Wykład III Kryminologia

1. Kryminologia antynaturalistyczna

W kryminologii antynaturalistycznej wyróżniamy 3 główne nurty:

1)

teorie naznaczania społecznego (etykietowania, stygmatyzacji),

2) teorie konfliktu społecznego,

3) nurt fenomenologiczny

Po kolei omówimy podstawowe koncepcje każdej z tych teorii

1) teorie naznaczania społecznego – antynaturalizm w kryminologii został

zapoczątkowany w latach 50 XX w. przez kierunek określany teorią

stygmatyzacji lub teorią etykietowania:

a) Erwin Lemert i teoria dewiacji wtórnej – operował pojęciem „jaźni

odzwierciedlonej”. Istota tego pojęcia oparta jest na spostrzeżeniu, że każda

jednostka ma jakieś zdanie na temat samej siebie, posiada jakąś ocenę, która

wywiera istotny wpływ na jej zachowania. Takie spojrzenie na mechanizmy

postrzegania własnej osoby doprowadziły Lemerta do zaproponowania dwóch

kluczowych pojęć tj. dewiacji pierwotnej i dewiacji wtórnej. Przez dewiację

pierwotną rozumiał on po prostu fakt naruszania jakiejś normy. Lemerta

interesowało jednakże bardziej to, jaka jest społeczna reakcja w momencie

uznania jakiegoś zachowania za naruszające normy społeczne, a szczególnie

problem konsekwencji tej reakcji dla jednostki uznanej za dewianta czy

przestępcę. Owe konsekwencje – tj. reakcję jednostki na społeczną reakcję

wobec jej zachowania określił właśnie mianem dewiacji wtórnej. Wg

Lemerta jedną z konsekwencji działania instytucji kontroli społecznej jest

nadawanie jednostkom etykiet dewiantów, chorych umysłowo,

homoseksualistów, narkomanów, złodziei, zabójców. Z chwilą nadania takiej

1

etykiety jednostce zaczynają działać mechanizmy jaźni odzwierciedlonej i

rozpoczyna się proces tworzenia i utrwalania dewiacyjnej identyfikacji jednostki

i jej dewiacyjnej osobowości, której nikt nie posiada od urodzenia, nie

dziedziczy itp. Mówiąc w uproszczeniu naznaczenie jednostki jako dewianta

prowadzi do tego, że z czasem zaczyna on wierzyć, że rzeczywiście jest kimś, za

kogo uznało go otoczenie. W takim ujęciu dewiacja jest traktowana jako status

przypisany.

b) Howard S. Becker i „outsiderzy” – naukowiec ten opublikował w 1963 r.

książkę pod tytułem „Outsiderzy”, która stała się jednym z głównych

manifestów teoretycznych nurtu naznaczania społecznego i jedną z najczęściej

powoływanych pozycji współczesnej literatury kryminologicznej. Koncepcja

Beckera tworzy próbę socjologicznej koncepcji kontroli społecznej.

Punktem wyjścia jest odmienna od przyjętej przez Lemerta koncepcja

definicji zachowania dewiacyjnego. Dewiacyjność jest traktowana jako cechy

pewnych zachowań – społeczna interpretacja zachowania i nadanie mu

określonego znaczenia, w danym wypadku właśnie dewiacyjnego. dewiacyjnego

swym sformułowaniu Becker stwierdził jednoznacznie, że grupy społeczne

kreują dewiację poprzez tworzenie norm, których naruszenie stanowi

dewiację, a następnie zastosowanie tych norm do poszczególnych osób i

naznaczenie ich jako outsiderów. Tym samym Becker nie twierdził, że

zabójstwo lub narkomania nie istniałyby, gdyby nie były tak nazwane, a

jedynie to, ze bez owych nadanych z zewnątrz znaczeń nie byłyby tym czym

są. W ten sposób naznaczenie danej osoby jako dewianta staje się prognozą

samorealizującą. Jednostka uczy się być dewiantem i zaczyna coraz bardziej

zamykać się w swojej nowej roli. Rozpoczyna się kariera dewiacyjna, czego

ostateczną konsekwencją jest zepchnięcie jednostki do podkultury, na

margines społeczny, gdzie outsider znajduje się w towarzystwie jemu

2

podobnych, którzy go nie potępiają i akceptują. W ten sposób koncepcja

Beckera opisuje także powstawanie subkultur dewiacyjnych.

