Zagadnienia egzaminacyjne z „Metodologii” dla II roku Filozofii Ogólnej

I. Metodologiczna analiza wytworów poznania naukowego

1) Przedstaw klasyczną epistemologiczną koncepcję wiedzy i jej odniesienie do wiedzy

naukowej.

Pojęcie „wiedza naukowa” z punktu widzenia klasycznej definicji wiedzy.

W klasycznej teorii wiedzy rozpatruje się zdanie:

„S wie, że A”

Funktor „...wie, że ...” to funktor zdaniotwórczy od jednego argumentu nazwowego (

S

) i

jednego argumentu zdaniowego (

A

). Jest to funktor intensjonalny. Dokładnie –

ekstensjonalny ze względu na S i intensjonalny ze względu na A. Jego własności bada
logika epistemiczna.

Klasyczna koncepcja wiedzy

:

S wie, że A wtw (a) A jest prawdziwe

(b) S jest przekonany, że A

(c) S ma wystarczające uzasadnienie dla swego przekonania, że A

ad a) A jest prawdziwe wtw A
ad b) S ma subiektywną pewność, że A
ad c) podmiot wiedzy posiada racje przemawiające za przyjęciem A.

Ogólne określenie wiedzy na jakiś temat zgodne z ujęciem klasycznym

:

(A) Wiedza na jakiś temat jest to zbiór uzasadnionych przekonań prawdziwych na
ten temat.

Wiedza naukowa w świetle koncepcji klasycznej

:

(a) - nie ulega modyfikacji
(b) i (c) ulegają modyfikacji ze względu na intersubiektywny charakter wiedzy
naukowej, a zwłaszcza ze względu na wymogi nakładane na jej intersubiektywną
sprawdzalność. Dotyczy to zwłaszcza punktu (c).

Reguły uzasadniania naukowego są kodyfikowane w ramach kolektywu badawczego.

Uzasadnienie dla przekonania A musi spełniać wymogi nakładane na procedury
sprawdzania A uznawane za prawomocne w danej dyscyplinie wiedzy

. Warunek b), a

zwłaszcza c) powinny być zrelatywizowane do grupy ekspertów z zakresu danej dziedziny
wiedzy.

S reprezentuje eksperta z zakresu danej dziedziny nauki.

Ogólne określenie wiedzy naukowej na jakiś temat z określonej dziedziny nauki zgodne z
klasycznym ujęciem

wiedzy:

(A’) Wiedza naukowa na jakiś temat z zakresu danej dziedziny wiedzy naukowej to
zbiór przekonań prawdziwych, uznanych za wystarczająco uzasadnione przez
ekspertów z tej dziedziny wiedzy.

2) Podstawowe punkty zwrotne w tradycji empiryzmu w ujęciu W.V.O.Quine’a.

Wyodrębnienie podstawowych nośników wiedzy naukowej - zasadnicze punkty zwrotne w
tradycji empiryzmu w ujęciu W.V.O.Quine‟a.

Klasyczna koncepcja wiedzy odniesiona do wiedzy naukowej podlega również krytyce ze
względu na

rodzaj nośnika wiedzy

. Zakłada ona, że nośnikiem wiedzy jest

zdanie

. W

filozoficznej refleksji nad wiedzą naukową rozpatrywano również inne nośniki wiedzy
naukowej.
W.V.O. Quine przedstawił rekonstrukcję tradycji empiryzmu właśnie ze względu na
rozpatrywany typ nośnika wiedzy naukowej.Wyróżnił pięć punktów zwrotnych w tradycji
empiryzmu:

a) od idei do słów (idee w sensie anglosaskim)
b) od słów do zdań
c) od zdań do teorii (Duhem, teza duhema-quine'a, nigdy nie można obalic llub

sprawdzic izolowanej hipotezy naukowej)

d) od teorii do systemu wiedzy (monizm metodologiczny)
e) naturalizm

3) Pierwszy dogmat empiryzmu – scharakteryzuj podział zdań na analityczne i

syntetyczne.

Przegląd sposobów ujmowania opozycji: zdania analityczne - zdania syntetyczne w
tradycji filozoficznej

Platon: wiedza pewna, konieczna o ideach (analityczna)

wiedza przygodna o faktach stwierdzanych za pomocą zmysłów (syntetyczna)

Arystoteles i scholastyka:

orzekanie na podstawie znajomości istoty (analityczne)

orzekanie nie posiadające takiej podstawy (syntetyczne)

Hume: prawdy o ideach wytworzonych przez umysł (analityczne)

prawdy o faktach (syntetyczne)

Leibniz:
prawdy rozumu - zdania prawdziwe we wszystkich możliwych światach (zd. analityczne)
prawdy faktualne - prawdziwe w niektórych światach możliwych (zd. syntetyczne).

Kant
Zdanie o strukturze „S jest P” jest analityczne wtw treść orzecznika (P) jest zawarta w
treści wyrażenia znajdującego się w podmiocie zdania (S)
Zdanie o strukturze „S jest P” jest syntetyczne wtw treść orzecznika (P) wykracza poza
treść wyrażenia znajdującego się w podmiocie zdania (S)

Artur Pap (1958)
Zdanie A jest analityczne w sensie szerokim wtw A jest prawdziwe na mocy znaczenia
swoich składników.
Rodzaje zdań analitycznych: tautologie (podstawienia tautologii) i postulaty znaczeniowe.

