Wykład 2
Emocje i motywy: siła i kierunek
działania
Różnice indywidualne
w rozwoju emocjonalności
Elżbieta Zdankiewcz-Ścigała
SWPS 2014/15
2
Wyłanianie się ludzkich emocji
Przyczyny emocji
Przyczynami („wyzwalaczami”) emocji są pewne sytuacje,
zdarzenia czy bodźce.
Związek pomiędzy określonymi „wyzwalaczami”, a
powstającymi w odpowiedzi na nie reakcjami emocjonalnymi,
zmienia się wraz ze zmianą systemu znaczeń danej jednostki,
np.:
Doświadczenie porażki wywoła
smutek
u dzieci w wieku
poniżej 2 lat, ale u starszych dzieci wywoła
wstyd
lub
poczucie winy
3
Wyłanianie się ludzkich emocji
Rozwój stanów emocjonalnych
Model różnicowy
– specyficzne stany emocjonalne
wywodzą się ze zmian rozwojowych:
W momencie urodzenia się dzieci mają jeden
dwubiegunowy stan emocjonalny:
negatywny (dyskomfort)
vs.
pozytywny (zaspokojenie)
Inne stany wyłaniają się z czasem poprzez różnicowanie w
wyniku dojrzewania, socjalizacji i rozwoju poznawczego
Model odrębnych systemów
– specyficzne stany
emocjonalne istnieją już w chwili narodzin, ale mogą się
ujawniać dopiero na dalszym etapie rozwoju. Określone stany
emocjonalne wyłaniają się w określonym porządku, albo
zgodnie z zapotrzebowaniem jednostki.
4
zakłopotanie
zazdrość
empatia
Wyłanianie się ludzkich emocji
w ciągu pierwszych 3 lat życia
Emocje podstawowe
zadowolenie
dystres
radość
zaskoczenie
smutek, wstręt
zainteresowanie
złość, strach
zakłopotanie
duma
wstyd
poczucie winy
pierwsze
6 miesięcy życia
samoświadomość
od 18 do 24
miesiąca życia
rozwijanie
standardów i zasad
od 2,5 do 3
lat życia
Wyniki analiz Bowlby’ego
W latach 1948-1951 na zlecenie WHO Bowlby przeprowadził
badania nad następstwami deprywacji uczuć macierzyńskich.
Opisał symptomy obserwowane u dzieci pozbawionych opieki
rodzicielskiej.
W opracowanym raporcie zawarł tezę, że dziecko
pozbawione możliwości tworzenia bliskiej,
emocjonalnej więzi z matką w późniejszych latach
życia może przejawiać zaburzenia funkcjonowania w
sferze emocjonalnej, poznawczej i społecznej, będące
źródłem cierpienia i ograniczonych możliwości
budowania satysfakcjonujących związków z innymi
ludźmi.
Wyniki owych obserwacji zawarł w książce
Maternal Care and
Mental Heath
(1951) (Bowlby, 1978).
Definicja przywiązania
Przywiązanie oznacza:
fakt obserwowalny, wrodzony, o znaczeniu
podstawowym, charakteryzujący się trwałą tendencją
pierwotną do szukania związku z kimś innym
(Zazzo, 1978),
system zachowań i reakcji mający trwałą tendencję do
utrwalania się i charakteryzujący się względną
stałością (Plopa, 2005),
system reakcji, który w sposób pierwotny i
autonomiczny zapewnia ustalenie więzi,
posiadający szczególną organizację przebiegu i
dynamiki interakcji, który odgrywa podstawową rolę
w utrzymywaniu równowagi emocjonalnej (Czub, 2003).
Bezpieczny – model umysłowy opierający się o ten typ relacji:
Kiedy jestem w niebezpieczeństwie mogę ufać, że rodzice mnie ochronią
Unikający - model umysłowy opierający się o ten typ relacji:
Kiedy jestem w niebezpieczeństwie muszę polegać na sobie i muszę być
ostrożna/y
Ambiwalentny - model umysłowy opierający się o ten typ relacji:
Kiedy jestem w niebezpieczeństwie nie wiem co się dzieje i komu mam
ufać
Zdezorientowany/zdezorganizowany - model umysłowy opierający
się o ten typ relacji:
Wiem, że nic nie wiem
Takie modele tworzą podstawę trwałej predyspozycji emocjonalnej
7
STYLE WIĘZI:
Proporcje reakcji matek na różne rodzaje ekspresji dzieci
w różnym wieku
(badania Brookes - Gunn i Lewisa, 1982)
Reakcje matki na zachowanie dziecka
Wiek dziecka Na wokalizację Na płacz dziecka
Od 2 do 7
miesięcy
13
21
Od 8 do 16
miesięcy
35
8
Od 17 do 27
miesięcy
50
6
8
Liczba osób, którym przypisano dany styl w wieku jednego roku w
teście „Nieznana sytuacja” a które później zaklasyfikowano do
danego stylu w Wywiadzie Więzi Dorosłych w wieku 20 lat
Status w
wywiadzie więzi
Dorosłych w
wieku 20 lat
Status w teście
„Nieznana sytuacja jako
dziecko”
Bezpieczny Ambiwal.
