Wykład 2

Emocje i motywy: siła i kierunek

działania

Różnice indywidualne

w rozwoju emocjonalności

Elżbieta Zdankiewcz-Ścigała

SWPS 2014/15

2

Wyłanianie się ludzkich emocji

Przyczyny emocji

Przyczynami („wyzwalaczami”) emocji są pewne sytuacje,

zdarzenia czy bodźce.

Związek pomiędzy określonymi „wyzwalaczami”, a

powstającymi w odpowiedzi na nie reakcjami emocjonalnymi,

zmienia się wraz ze zmianą systemu znaczeń danej jednostki,

np.:



Doświadczenie porażki wywoła

smutek

u dzieci w wieku

poniżej 2 lat, ale u starszych dzieci wywoła

wstyd

lub

poczucie winy

3

Wyłanianie się ludzkich emocji

Rozwój stanów emocjonalnych

Model różnicowy

– specyficzne stany emocjonalne

wywodzą się ze zmian rozwojowych:



W momencie urodzenia się dzieci mają jeden

dwubiegunowy stan emocjonalny:

negatywny (dyskomfort)

vs.

pozytywny (zaspokojenie)



Inne stany wyłaniają się z czasem poprzez różnicowanie w

wyniku dojrzewania, socjalizacji i rozwoju poznawczego

Model odrębnych systemów

– specyficzne stany

emocjonalne istnieją już w chwili narodzin, ale mogą się

ujawniać dopiero na dalszym etapie rozwoju. Określone stany

emocjonalne wyłaniają się w określonym porządku, albo

zgodnie z zapotrzebowaniem jednostki.

4

zakłopotanie

zazdrość

empatia

Wyłanianie się ludzkich emocji

w ciągu pierwszych 3 lat życia

Emocje podstawowe

zadowolenie

dystres

radość

zaskoczenie

smutek, wstręt

zainteresowanie

złość, strach

zakłopotanie

duma

wstyd

poczucie winy

pierwsze

6 miesięcy życia

samoświadomość

od 18 do 24

miesiąca życia

rozwijanie

standardów i zasad

od 2,5 do 3

lat życia

Wyniki analiz Bowlby’ego



W latach 1948-1951 na zlecenie WHO Bowlby przeprowadził

badania nad następstwami deprywacji uczuć macierzyńskich.



Opisał symptomy obserwowane u dzieci pozbawionych opieki

rodzicielskiej.



W opracowanym raporcie zawarł tezę, że dziecko

pozbawione możliwości tworzenia bliskiej,

emocjonalnej więzi z matką w późniejszych latach

życia może przejawiać zaburzenia funkcjonowania w

sferze emocjonalnej, poznawczej i społecznej, będące

źródłem cierpienia i ograniczonych możliwości

budowania satysfakcjonujących związków z innymi

ludźmi.



Wyniki owych obserwacji zawarł w książce

Maternal Care and

Mental Heath

(1951) (Bowlby, 1978).

Definicja przywiązania

Przywiązanie oznacza:



fakt obserwowalny, wrodzony, o znaczeniu

podstawowym, charakteryzujący się trwałą tendencją

pierwotną do szukania związku z kimś innym

(Zazzo, 1978),



system zachowań i reakcji mający trwałą tendencję do

utrwalania się i charakteryzujący się względną

stałością (Plopa, 2005),



system reakcji, który w sposób pierwotny i

autonomiczny zapewnia ustalenie więzi,

posiadający szczególną organizację przebiegu i

dynamiki interakcji, który odgrywa podstawową rolę

w utrzymywaniu równowagi emocjonalnej (Czub, 2003).



Bezpieczny – model umysłowy opierający się o ten typ relacji:

Kiedy jestem w niebezpieczeństwie mogę ufać, że rodzice mnie ochronią



Unikający - model umysłowy opierający się o ten typ relacji:

Kiedy jestem w niebezpieczeństwie muszę polegać na sobie i muszę być

ostrożna/y



Ambiwalentny - model umysłowy opierający się o ten typ relacji:

Kiedy jestem w niebezpieczeństwie nie wiem co się dzieje i komu mam

ufać



Zdezorientowany/zdezorganizowany - model umysłowy opierający

się o ten typ relacji:

Wiem, że nic nie wiem



Takie modele tworzą podstawę trwałej predyspozycji emocjonalnej

7

STYLE WIĘZI:

Proporcje reakcji matek na różne rodzaje ekspresji dzieci

w różnym wieku

(badania Brookes - Gunn i Lewisa, 1982)

Reakcje matki na zachowanie dziecka

Wiek dziecka Na wokalizację Na płacz dziecka

Od 2 do 7
miesięcy

13

21

Od 8 do 16
miesięcy

35

8

Od 17 do 27
miesięcy

50

6

8

Liczba osób, którym przypisano dany styl w wieku jednego roku w

teście „Nieznana sytuacja” a które później zaklasyfikowano do

danego stylu w Wywiadzie Więzi Dorosłych w wieku 20 lat

Status w
wywiadzie więzi
Dorosłych w
wieku 20 lat

Status w teście

„Nieznana sytuacja jako

dziecko”

Bezpieczny Ambiwal.