c) proces naznaczania społecznego wg Erwina Schura – wyróżnił 4 elementy

w opisanym przez Beckera mechanizmie tworzenia się kariery dewiacyjnej:

- stereotypizację (pewne generalne wyobrażenie, sądy i opinie),

- retrospektywna interpretacja (osoba, która okazuje się być np. narkomanem

zaczyna być postrzegana, co do swoich poprzednich zachowań, nie mających

nic wspólnego z uzależnieniem przez pryzmat wspomnianego stereotypu,

- inne jednostki utrzymujące do tej pory z dewiantem kontakty mogą

przeżywać silny dysonans poznawczy, wynikający z niemożności pogodzenia

dotychczasowych kontaktów z faktem, iż osoba ta jest dewiantem. Wówczas

okazuje się, że on czy ona zawsze tacy byli. Następuje więc nagłe olśnienie

normalizujące sytuację, wykazujące, że to co zostało właśnie ujawnione tak

naprawdę nigdy nie było czymś niespodziewanym,

- w takiej sytuacji dochodzi często do tzw. pochłaniania ról. Polega to na

tym, że jedna zról społecznych pełnionych przez jednostkę, w danym wypadku

rola dewianta nabiera charakteru roli, czy też statusu dominującego. Dla osoby

naznaczonej jako dewiant będzie to oznaczało, iż będzie ona postrzegana przede

wszystkim jako złodziej, narkoman, pijak, zanim będzie ojcem, mężem,

sąsiadem, kolegą, pracownikiem.

d) wizja przestępstwa i dewiacji w ujęciu Dawid Matzy - koncepcja tego

autora opiera się na rozróżnieniu pomiędzy pojęciami patologii i

zróżnicowania i wynikającym stąd przeciwstawieniu pozytywistycznej

postawie korekcjonalizmu wobec zjawisk dewiacyjnych, które zaproponował

określić mianem docenienia. Oznaczało to, że dewiacja i dewiant powinni

zostać docenieni to znaczy zaakceptowani takimi, jacy są. Tym samym

wysunął on postulat prawa do bycia odmiennym i radykalnej

3

nieinterwencji. Takie podejście w formie artystycznej znalazło swoje ujście

w powieści Kenna Keseya „Lot nad kukułczym gniazdem” oraz

zrealizowanym na jej podstawie filmie Milowa Formana pod tym samym

tytułem. Inaczej mówiąc zachowania dewiacyjne są w takim ujęciu

traktowane jako jedna z wielu możliwości adaptacji do rzeczywistości,

której nie może jednak znieść konwencjonalne społeczeństwo.

e) problem wartościowania w kryminologii w ujęciu Fritza Sacka –

przedmiotem zainteresowania kryminologii jako nauki powinny być nie

zachowania, ale mechanizmy społecznej reakcji na owe zachowania (teoria z

1972 r.). Wg tego autora „problem polega na tym, że żadne zachowanie nie

jest przestępnym samo przez się: jest ono takim tylko wtedy gdy jest

oceniane przez pryzmat pewnego wzoru zachowania” Sack stwierdził, że

podstawowa sprzeczność wewnętrzna kryminologii pozytywistycznej

wynika stąd, iż nauka ta dopuszcza do tego, że przedmiot badań jest z góry

określany przez prawo karne (tj. przez państwo) może być przezwyciężona

tylko w ten sposób, iż kryminologię trzeba uwolnić od prawa karnego.

Istotą tego założenia jest stwierdzenie, że prawo karne przestaje być

traktowane jako coś, co jest dane , zrozumiałe samo przez się i nie podlega

dyskusji – staje się ono tylko zmienną zależną tj. wymagającą wyjaśnienia.

Oznacza to odrzucenie kryminologii zorientowanej na sprawcę i postulat

kryminologii zorientowanej na normę, kryminologii pojmowanej przede

wszystkim jako socjologia kontroli społecznej i prawa karnego.