Unikający
Bezpieczny/
Autonomiczny
20
3
2
Zakłócony
3
4
2
Zdezorganizowany
6
2
8
9
Zachowania podejmowane w celu uzyskania bliskości
z figurą przywiązania we wczesnym dzieciństwie
i analogiczne w dorosłości
Lista zachowań w relacji przywiązania między matką
i dzieckiem
Lista zachowań w relacji przywiązania między dwojgiem
partnerów
Płacz (skuteczny w regulowaniu emocji)
Płacz, przedstawianie swego złego losu, narzekanie, „osoba
cierpiąca” (sposoby na zdobycie zainteresowania i współczucia)
Wokalizacja
Rozmowa, krzyk
Podążanie za
Podążanie wzrokiem, obserwowanie, spoglądanie na siebie,
współdziałanie
Uśmiech
W zależności od sytuacji i intencji, np. uśmiech uwodzicielski,
uśmiech serdeczny, szczery śmiech
Przywieranie
Wtulanie się
Eksploracja w bezpiecznej odległości od matki
Niektóre osoby relacjonują, że potrafią spokojnie pracować,
wiedząc jedynie, że ich partner przebywa w tym samym
pomieszczeniu. Generalnie jednak chodzi o pewność, jaką daje
świadomość „posiadania” kogoś bliskiego, niezawodnego, do
kogo w każdej chwili w razie problemów można się zwrócić
Podnoszenie ramion na powitanie matki
Zachowanie, które utrwaliło się i występuje w wielu kulturach.
Nie tylko na powitanie, również w tańcu kobiety opierają ramiona
na mężczyznach
Ssanie
Branie, dzielenie się czasem, przedmiotami, radami
Style przywiązania
Crittenden (1997) wyróżnia trzy wzorce przywiązania,
charakterystyczne dla wieku przedszkolnego:
strategia zrównoważona (styl bezpieczny),
strategia zniewalania (styl ambiwalentny),
strategia obronna (styl unikający).
Dymensjonalny model przywiązania
dorosłych według Bartholomew (1998)
Model Self
(lęk i niepewność dotycząca wartości siebie
jako osoby wartej miłości)
Pozytywny
styl bezpieczny
Styl oddalający
negatywny
Styl zaabsorbowany
styl lękowy
negatywny
Model
innych
(
Unikanie
bliskości w
związkach)
pozytywny
12
Model przywiązania
Prototyp bezpieczny (
secure
) mieści się w częściach
pozytywnych obu dymensji, i definiowany jest przez
poczucie własnej wartości i przekonanie o akceptującym
stosunku i responsywności innych ludzi.
Prototyp zaabsorbowany (
preoccupied
) definiowany
jest przez poczucie niskiej wartości (bycia nie-kochanym)
i pozytywne spostrzeganie innych. Kombinacja ta
prowadzi do prób uzyskiwania samoakceptacji poprzez
poszukiwanie akceptacji ze strony znaczących innych.
13
Model przywiązania c.d.
Styl lękowy-unikający (
fearful avoidant
) opisywany
jest jako poczucie małej wartości własnej i oczekiwanie
negatywnego (odrzucającego) nastawienia ze strony
innych. Bartholomew wskazuje, że unikanie
zaangażowania w relacje przywiązania jest sposobem na
ochronę przed antycypowanym odrzuceniem.
Styl oddalający – unikowy (
dismissing-avoidant
)
definiowany jest przez poczucie własnej wartości
(pozytywny obraz self) i negatywne oczekiwania wobec
responsywności innych. Unikanie bliskich relacji i
podtrzymywanie poczucia niezależności i odporności na
zranienia interpretowane jest jako próba ochrony self
przed rozczarowaniem.
14
15
Rozwój emocjonalny obejmuje 3 fazy:
Nabywanie
– jednostka nabywa i ćwiczy różnorodne
emocje, uczy się ich okazywania oraz nazywania
Doskonalenie
– w tej fazie następuje różnicowanie
okazywania emocji, a także rozwija się umiejętność ich
wiązania z kontekstem społecznym
Transformacja
– dotyczy zmian w całym systemie
emocjonalnym. Stany emocjonalne stają się elementem
systemów myśli i zachowań.