Unikający

Bezpieczny/

Autonomiczny

20

3

2

Zakłócony

3

4

2

Zdezorganizowany

6

2

8

9

Zachowania podejmowane w celu uzyskania bliskości

z figurą przywiązania we wczesnym dzieciństwie

i analogiczne w dorosłości

Lista zachowań w relacji przywiązania między matką

i dzieckiem

Lista zachowań w relacji przywiązania między dwojgiem

partnerów

Płacz (skuteczny w regulowaniu emocji)

Płacz, przedstawianie swego złego losu, narzekanie, „osoba

cierpiąca” (sposoby na zdobycie zainteresowania i współczucia)

Wokalizacja

Rozmowa, krzyk

Podążanie za

Podążanie wzrokiem, obserwowanie, spoglądanie na siebie,

współdziałanie

Uśmiech

W zależności od sytuacji i intencji, np. uśmiech uwodzicielski,

uśmiech serdeczny, szczery śmiech

Przywieranie

Wtulanie się

Eksploracja w bezpiecznej odległości od matki

Niektóre osoby relacjonują, że potrafią spokojnie pracować,

wiedząc jedynie, że ich partner przebywa w tym samym

pomieszczeniu. Generalnie jednak chodzi o pewność, jaką daje

świadomość „posiadania” kogoś bliskiego, niezawodnego, do

kogo w każdej chwili w razie problemów można się zwrócić

Podnoszenie ramion na powitanie matki

Zachowanie, które utrwaliło się i występuje w wielu kulturach.

Nie tylko na powitanie, również w tańcu kobiety opierają ramiona

na mężczyznach

Ssanie

Branie, dzielenie się czasem, przedmiotami, radami

Style przywiązania

Crittenden (1997) wyróżnia trzy wzorce przywiązania,

charakterystyczne dla wieku przedszkolnego:



strategia zrównoważona (styl bezpieczny),



strategia zniewalania (styl ambiwalentny),



strategia obronna (styl unikający).

Dymensjonalny model przywiązania

dorosłych według Bartholomew (1998)

Model Self

(lęk i niepewność dotycząca wartości siebie
jako osoby wartej miłości)

Pozytywny

styl bezpieczny

Styl oddalający

negatywny

Styl zaabsorbowany

styl lękowy

negatywny

Model

innych

(

Unikanie

bliskości w

związkach)

pozytywny

12

Model przywiązania



Prototyp bezpieczny (

secure

) mieści się w częściach

pozytywnych obu dymensji, i definiowany jest przez

poczucie własnej wartości i przekonanie o akceptującym

stosunku i responsywności innych ludzi.



Prototyp zaabsorbowany (

preoccupied

) definiowany

jest przez poczucie niskiej wartości (bycia nie-kochanym)

i pozytywne spostrzeganie innych. Kombinacja ta

prowadzi do prób uzyskiwania samoakceptacji poprzez

poszukiwanie akceptacji ze strony znaczących innych.

13

Model przywiązania c.d.



Styl lękowy-unikający (

fearful avoidant

) opisywany

jest jako poczucie małej wartości własnej i oczekiwanie

negatywnego (odrzucającego) nastawienia ze strony

innych. Bartholomew wskazuje, że unikanie

zaangażowania w relacje przywiązania jest sposobem na

ochronę przed antycypowanym odrzuceniem.



Styl oddalający – unikowy (

dismissing-avoidant

)

definiowany jest przez poczucie własnej wartości

(pozytywny obraz self) i negatywne oczekiwania wobec

responsywności innych. Unikanie bliskich relacji i

podtrzymywanie poczucia niezależności i odporności na

zranienia interpretowane jest jako próba ochrony self

przed rozczarowaniem.

14

15

Rozwój emocjonalny obejmuje 3 fazy:



Nabywanie

– jednostka nabywa i ćwiczy różnorodne

emocje, uczy się ich okazywania oraz nazywania



Doskonalenie

– w tej fazie następuje różnicowanie

okazywania emocji, a także rozwija się umiejętność ich

wiązania z kontekstem społecznym



Transformacja

– dotyczy zmian w całym systemie

emocjonalnym. Stany emocjonalne stają się elementem

systemów myśli i zachowań.

