wpływem nauk społecznych

postaci do swego punktu wyjścia.

Człowiek i społeczeństwo

Po ogólnych wywodach prowadzonych w ramach wstępu wypada zająć

się jednym z głównych ośrodków zainteresowania kryminologii czyli

przestępczością, która jest zjawiskiem społecznym. Ustanowienie norm

regulujących zachowanie się jednostek tworzących zbiorowość jest niezbędne –

bez ustalenia wzajemnych praw i obowiązków członków zbiorowości

panowałby w niej chaos i niepewność, uniemożliwiające skoordynowanie

działań.

W kryminologii przyjęto model rzeczywistości społecznej, którego

założenia opierają się na następujących postulatach:

1. Społeczeństwo jest układem, w którym można wyróżnić

poszczególne „płaszczyzny”

a) działających jednostek,

b) małych grup społecznych (określanych jako struktury I stopnia),

c) dużych struktur społecznych np. wielkie instytucje, warstwy

społeczne (struktury II stopnia)

2. Płaszczyzny te nie są ułożone warstwowo, lecz splecione w ten

sposób, że płaszczyzna szersza zawiera w sobie płaszczyzny węższe, przy

czym niektóre elementy tych płaszczyzn mogą zachodzić na siebie,

14

3. Płaszczyzny te są zależne od siebie w takim stopniu, że żadnej z

nich nie można zredukować do jej poszczególnych elementów,

4. Spoiwem łączącym płaszczyzny są ogniwa pośredniczące.

Pierwszym z nich są role społeczne, tworzące pomost między jednostką a

małą grupą (rodziną, grupą znajomych, taką w której nie można rozróżnić

podgrup). Rola społeczna jest to względnie stały i zwarty zespół oczekiwań

odnośnie zachowania członka grupy zajmującego w niej określoną pozycję.

Rola społeczne zależy od pozycji w grupie, norm akceptowanych przez

grupę, cech jednostki. Drugim ogniwem łączącym jednostki z płaszczyzną

wielkich struktur (struktur II stopnia) są grupy pierwotne (rodzina,

sąsiedztwo, grupa koleżeńska – charakteryzuje je niewielka liczba członków,

względna trwałość, intymność i intensywność kontaktów oraz identyfikacją z

grupą, ale także nieformalne grupy takie jak szkolnictwo, siły zbrojne, komuna

hippisów, gang, grupa byłych alkoholików albo narkomanów). Grupa pierwotna

może wytworzyć własny zespół norm i zachowań, ale z reguły bazują one na

normach zewnętrznych, obowiązujących w społeczeństwie, choć wcale nie

muszą być z nimi zgodne. W tym sensie między strukturami II stopnia a

jednostkami dochodzi za pośrednictwem grup pierwotnych do wytworzenia

związków pozwalających na siebie wzajemnie oddziaływać.

5. Bezpośredni związek między jednostką a społeczeństwem występuje

wyłącznie w małych grupach, poprzez wzajemne kształtowanie roli społecznej

Dwa modele organizacji społeczeństwa

1. Funkcjonalny

a) każde społeczeństwo jest względnie trwałą, stabilną strukturą,

b) każde społeczeństwo jest strukturą dobrze zintegrowaną,

c) każdy element społeczeństwa jest funkcjonalny, tzn przyczynia się

do utrzymania społeczeństwa jako systemu,

15

d)

każda struktura opiera się na podzielaniu przez jej członków

określonych wartości.

W takim społeczeństwie zmiany są powolne, a wynikają ze zmiennych

warunków bytowych lub poszukiwania ulepszeń we współdziałaniu.

2. Konfliktowy

a) każde społeczeństwo podlega nieustannym procesom zmiany,

zmiana jest wszechobecna,

b) w każdym społeczeństwie stale występują niezgoda i konflikt,

c)

każde społeczeństwo opiera się na przymusie stosowanym przez

jednych jego członków wobec innych.

Mimo tego, iż na pierwszy rzut oka założenia obu modeli wykluczają się w

sensie czystym, to tak naprawdę w realu są to ujęcia komplementarne.

16