2) teorie konfliktu społecznego na gruncie kryminologii

antynaturalistycznej – dzielą się na dwa podstawowe nurty – kryminologii

konfliktowej i radykalnej (krytycznej)

4

a)

podstawowe założenia analizy konfliktowej w ujęciu Thomasa

Bernarda – jego zdaniem kryminologia konfliktowa opiera się na

założeniu, iż warunki w jakich żyją jednostki decydują o ich

interesach i kształtują ich systemy wartości. Współczesne

społeczeństwa posiadają pod tym względem bardzo skomplikowaną

strukturę i składają się z grup społecznych o bardzo zróżnicowanych

warunkach życiowych. W konsekwencji składają się one z grup o

bardzo zróżnicowanych, pozostających w konflikcie zespołach

interesów i wartości. Ponieważ interesy i wartości mają tendencję do

stabilizacji w dłuższych przedziałach czasowych, grupy społeczne

tworzą stabilne wzory zachowania się, które w różnym stopniu różnią

się od wzorów zachowań innych grup społecznych.

b)

teoria konfliktu grupowego w ujęciu George’a Volda – autor ten w

swej koncepcji opierał się na ujęciu zjawiska konfliktu grupowego

zaproponowanego przez Georgia Smila jeszcze w XIX w. Zdaniem Smila

człowiek jest istotą grupową, której życie jest częścią a równocześnie

produktem związków grupowych. Grupa musi być zawsze przygotowana

aby bronić swych interesów wobec innych grup, a lojalność członków w

stosunku do grupy stanowi jeden z podstawowych faktów psychologii

społecznej. Opierając się na powyższych założeniach Vold rozwinął

swoją koncepcję mechanizmów kryminalizacji. Jego zdaniem w

przypadku zaistnienia konfliktu wartości i interesów różnych grup

społecznych dochodzi zawsze do mobilizacji jednej grupy przeciwko

drugiej. Strony konfliktu szukają najczęściej takiej pomocy ze strony

państwa celem obrony swych praw i ochrony interesów. Najczęściej

przejawia się to w postaci domagania się stosowania ustawodawstwa,

które miałoby zabezpieczyć te wartości i interesy. Takie poglądy są

5

bliskie Florianowi Znanieckiemu, wybitnemu polskiemu socjologowi

(1882-1958).

c)

Teoria kryminalizacji Austina Turka - wychodził on z założenia

nawiązującego do tez teorii naznaczania społecznego, iż przestępstwo

i bycie przestępcą stanowią cechy definiowane i nadawane przez

innych a nie zjawiska behawioralne, biologiczne czy psychologiczne.

Równocześnie twierdzi, że każde społeczeństwo dzieli się na dwie

podstawowe kategorie: grupę dominującą (podejmującą decyzje i

tworzącą prawo, którą określa on mianem władzy oraz grupę

podporządkowaną, tzn. tych, których prawo to dotyczy, a którzy nie

mają na nie wpływu, ich z kolei określa się mianem poddanych.

Podstawowe w związku z tym pytanie w jaki sposób grupy

posiadające władzę i tworzące prawo legitymizują w społeczeństwie

ten fakt. Odpowiedź Turka opiera się na specyficznym rozumieniu

instytucji władzy, opartej na koncepcji uczenia się. Jego zdaniem tak

władza jak i poddani nieustannie uczą się na nowo interakcji między

sobą tj. zajmowania odpowiednich pozycji dominacji i

podporządkowania i wykonywania ról dominacji i

podporządkowania: władza uczy się roli społecznej dominacji a

poddani podporządkowania. Łamanie prawa należy traktować wg.

Turka jako wskaźnik załamania się lub braku władzy.

d)

koncepcja społecznej rzeczywistości przestępstwa Richarda

Quinney’a - punktem wyjścia tej koncepcji jest teza, iż przestępstwo

to definicja zachowania ludzkiego, kreowana przez upoważnione do

tego agendy w ramach politycznie zorganizowanego społeczeństwa.