Rozwój emocjonalny

Fazy rozwoju emocjonalnego

16

W fazie

NABYWANIA



Niemowlęta wkrótce po narodzinach dysponują sporym

zasobem ekspresji emocji złości (gniewu? strachu?),

radości i wstrętu



Niemowlęta szybko uczą się odczytywania ekspresji

emocji podstawowych i najdalej w wieku 11 tygodni

potrafią rozpoznać na twarzy matki ekspresję smutku,

złości, strachu i szczęścia



Niemowlęta rozumieją znaczenie ekspresji emocji

podstawowych i dostosowują swoje zachowanie do

emocji okazywanych przez matkę

Rozwój emocjonalny

Fazy rozwoju emocjonalnego

17

W fazie

DOSKONALENIA

:



Nie zmieniają się podstawowe znaczenie emocji, a

jedynie sposób i miejsce ich wyrażania.



Nabywane są umiejętności, które umożliwiają dziecku

ukrywanie przeżywania emocji



Rozwijane są elementy samokontroli emocjonalnej, tzn.

umiejętność sterowania emocjami poprzez ich

hamowanie lub podsycanie.

Rozwój emocjonalny

Fazy rozwoju emocjonalnego

18

DOSKONALENIE



Okres niemowlęcy:



W trakcie zabaw „twarzą w twarz” z mamą kształtowany jest

sposób wyrażania poszczególnych emocji



Mogą się pojawiać dysfunkcje emocjonalne – np. wtedy, gdy

dziecko naśladuje ekspresję emocjonalną depresyjnej matki



Dzieciństwo:



Sposoby wyrażania emocji stają się coraz bardziej przystosowane

do wymagań kulturowych i rodzinnych



Okres dojrzewania:



Rozwija się ekspresja emocji społecznych, np. okazywanie

pogardy albo poczucia winy



Początkowa ma miejsce duża niezręczność w okazywaniu emocji,

zwłaszcza tych związanych z zachowaniem dystansu i

prywatności – ekspresje emocji interpretowane są jako wrogość.

Rozwój emocjonalny

Fazy rozwoju emocjonalnego

19

TRANSFORMACJA



Dzieciństwo:



Pojawiają się transformacje doświadczeń emocjonalnych do

systemów reprezentacji świata – np. różne style narracyjne w

opowiadaniu historii związanymi z różnymi uczuciami.



Okres dojrzewania:



Doskonalenie mechanizmów emocjonalnych obejmuje wzrost

świadomości zmian nastrojów



Wraz z wiekiem zmienia się wpływ kontekstu społecznego na

sposób przeżywania emocji. Dla dziecka pierwszoplanowymi

postaciami są członkowie rodziny i z tym kontekstem wiążą oni

swoje życie emocjonalne. Dla nastolatka emocje zaczynają się

łączyć z rówieśnikami.

Rozwój emocjonalny

Fazy rozwoju emocjonalnego

20

Psychiczna reprezentacja emocji

T. Maruszewski i E. Zdankiewicz-Ścigała

KODY

OBRAZOWE

skrypty

KODY

ABSTRAKCYJNE

pojęcia

KODY

WERBALNE

schematy

wizualizacja

werbalizacja

Jestem kochana/y, więc kocham…



Dzieci bezpiecznie przywiązane odbierają figurę

przywiązania jako dostępną, responsywną w razie potrzeby,

doświadczają bliskiej i przewidywalnej więzi.



W dorosłości osoby takie kreują „życzliwą” rzeczywistość,

potrafią zaufać partnerowi, wierzą we własną wartość. Są

też spokojne, nawet jeśli nie osiągają tego, czego chcą.



W bliskich związkach czują się bezpieczne, potrafią budować

relacje zachowując jednocześnie swoją odrębność.



Bardzo rzadko martwią się o to, że będą porzucone/i

lub, że inni ludzi zanadto się do nich zbliżą.



Ważne więzi zazwyczaj kojarzą im się ze szczęściem,

przyjaźnią oraz zaufaniem (Król-Kuczkowska, 2005).

Będę milutka/i… tylko mnie

kochaj…



przywiązanie unikające - obronne wyłączenie przywiązania.



1) przerażenie figury przywiązania (opiekuna), które ma wpływ na

niemowlę lub



2) przerażenie dziecka (skierowane świadomie lub nieświadomie).

Dziecko żyło w strachu i doświadczało siebie jako bezsilnego.