Rozwój emocjonalny
Fazy rozwoju emocjonalnego
16
W fazie
NABYWANIA
Niemowlęta wkrótce po narodzinach dysponują sporym
zasobem ekspresji emocji złości (gniewu? strachu?),
radości i wstrętu
Niemowlęta szybko uczą się odczytywania ekspresji
emocji podstawowych i najdalej w wieku 11 tygodni
potrafią rozpoznać na twarzy matki ekspresję smutku,
złości, strachu i szczęścia
Niemowlęta rozumieją znaczenie ekspresji emocji
podstawowych i dostosowują swoje zachowanie do
emocji okazywanych przez matkę
Rozwój emocjonalny
Fazy rozwoju emocjonalnego
17
W fazie
DOSKONALENIA
:
Nie zmieniają się podstawowe znaczenie emocji, a
jedynie sposób i miejsce ich wyrażania.
Nabywane są umiejętności, które umożliwiają dziecku
ukrywanie przeżywania emocji
Rozwijane są elementy samokontroli emocjonalnej, tzn.
umiejętność sterowania emocjami poprzez ich
hamowanie lub podsycanie.
Rozwój emocjonalny
Fazy rozwoju emocjonalnego
18
DOSKONALENIE
Okres niemowlęcy:
W trakcie zabaw „twarzą w twarz” z mamą kształtowany jest
sposób wyrażania poszczególnych emocji
Mogą się pojawiać dysfunkcje emocjonalne – np. wtedy, gdy
dziecko naśladuje ekspresję emocjonalną depresyjnej matki
Dzieciństwo:
Sposoby wyrażania emocji stają się coraz bardziej przystosowane
do wymagań kulturowych i rodzinnych
Okres dojrzewania:
Rozwija się ekspresja emocji społecznych, np. okazywanie
pogardy albo poczucia winy
Początkowa ma miejsce duża niezręczność w okazywaniu emocji,
zwłaszcza tych związanych z zachowaniem dystansu i
prywatności – ekspresje emocji interpretowane są jako wrogość.
Rozwój emocjonalny
Fazy rozwoju emocjonalnego
19
TRANSFORMACJA
Dzieciństwo:
Pojawiają się transformacje doświadczeń emocjonalnych do
systemów reprezentacji świata – np. różne style narracyjne w
opowiadaniu historii związanymi z różnymi uczuciami.
Okres dojrzewania:
Doskonalenie mechanizmów emocjonalnych obejmuje wzrost
świadomości zmian nastrojów
Wraz z wiekiem zmienia się wpływ kontekstu społecznego na
sposób przeżywania emocji. Dla dziecka pierwszoplanowymi
postaciami są członkowie rodziny i z tym kontekstem wiążą oni
swoje życie emocjonalne. Dla nastolatka emocje zaczynają się
łączyć z rówieśnikami.
Rozwój emocjonalny
Fazy rozwoju emocjonalnego
20
Psychiczna reprezentacja emocji
T. Maruszewski i E. Zdankiewicz-Ścigała
KODY
OBRAZOWE
skrypty
KODY
ABSTRAKCYJNE
pojęcia
KODY
WERBALNE
schematy
wizualizacja
werbalizacja
Jestem kochana/y, więc kocham…
Dzieci bezpiecznie przywiązane odbierają figurę
przywiązania jako dostępną, responsywną w razie potrzeby,
doświadczają bliskiej i przewidywalnej więzi.
W dorosłości osoby takie kreują „życzliwą” rzeczywistość,
potrafią zaufać partnerowi, wierzą we własną wartość. Są
też spokojne, nawet jeśli nie osiągają tego, czego chcą.
W bliskich związkach czują się bezpieczne, potrafią budować
relacje zachowując jednocześnie swoją odrębność.
Bardzo rzadko martwią się o to, że będą porzucone/i
lub, że inni ludzi zanadto się do nich zbliżą.
Ważne więzi zazwyczaj kojarzą im się ze szczęściem,
przyjaźnią oraz zaufaniem (Król-Kuczkowska, 2005).
Będę milutka/i… tylko mnie
kochaj…
przywiązanie unikające - obronne wyłączenie przywiązania.
1) przerażenie figury przywiązania (opiekuna), które ma wpływ na
niemowlę lub
2) przerażenie dziecka (skierowane świadomie lub nieświadomie).
Dziecko żyło w strachu i doświadczało siebie jako bezsilnego.