W konsekwencji im większa liczba definicji kryminalnych

sformułowanych i stosowanych w praktyce, tym większe rozmiary

6

przestępczości. Definicje kryminalne opisują zachowania, które

pozostają w konflikcie z interesami tych segmentów społecznych,

które posiadają władzę kształtowania polityki publicznej. Kolejną

jego tezą jest stwierdzenie, że definicje kryminalne stosowane przez

segmenty społeczeństwa, które mają władzę kształtowania i

egzekwowania prawa karnego i sprawowania wymiaru sprawiedliwości w

sprawach karnych. Wreszcie twierdził, że koncepcje przestępstwa

skonstruowane w ramach segmentów posiadających władzę

rozpowszechniane są wśród społeczeństwa za pomocą różnych

środków komunikacji. We współczesnym społeczeństwie są to przede

wszystkim środki masowego przekazu, które objęły podstawową rolę w

kształtowaniu koncepcji przestępstwa funkcjonującej w społecznej

świadomości.

e)

Nurt kryminologii radykalnej w ujęciu Thomasa Bernarda –

kryminologia krytyczna rozwinęła się w USA oraz krajach Europy

zachodniej – zapoczątkowana została na przełomie lat 60 i 70 i łączyła

się ściśle z ruchem rewolty lat 60. Jest to twierdzenie, że w

społeczeństwie nie istnieje konsensus co do podstawowych interesów i

wartości poszczególnych jednostek oraz grup społecznych. Wręcz

przeciwnie społeczeństwo charakteryzuje konflikt odnośnie tych

zagadnień. Społeczeństwo jest podzielone na klasy, których

członkowie mają zbliżone wartości i interesy, przy czym klasami

podstawowymi jest klasa posiadających pieniądze (środki produkcji)

– klasa panująca oraz klasa tych, którzy są zatrudnieni (klasa

pracująca) Dla kryminologii radykalnej podstawowe znaczenie mają

konflikty pomiędzy tymi dwiema klasami. Z tego punktu widzenia

kryminolodzy radykalni widzą swoje zadanie w demaskowaniu i

piętnowaniu niesprawiedliwości, jakie są w systemie kapitalistycznym

wyraźne zwłaszcza w procesie tworzenia i stosowania prawa.

7

f)

Nowa kryminologia Iana Taylora, Paula Walona i Jocka Younga –

jednym z podstawowych manifestów radykalizmu kryminologicznego

stała się wydana w roku 1973 książka nowa kryminologia, napisana

przez ową trójkę autorów. Książka ta jest poświęcona przede

wszystkim krytycznej analizie koncepcji kryminologii

pozytywistycznej. Owi autorzy, podobnie jak inni kryminolodzy

radykalni reprezentują zaangażowanie w nauki społeczne, stając po

stronie tych, którzy uważają się za ofiary kontroli społecznej. W ich

przekonaniu kontrola społeczna stanowi nie tylko problem w sensie

naukowym, ale i merytorycznym. Stąd ich gwałtowny atak na

kryminologię pozytywistyczną, którą uważają za naukę

legitymizującą istniejący system represyjnej kontroli społecznej,

czynią to w dodatku pod płaszczykiem naukowej neutralności i

obiektywizmu. Ich zdaniem instytucje kontroli społecznej współczesnych

społeczeństw, jeśli mają przestać stanowić środek opresji i źródło

niesprawiedliwości, wymagają przekształcenia i to radykalnego, dla

którego nie wystarczą reformy średniego zasięgu, doskonalenie, wsparcie

środkami polityki społecznej. Inaczej mówiąc, problem kontroli

społecznej jako narzędzia niesprawiedliwości w rękach grup

sprawujących władzę nie może być rozwiązany bez radykalnego

przekształcenia społeczeństwa. Na tym tle rodzą się rozmaite wizje

społeczeństwa pozbawionego przestępczości i kontroli społecznej w

klasycznych ich formach. Nie oznacza to jednak moralnej

identyfikacji z przestępcami, przestępcami jedynie opowiedzenie się

za swoistą aksjologią „nowego społeczeństwa”, w którym problemy

tego typu nie będą po prostu istnieć. Poglądy Taylora, Walona i Younga

zaliczyć należy niewątpliwie do umiarkowanej wersji kryminologii

radykalnej, która nie rezygnując z podstawowych założeń teoretycznych ,

8

zajmuje - szczególnie w ostatnich latach – o wiele bardziej umiarkowane

i realistyczne stanowisko.

g)

Niels Christie i nurt abolicjonistyczny we współczesnej kryminologii

– abolicjonizm jest to kierunek w kryminologii domagający się

likwidacji prawa karnego jako instrumentu kontroli społecznej.