Przykładowe zachowania:



Kobiety: Manifestacja pozornej niezależności emocjonalnej;



Dorosła kobieta pozytywnie reaguje na nowe znajomości, ale w relacji

z partnerem wystrzega się okazywania negatywnych emocji (często też

emocji w ogóle), aby unikać doświadczeń odrzucenia



Mężczyźni: unikanie uczuciowości i izolacja od partnerki, i/lub

nawiązywanie romansów, które zazwyczaj nie wymagają zobowiązań,

deklaracji czy manifestowania uczuć.



styl unikający częściej reprezentują mężczyźni (Król-

Kuczkowska, 2005).

Ekspresja emocji



Crittenden (1997) twierdzi, że w przypadku, gdy

opiekunowie pozostają wycofani, a zatem

psychologicznie niedostępni, dzieci uczą się używać

fałszywych uczuć pozytywnych, aby zdobyć uwagę, nie

stawiając żadnych żądań, które w ich mniemaniu

mogłyby spowodować dalsze (psychologiczne) wycofanie

się rodzica.



Osoby wychowywane w takiej atmosferze

fałszują wyrażane uczucia, czują się nieszczęśliwe

i zagubione, mimo, że w ich ekspresji widoczne

jest zadowolenie.

Aspekty osobowości



Fałszowanie emocji przyczynia się do budowy nierealnego „ja”.

Bywa, że taka osoba prowadzi wtedy dziwny rodzaj dyskursu,

wewnętrznego dialogu, nawiązując do obrazu „ja”.



Narcystyczne self, nieadekwatnie wyolbrzymiony obraz siebie

uwidacznia się także w sprowadzaniu innych ludzi do niższej

pozycji.



Osoba z unikającym stylem przywiązania tworzy podwójny świat,

dlatego inaczej zachowuje się przy partnerze, a inaczej wśród innych

ludzi. W domu jest cicha/y, spokojna/y, nadmiernie opiekuńcza/y, a na

zewnątrz nie przestrzega zasad, nie trzyma się ograniczeń, bo jest

„wielka/i” w swoim mniemaniu.



Zgodnie z tym, co pisze Karen Horney (1993), fałszywe „ja”

zaklasyfikować można jako wyidealizowany obraz siebie. Obraz ten ma

wartość subiektywną, służy jako spoiwo utrzymujące podzieloną

jednostkę, pełni funkcję obronną. Wyidealizowany obraz sprowadza się

do negowania istnienia konfliktów, musi być więc trwały i mocny

(Horney, 1994).

Izolowanie uczuć



Obronne wyłączenie dotyczy także uczuć (Cassidy i Shaver,

1999). Izolacji ulegają głównie strach, przerażenie, złość.

Osoba taka nie okazuje ich względem partnera/ki, co nie

oznacza, że uczucia te całkowicie zanikają. Nie zostają

jedynie uświadomione.

Bo jak nie, to odejdę… albo… przytul

mnie…

Regulacja bliskości

w związku partnerskim

u osoby

z ambiwalentnym stylem

przywiązania: Mężczyźni

stosują częściej

zachowania

zastraszające/dominujące

(1), a kobiety

uległe/rozbrajające (2).

Zazdrość i pragnienie zagarnięcia

bliskiego człowieka



Osoby z ambiwalentnym stylem przywiązania nie ufają

informacjom poznawczym, jakie otrzymują od otoczenia

i partnera.



Zazdrość wraz z nieufnością stanowią naturalne

mechanizmy obronne związku.



Osoby z ambiwalentnym stylem przywiązania

mylą miłość i intymność z wchłonięciem „ja”,

emocjonalnym zagarnięciem partnera (na

podstawie: Król-Kuczkowska, 2005).

Silne wahania nastroju



W ambiwalentnym stylu funkcjonowania osób

w związku obserwowalna jest także huśtawka

emocjonalna. Jej zasadniczym przejawem staje się

ciągła rywalizacja między partnerami oraz dokonywanie

permanentnych prób sił.



Oczywistym jest, że w takiej atmosferze trudno jest

tworzyć wspólnotę, pielęgnować prawdziwą bliskość,

poczucie bezpieczeństwa i stałości. Taki styl

funkcjonowania ogranicza także gotowość do zaufania

oraz współpracy między osobą o takim stylu więzi

a partnerem.



Zwiększa się natomiast wzajemna podejrzliwość,

złośliwość, nieustępliwość czy niezdrowa

rywalizacja.