Przykładowe zachowania:
Kobiety: Manifestacja pozornej niezależności emocjonalnej;
Dorosła kobieta pozytywnie reaguje na nowe znajomości, ale w relacji
z partnerem wystrzega się okazywania negatywnych emocji (często też
emocji w ogóle), aby unikać doświadczeń odrzucenia
Mężczyźni: unikanie uczuciowości i izolacja od partnerki, i/lub
nawiązywanie romansów, które zazwyczaj nie wymagają zobowiązań,
deklaracji czy manifestowania uczuć.
styl unikający częściej reprezentują mężczyźni (Król-
Kuczkowska, 2005).
Ekspresja emocji
Crittenden (1997) twierdzi, że w przypadku, gdy
opiekunowie pozostają wycofani, a zatem
psychologicznie niedostępni, dzieci uczą się używać
fałszywych uczuć pozytywnych, aby zdobyć uwagę, nie
stawiając żadnych żądań, które w ich mniemaniu
mogłyby spowodować dalsze (psychologiczne) wycofanie
się rodzica.
Osoby wychowywane w takiej atmosferze
fałszują wyrażane uczucia, czują się nieszczęśliwe
i zagubione, mimo, że w ich ekspresji widoczne
jest zadowolenie.
Aspekty osobowości
Fałszowanie emocji przyczynia się do budowy nierealnego „ja”.
Bywa, że taka osoba prowadzi wtedy dziwny rodzaj dyskursu,
wewnętrznego dialogu, nawiązując do obrazu „ja”.
Narcystyczne self, nieadekwatnie wyolbrzymiony obraz siebie
uwidacznia się także w sprowadzaniu innych ludzi do niższej
pozycji.
Osoba z unikającym stylem przywiązania tworzy podwójny świat,
dlatego inaczej zachowuje się przy partnerze, a inaczej wśród innych
ludzi. W domu jest cicha/y, spokojna/y, nadmiernie opiekuńcza/y, a na
zewnątrz nie przestrzega zasad, nie trzyma się ograniczeń, bo jest
„wielka/i” w swoim mniemaniu.
Zgodnie z tym, co pisze Karen Horney (1993), fałszywe „ja”
zaklasyfikować można jako wyidealizowany obraz siebie. Obraz ten ma
wartość subiektywną, służy jako spoiwo utrzymujące podzieloną
jednostkę, pełni funkcję obronną. Wyidealizowany obraz sprowadza się
do negowania istnienia konfliktów, musi być więc trwały i mocny
(Horney, 1994).
Izolowanie uczuć
Obronne wyłączenie dotyczy także uczuć (Cassidy i Shaver,
1999). Izolacji ulegają głównie strach, przerażenie, złość.
Osoba taka nie okazuje ich względem partnera/ki, co nie
oznacza, że uczucia te całkowicie zanikają. Nie zostają
jedynie uświadomione.
Bo jak nie, to odejdę… albo… przytul
mnie…
Regulacja bliskości
w związku partnerskim
u osoby
z ambiwalentnym stylem
przywiązania: Mężczyźni
stosują częściej
zachowania
zastraszające/dominujące
(1), a kobiety
uległe/rozbrajające (2).
Zazdrość i pragnienie zagarnięcia
bliskiego człowieka
Osoby z ambiwalentnym stylem przywiązania nie ufają
informacjom poznawczym, jakie otrzymują od otoczenia
i partnera.
Zazdrość wraz z nieufnością stanowią naturalne
mechanizmy obronne związku.
Osoby z ambiwalentnym stylem przywiązania
mylą miłość i intymność z wchłonięciem „ja”,
emocjonalnym zagarnięciem partnera (na
podstawie: Król-Kuczkowska, 2005).
Silne wahania nastroju
W ambiwalentnym stylu funkcjonowania osób
w związku obserwowalna jest także huśtawka
emocjonalna. Jej zasadniczym przejawem staje się
ciągła rywalizacja między partnerami oraz dokonywanie
permanentnych prób sił.
Oczywistym jest, że w takiej atmosferze trudno jest
tworzyć wspólnotę, pielęgnować prawdziwą bliskość,
poczucie bezpieczeństwa i stałości. Taki styl
funkcjonowania ogranicza także gotowość do zaufania
oraz współpracy między osobą o takim stylu więzi
a partnerem.
Zwiększa się natomiast wzajemna podejrzliwość,
złośliwość, nieustępliwość czy niezdrowa
rywalizacja.