Sprawca ma ponieść jednak odpowiedzialność, tylko w taki sposób, który

akceptuje zarówno on jaki i poszkodowany przestępstwem, czyli ofiara.

Zdaniem tego naukowca „wsadzenie” przestępcy do więzienia nie

rozwiązuje sprawy zadośćuczynienia ofierze, bo z takiej kary nic

mądrego dla przestępcy nie wynika a i tak nie zostanie on

zresocjalizowany. Postulatem Christiego jest zatem zwrócenie sposobu

rozpatrzenia konfliktów zainteresowanym stronom.

3) nurt fenomenologiczny kryminologii antynaturalistycznej – opart jest

na konfliktowej wizji społeczeństwa, a podstawowym przedmiotem

swego zainteresowania cyni pytanie o społeczne funkcje prawa karnego

a)

Kai Erikson i społeczne funkcje przestępczości – jest to jeden z

pionierskich sposobów uprawiania kryminologii fenomenologicznej .

Przedmiotem jego zainteresowania stały się trzy fale przestępczości,

które nawiedziły Boston w 1636,1650 i 1692 r. Problemem za każdym

razem były przejawy herezji religijnej, konflikt z inną grupą religijną

bądź histeria wywołana wokół tzw. czarownic z Salem (p. sztuka

Artura Millera). W oparciu o materiały historyczne Erikson

wykazuje, że każda z kolejnych fal zachowań dewiacyjnych była w

jakimś sensie kreowana przez przywódców religijnych kolonii,

widzących w takim postępowaniu przede wszystkim środek

integrowania zbiorowości, której przewodzili, wokół ortodoksyjnych

wartości purytańskiej ideologii. Osoby naznaczane jako dewianci

9

służyły więc jako swoiste kozły ofiarne, których naznaczenie i

skazanie miało na celu nie tyle ukaranie naruszenia określonych

norm, co jasne zdefiniowanie granic grupy. Tu tak jak u Smila

pojawia się oczywista rola „wroga” służąca zidentyfikowaniu granic

grup, poprzez pokazanie, jakie zachowania mieszczą się jeszcze w

granicach tolerancji a jakie nie.

b)

William Chambliss i społeczne funkcje kryminalizacji włóczęgostwa -

- powstała na bazie artykułu tegoż autora na temat ustawodawstwa

dotyczącego włóczęgostwa w krajach anglosaskich. Zdaniem autora

źródłem karalności włóczęgostwa nie było wcale przekonanie o tym,

że pozostawanie bez zajęcia jest niemoralne czy społecznie szkodliwe.

Wg niego rzeczywistą przyczyną napiętnowania i karalności

włóczęgostwa było duże zapotrzebowanie na „ręce do pracy” .

Dowodem takiego pomysłu był fakt zwiększenia represyjności karania

włóczęgostwa w średniowiecznej Anglii – po raz pierwszy nastąpiło to w

XIV wieku po epidemii dżumy, zwanej czarną śmiercią, która

spowodowała śmierć około 1/3 ludności ówczesnej Europy, czego

konsekwencją był drastyczny niedosyt rąk do pracy.

c)