29

Termin „empatia” jest zwyczajowo używany w odniesieniu do
dwu wyraźnie różniących się zjawisk: związanego z procesem

poznania przyjmowania ról oraz afektywnego reagowania na

sytuację innych

(Davis, 2001, s. 20)

Różne ujęcia i definicje empatii:



Empatia

afektywna



poznawcza



Empatia

dyspozycyjna



sytuacyjna



Empatia jako

stan

 jako

proces

Empatia

Co to jest empatia?

30



Empatia afektywna – reakcja afektywna bardziej

odpowiadająca cudzej niż własnej sytuacji



Empatia poznawcza – poznawcze przyjmowanie

perspektywy osoby oraz trafność interpersonalnego

spostrzegania



Empatia dyspozycyjna – skłonność do spontanicznego

przyjmowania psychologicznego punktu widzenia innych,

współodczuwania i współczucia w stosunku do ludzi

dotkniętych niepowodzeniem, oraz odczuwania przykrości i

dyskomfortu w odpowiedzi na cierpienie innych

Empatia

Co to jest empatia?

31

Empatia w ujęciu afektywnym

to:



„reagowanie emocjonalne obserwatora spowodowane

odczuciem, że ktoś inny doświadcza lub jest na drodze do

doświadczania jakiegoś rodzaju emocji” (Stotland, 1969)



„afektywna odpowiedź na emocjonalny stan lub

sytuację innej osoby, która powstaje wskutek

spostrzeżenia lub zrozumienia tego stanu lub sytuacji i jest

podobna do tego, co czuje lub może czuć ta osoba w

danej sytuacji” (Eisenberg, 2005)



„reakcja emocjonalna odnosząca się w większym

stopniu do sytuacji innego człowieka niż do własnej”

(Hoffman, 1990)

Empatia afektywna

Empatia jako reakcja emocjonalna

32

Empatia

– „reakcja afektywna bardziej odpowiadająca

cudzej niż własnej sytuacji”

(M.L. Hoffman)

Pięć trybów empatycznego pobudzenia:



Mimikra motoryczna i dodatnie sprzężenie zwrotne



Klasyczne warunkowanie



Bezpośrednie kojarzenie cechy ofiary lub jej sytuacji z

własnym, bolesnym doświadczenie



Kojarzenie pośrednie (zapośredniczone przez semantyczne

przetwarzanie informacji)



Przyjmowanie ról i zmiana perspektywy

Rozwój emocjonalny

Empatia i rozwój moralny

33

Rozwój uczuć empatycznych u dzieci:



Reaktywny płacz noworodka



Egocentryczne cierpienie empatyczne

(dystres) – dzieci

reagują na cierpienie innych tak, jakby to one same

cierpiały



Quasi-egocentryczne cierpienie empatyczne

– dziecko

zdaje już sobie sprawę z tego, że cierpi ktoś inny, ale myli

swój stan wewnętrzny ze stanem innej osoby i robi dla

niej to, co jemu przyniosłoby pocieszenie



Cierpienie empatyczne

– uczucia dziecka zbliżają się do

uczuć drugiej osoby, bo nie utożsamia już ono stanów

wewnętrznych innych osób z własnymi odczuciami



Empatia dla doświadczenia innej osoby

– wykraczająca

poza bieżącą sytuację (np. chroniczna choroba, ubóstwo)

Rozwój emocjonalny

Empatia i rozwój moralny

34

WARUNKI POPRZEDZAJĄCE

Osoba:

•Zdolności biologiczne

•Różnice indywidualne

•Historia doświadczenia (uczenie się)
Sytuacja:

•Intensywność sytuacji

•Podobieństwo obserwator-obserwowany

PROCESY

Niepoznawcze (pierwotna reakcja):

•Zarażanie płaczem

•Naśladowanie motoryczne
Proste procesy poznawcze:

•Warunkowanie klasyczne

•Skojarzenie bezpośrednie (proste)

•Etykietowanie
Zaawansowana procesy poznawcze:

•Skojarzenia zapośredniczone językiem

•Ukształtowana sieć poznawcza

•Przyjmowanie ról

SKUTKI INTRAPERSONALNE

Skutki afektywne:

•Analogiczne

•Reaktywne

•Empatyczna troska

•Gniew

•Zmartwienie

•Cierpienie osoby
Rezultaty nieafektywne:

•Trafność interpersonalna

•Sądy atrybucyjna

SKUTKI INTERPERSONALNE

POMAGANIE

AGRESJA

ZACHOWANIA SPOŁECZNE

Empatia

Wielowymiarowy model M.H. Davisa

35

Bibliografia

Literatura obowiązkowa
Oatley, K. i Jenkins, J. M. (2003). Zrozumieć emocje. Warszawa: Wydawnictwo

Naukowe PWN (s. 186-217)