29
Termin „empatia” jest zwyczajowo używany w odniesieniu do
dwu wyraźnie różniących się zjawisk: związanego z procesem
poznania przyjmowania ról oraz afektywnego reagowania na
sytuację innych
(Davis, 2001, s. 20)
Różne ujęcia i definicje empatii:
Empatia
afektywna
poznawcza
Empatia
dyspozycyjna
sytuacyjna
Empatia jako
stan
jako
proces
Empatia
Co to jest empatia?
30
Empatia afektywna – reakcja afektywna bardziej
odpowiadająca cudzej niż własnej sytuacji
Empatia poznawcza – poznawcze przyjmowanie
perspektywy osoby oraz trafność interpersonalnego
spostrzegania
Empatia dyspozycyjna – skłonność do spontanicznego
przyjmowania psychologicznego punktu widzenia innych,
współodczuwania i współczucia w stosunku do ludzi
dotkniętych niepowodzeniem, oraz odczuwania przykrości i
dyskomfortu w odpowiedzi na cierpienie innych
Empatia
Co to jest empatia?
31
Empatia w ujęciu afektywnym
to:
„reagowanie emocjonalne obserwatora spowodowane
odczuciem, że ktoś inny doświadcza lub jest na drodze do
doświadczania jakiegoś rodzaju emocji” (Stotland, 1969)
„afektywna odpowiedź na emocjonalny stan lub
sytuację innej osoby, która powstaje wskutek
spostrzeżenia lub zrozumienia tego stanu lub sytuacji i jest
podobna do tego, co czuje lub może czuć ta osoba w
danej sytuacji” (Eisenberg, 2005)
„reakcja emocjonalna odnosząca się w większym
stopniu do sytuacji innego człowieka niż do własnej”
(Hoffman, 1990)
Empatia afektywna
Empatia jako reakcja emocjonalna
32
Empatia
– „reakcja afektywna bardziej odpowiadająca
cudzej niż własnej sytuacji”
(M.L. Hoffman)
Pięć trybów empatycznego pobudzenia:
Mimikra motoryczna i dodatnie sprzężenie zwrotne
Klasyczne warunkowanie
Bezpośrednie kojarzenie cechy ofiary lub jej sytuacji z
własnym, bolesnym doświadczenie
Kojarzenie pośrednie (zapośredniczone przez semantyczne
przetwarzanie informacji)
Przyjmowanie ról i zmiana perspektywy
Rozwój emocjonalny
Empatia i rozwój moralny
33
Rozwój uczuć empatycznych u dzieci:
Reaktywny płacz noworodka
Egocentryczne cierpienie empatyczne
(dystres) – dzieci
reagują na cierpienie innych tak, jakby to one same
cierpiały
Quasi-egocentryczne cierpienie empatyczne
– dziecko
zdaje już sobie sprawę z tego, że cierpi ktoś inny, ale myli
swój stan wewnętrzny ze stanem innej osoby i robi dla
niej to, co jemu przyniosłoby pocieszenie
Cierpienie empatyczne
– uczucia dziecka zbliżają się do
uczuć drugiej osoby, bo nie utożsamia już ono stanów
wewnętrznych innych osób z własnymi odczuciami
Empatia dla doświadczenia innej osoby
– wykraczająca
poza bieżącą sytuację (np. chroniczna choroba, ubóstwo)
Rozwój emocjonalny
Empatia i rozwój moralny
34
WARUNKI POPRZEDZAJĄCE
Osoba:
•Zdolności biologiczne
•Różnice indywidualne
•Historia doświadczenia (uczenie się)
Sytuacja:
•Intensywność sytuacji
•Podobieństwo obserwator-obserwowany
PROCESY
Niepoznawcze (pierwotna reakcja):
•Zarażanie płaczem
•Naśladowanie motoryczne
Proste procesy poznawcze:
•Warunkowanie klasyczne
•Skojarzenie bezpośrednie (proste)
•Etykietowanie
Zaawansowana procesy poznawcze:
•Skojarzenia zapośredniczone językiem
•Ukształtowana sieć poznawcza
•Przyjmowanie ról
SKUTKI INTRAPERSONALNE
Skutki afektywne:
•Analogiczne
•Reaktywne
•Empatyczna troska
•Gniew
•Zmartwienie
•Cierpienie osoby
Rezultaty nieafektywne:
•Trafność interpersonalna
•Sądy atrybucyjna
SKUTKI INTERPERSONALNE
POMAGANIE
AGRESJA
ZACHOWANIA SPOŁECZNE
Empatia
Wielowymiarowy model M.H. Davisa
35
Bibliografia
Literatura obowiązkowa
Oatley, K. i Jenkins, J. M. (2003). Zrozumieć emocje. Warszawa: Wydawnictwo
Naukowe PWN (s. 186-217)