Michel Foucault i społeczne funkcje kontroli społecznej – najbardziej

znana i wpływowa we współczesnej kryminologii koncepcja nurtu

zwanego tu fenomenologicznym jest koncepcja społeczeństwa

dyscyplinującego, stworzona przez Michale Foucault, a dotycząca

przede wszystkim genezy nowożytnego więzienia (1993). Doszedł on

do wniosku, że nowożytne więzienie już od samego początku było

niewypałem, przyniosło bowiem więcej skutków negatywnych i

efektów ubocznych niż pożytku i wszyscy o tym, że tak będzie

doskonale wiedzieli. Więzienie i kara pozbawienia wolności nigdy nie

10

były w stanie w sposób istotny zredukować przestępczości,

równocześnie prowadzą one jedynie do pogłębienia objawów

nieprzystosowania społecznego u swych pensjonariuszy. Poza

oczywistymi celami więzienia – biorąc pod uwagę ww. niedociągnięcia

samego założenia takiej kary więzienie z uwagi na interes państwa musi

spełniać jakieś inne cele. Zdaniem tego autora więzienie i kara

pozbawienia wolności stanowią swoistą technologię sprawowania

władzy – narzędzie dyscyplinowania i nadzorowania społeczeństwa.

Obok armii, szkoły, szpitala psychiatrycznego oraz klasztoru stanowi

więzienie instrument uniformizacji społeczeństwa, którego podstawowym

celem jest zmuszanie jednostek do posłuszeństwa.

2. Kryminologia neoklasyczna i nurty jej pokrewne - sama nazwa

została zapoczątkowana przez Krzysztofa Krajewskiego (1994) ponieważ

we wszystkich jej koncepcjach przewija się wspomniana wizja wolnego i

wybierającego sprawcy. Nazywany jest ten nurt także paradygmatem

ekonomicznym lub kryminologią konserwatywną. W tym nurcie- tak jak

w poprzednich pojawia się całe mnóstwo teorii

a)

Andrew von Hirsch i koncepcja sprawiedliwej odpłaty – jednym z

pierwszych na gruncie amerykańskim krytyków polityki karnej

wyrastającej z idei resocjalizacji sprawcy przestępstwa był ten

właśnie naukowiec. Stworzył on koncepcjępolityki karnej opartej na

jednoznacznej, sprawiedliwościowej i retrybutywnej racjonalizacji

kary. Kara jest utartym sposobem społecznej reakcji na wyrządzone

zło – ci, którzy nie naruszają reguły kontraktu społecznego i

naruszają prawa innych, zasługują po prostu na ukaranie. Celem

kary nie jest w związku z tym realizacja jakichkolwiek celów poza

11

swoistym wyrównaniem rachunków pomiędzy sprawcą a

społeczeństwem. Oznacza to, że podstawą wymiaru kary ma być tylko

i wyłączenie to, co nastąpiło w przeszłości, a więc czyny sprawcy, a

wyrok powinien mieć podobny wymiar w sytuacji podobnych

przypadków przestępstw. Odmienny sposób traktowania dwóch

sprawców, którzy dopuścili się podobnych czynów nie może być

uzasadniany żadnymi względami natury celowościowej. Koncepcje von

Hirscha wywarły stosunkowo niewielki wpływ na amerykański

wymiar sprawiedliwości, która zaczęła rozwijać się w zupełnie innym

kierunku.

b)

Ernest van den Haag i renesans koncepcji wolnej woli – jest to

przedstawiciel współczesnej kryminologii amerykańskiej,

nawiązującej w wyraźny sposób do rozmaitych wątków kryminologii

klasycznej – akcentuje, że człowiek ma prawo wyboru oraz że

przestępstwo, jak każde inne zachowanie – jest rezultatem zdolności

do wybierania. Można powiedzieć, że autor tej teorii koncentruje się

przede wszystkim nie tyle na samej wolności wyboru, co na jej

uwarunkowaniach. Stwierdza on: „dopóty, dopóki ludzkie reakcje

charakteryzuje określona regularność, możliwa jest racjonalna,

nawet ekonomiczna analiza przestępstwa i kary.

c)

Ekonomiczna teoria przestępczości – oznacza odrzucenie koncentracji

na problemie przyczyn przestępczości i skupienie uwagi na

uwarunkowaniach wyborów dokonywanych przez ludzi a z drugiej zaś

strony na możliwościach zewnętrznego sterowania tymi wyborami w

sposób społecznie pożądany, przede wszystkim w odniesieniu do

potencjalnego sprawcy przestępstwa. Jest to koncepcja sprawcy

racjonalnego, w tym sensie, że reaguje on w sposób przewidywalny na

12

określone bodźce zewnętrzne w postaci nagród i kar, choć nie zakłada się,

iż za każdym razem u każdego potencjalnego sprawcy przed

popełnieniem przestępstwa ma miejsce świadoma analiza i ważenie

ewentualnych „za” i „przeciw” spodziewanych zysków i strat. Takie

podejście zwane ekonomicznym współcześnie na gruncie nauki

amerykańskiej reprezentują Gary Becker oraz Isaac Ehrlich.

Podstawowym założeniem jest wskazanie człowieka, jako jednostki

racjonalnej, maksymalizującej przyjemność i zadowolenie. Oznacza to, że

pojęcia wykształcone przez ekonomię a więc popyt, podaż, zysk i koszt

mogą zostać wykorzystane do analizy wszelkich innych zachowań, które

należy traktować tak jak zachowania rynkowe w kategoriach wyboru w

warunkach ograniczonych zasobów. Zwolennicy podejścia

ekonomicznego opierają się na założeniu, iż wszyscy ludzie – przestępcy

jak i nie – przestępcy reagują na określone bodźce w taki sam racjonalny

sposób, co oznacza, iż zmiana kosztów i zysku z wielkim

prawdopodobieństwem prowadzi do zmiany dokonywanego wyboru. Nie

musi to jednak oznaczać, że takie wybory są efektem świadomej

kalkulacji. Takie jak ta, ekonomiczne teorie kryminologiczne wywarły

zasadniczy wpływ na praktykę polityki kryminalnej w Ameryce, ale

także po części w Europie. Przede wszystkim oznaczało to radykalne

odejście od prewencji indywidualnej i resocjalizacji jako celów kary

na rzecz oddziaływań generalnoprewencyjnych - tj. odstraszania.

Najczęściej wpływ ten wyrażał się w tendencjach do zaostrzenia

surowości represji kary, która w USA przybrała niesłychane rozmiary. W

związku z tym nurtem od 1976 r. neoklasycyzm amerykański oznacza

przywrócenie egzekucji (poczynając od połowy lat 60 obowiązywało

nieformalne moratorium), których obecnie wykonuje się kilkadziesiąt

rocznie. Tak samo zaczęto masowo stosować kary wieloletniego

więzienia, co skutkuje eksplozją rozmiarów populacji więziennej.

13

Podstawowy problem polityki karnej wykreowanej w oparciu o

neoklasycyzm to olbrzymie koszty- budowa setek zakładów karnych,

utrzymanie „pensjonariuszy”, przy jednoczesnym braku poprawy sytuacji

jeśli chodzi o redukcję przestępczości. Od końca lat 90 obserwuje się

niewielki spadek przestępczości, ale może on być spowodowany niżem

demograficznym i dłuższym okresem prosperity i niskiego bezrobocia a

ni zadziałaniem funkcji represyjnej, nadanej karom.

d)

James Wilson i problem praktycznego znaczenia badania przyczyn

przestępczości- autor ten jest na gruncie amerykańskim jednym z

najbardziej surowych krytyków pozytywistycznej koncepcji

kryminologii jako nauki o przyczynach przestępczości. Twierdził on,

że teorie takie jak teoria anemii, czy teoria zróżnicowanych powiązań

dotyczą takich zmiennych (jak np.. ubóstwo), które znajdują się poza

zasięgiem środków, które ma do dyspozycji wymiar sprawiedliwości a

także jakikolwiek gremium na poziomie struktur państwowych.

Dlatego właśnie autor ten postuluje przejście od analizy

przyczynowej w kryminologii do analizy w kategoriach możliwości

praktycznego działania. Ten ostatni typ analizy stawia pytania nie o

to co stanowi przyczynę danego problemu, lecz o to co stanowi istotę

stanu rzeczy, który chcemy osiągać, jakie posiadamy możliwości

pomiaru i sprawdzenia, czy ten cel już osiągnęliśmy.

e)

Działania rutynowe – czołowym twórcą takiego podejścia jest Marcus

Nelson (1994r.) – jego zdaniem podstawowym błędem

pozytywistycznych teorii przyczyn przestępczości było założenie, że

rozmiary przestępczości zależą od czegoś, co określić można jako

podaż sprawców. Pozytywistyczne pomysły na zwalczanie zjawiska

przestępczości opierały się na założeniu, iż trzeba wpływać w taki w

14

taki lub inny sposób na intensywność czynników kryminogennych, co

doprowadzi do spadku liczby potencjalnych sprawców, a tym samym

do spadku przestępczości. Felson twierdził, że samo założenie

pozytywizmu w tym punkcie było błędne, albowiem podaż sprawców

jest w każdym społeczeństwie pewną wartością stałą. Zdaniem Tym,

co decyduje o rozmiarach przestępczości jest podaż okazji

przestępczych. Zdaniem Felsona tym, co decyduje o popełnianiu

przez ludzi przestępstw, jest okazja, która pojawia się wówczas, gdy

łącznie spełnione są dwie przesłanki: obecność obiektu ataku oraz

brak stosownych jego strażników rozumianych tu jako cały szereg

okoliczności chroniących obiekt przed atakiem. Inaczej mówiąc tym,

co decyduje o rozmiarach przestępczości jest podaż okazji

przestępczych. Owa podaż nie jest wartością stałą i ulega przemianom w

zależności od całego szeregu zdarzeń Podstawową przyczyną stałego

wzrostu przestępczości we współczesnym świecie jest występująca w

nich niezwykle wysoka podaż okazji przestępczych. Jednocześnie we

współczesnym społeczeństwie mamy do czynienia z osłabieniem

tradycyjnych mechanizmów kontrolnych, przy czym generalnie

odpowiedzialność za to ponoszą w jego przekonaniu procesy urbanizacji i

zmiany społecznej. Pierwszym z brzegu przykładem może być

występujące szczególnie na obszarach miejskich osłabienie tradycyjnych

mechanizmów kształtowania więzi społecznej, wyrażające się w

anonimowości mieszkańców (sąsiadów). Kolejny ważny czynnik

stanowią przemiany modelu funkcjonowania rodziny. Jeszcze sto lat temu

aktywność życiowa każdego człowieka miała miejsce w obrębie rodziny

- dzisiaj większość życia odbywa się poza nią – w szkole, w pracy, w

miejscach rozrywki i zbiorowego wypoczynku. Powoduje to, że ludzie –

szczególnie młodzi znajdują się pod silnym wpływem instytucji

pozarodzinnych i rodzinie nie podporządkowanych i nie kontrolowanych

15

przez nią. Dodatkowym czynnikiem osłabiającym możliwość

sprawowania przez rodzinę kontroli nad swymi członkami są także

przemiany cyklu życia współczesnych ludzi. Chodzi tu przede wszystkim

o wydłużenie okresu adolescencji, czyli późniejsze wchodzenie młodych

ludzi w wiek dorosły, późniejsze zawieranie małżeństw i przejmowanie

dorosłych obowiązków. Związane jest to m.in. z wydłużeniem się obecnie

okresu edukacji. Podobne znaczenie ma wg Felsona powiększanie się we

współczesnych społeczeństwach czasu wolnego – pojęcia, którego jeszcze

kilkadziesiąt lat temu większość ludzi praktycznie nie rozumiała bo nim

nie dysponowała. Czas wolny jest bowiem w dużej mierze czasem

pozostawania bez żadnej kontroli. Kontrola natomiast jest przerzucana do

coraz większego gremium instytucji kontroli formalnej: policji,

prokuratury, sądu itp. To z kolei prowadzi do kryzysu tych instytucji,

które nie są w stanie podołać wielu nowym obowiązkom, do których

realizacji najczęściej po prostu się nie nadają. Dlatego nadrabianie

osłabienia mechanizmów nieformalnych rozbudową i zaostrzaniem

kontroli formalnej jest najczęściej bezskuteczne. Szczególnym

obiektem zainteresowania we współczesnej kryminologii stało się z

tego punktu widzenia społeczeństwo japońskie, gdzie zachowanie

wartości i tradycyjnych form więzi społecznej przy jednoczesnym

wysokim zurbanizowaniu i industrializacji posiada bardzo niewielki

nawet względem niższych od amerykańskich wskaźników wskaźnik

wiktymizacji i przestępczości.

16