Zdanie F(t) języka J jest postulatem znaczeniowym dla terminu t w języku J jeśli
obowiązująca w języku J reguła semantyczna wymaga, aby termin t był rozumiany w
języku J w taki sposób, aby zapewniał prawdziwość zdaniu F(t) albo aby termin t
denotował przedmiot, który spełnia warunek F(x).
Zdanie syntetyczne języka J jest to zdanie, którego wartość logiczna jest rozstrzygana
przez odwołanie do pozajęzykowych stanów rzeczy.

Rudolf Carnap (1942)
Zdanie A jest analityczne (analitycznie prawdziwe, L-prawdziwe, L-obowiązujące) w
języku J wtw A jest prawdziwe tylko na mocy reguł semantycznych języka J bez
odwołania się do faktów pozajęzykowych.

Zdanie A języka J jest syntetyczne wtw jego wartość logiczna zależy od pozajęzykowych
stanów rzeczy

Pierwszy dogmat empiryzmu – sformułowanie Quine‟a

„Zdaniem zwolenników empiryzmu, wszystkie sądy dzielą się dychotomicznie na
analityczne, czyli oparte na znaczeniu a niezależne od faktów, bądź syntetyczne, czyli
oparte na faktach”

4) Typy zdań występujące w nauce empirycznej w ujęciu R.Carnapa.

Carnap podział zdań

1. Zdeterminowane:



Obowiązujące (prawdziwe na mocy samych reguł języka)



Przeciw-obowiązujące (fałszywe na mocy samych reguł języka)

2. Niezdeterminowane

Reguły:

1. L-reguły – reguły transforamcji mające charakter logiczny bądź matematyczny
2. F-reguły (reguły fizykalne) – mają swoje uzasadnienie w prawach fizyki

Zdania prawdziwymi na mocy L-reguł nazywamy L-obowiązującymi lub analitycznymi,
zdania fałszywe na mocy L-reguł nazywamy kontradyktorycznymi.
Zdania obowiązujące, które nie jest analityczne nazywamy F-obowiązującymi, a zd.
przeciw-ob., które nie jest kontradyktoryczne nazywamy F-przeciw-obowiązującymi.
Zd. jest L-zdeterminowane jeśli jest analityczne lub kontradyktoryczne.
Zd. jest F-zdeterminowane gdy jest F-obowiązujące, lub F-przeciw-obowiązujące
Zd. które nie są ani L- ani F-zdeterminowane są niezdeterminowane, niezdeterminowane
należą do syntetycznych

analityczne:

L-obowiązujące

syntetyczne:

F-obowiązujące, F-przeciw-obowiązujące

kontradyktoryczne: L-przeciw-obowiązujące

5) Zasada

intersubiektywnej

komunikowalności

i

zasada

intersubiektywnej

sprawdzalności wyników badań naukowych.

Warunek intersubiektywnej komunikowalności wyników badań naukowych

Zgodnie z klasyczną koncepcją komunikacji językowej dochodzi do niej za pomocą
wyrażenia

W

języka

J

wtedy, gdy nadawca i odbiorca przypisują wyrażeniu językowemu

W

języka

J

to samo znaczenie i tę samą denotację

(mocny warunek komunikacji) lub

tę samą denotację, choć mogą przypisywać odmienne znaczenia

(słaby warunek

komunikacji).
Język potoczny

J

, w którym mówimy na co dzień, jest zbiorem języków jednorodnych

gramatycznie {

J1, J2 ,....,Jn

}, które różnią się regułami semantycznymi.

Podstawowy warunek nakładany na badania naukowe to ich intersubiektywna
komunikowalność i intersubiektywna sprawdzalność

. Warunek drugi może być spełniony

jeśli jest spełniony warunek pierwszy.

Wyjściowym warunkiem badań naukowych jest

więc intersubiektywna komunikowalność

.

Mówimy, że zdanie Z języka J jest intersubiektywnie komunikowalne w grupie osób G wtw
każda z osób grupy G przypisuje mu takie samo znaczenie i takie samo odniesienie
przedmiotowe ( tę samą denotację).

[definicja odpowiadająca mocnemu warunkowi komunikacji]

Mówimy, że zdanie Z języka J jest intersubiektywnie komunikowalne w grupie osób G wtw
każda z osób grupy G przypisuje mu takie samo odniesienie przedmiotowe ( tę samą
denotację).

[definicja odpowiadająca słabemu warunkowi komunikacji]

Metodą prowadzącą do uzyskania języka umożliwiającego spełnienie warunku
intersubiektywnej komunikowalności jest

definiowanie

.

6) Weryfikacyjna koncepcja znaczenia.

- zdanie ma znaczenie, jeśli można podać warunki jego prawdziwości
- znaczenie posiadają zdania analityczne (tezy logiki i matematyki), metoda

sprawdzania to dowodzenie

- u neopozytywistów logika i matematyka są analityczne
- zdania syntetyczne posiadają znaczenie, jeśli istnieje intersubiektywna i zarazem

empiryczna metoda jego sprawdzania

- intersubiektywna oznacza, ze w zasadzie każdy posiadający odpowiednia wiedzę i

możliwości techniczne może przekonać się o wartości logicznej zdania

- weryfikacyjna koncepcja znaczenia była dla neopozytywistów kryterium

demarkacji wiedzy

- wypowiedzi nie spełniające tego kryterium są uważane za bezsensowne, np. tezy

metafizyki

- nonsens – wypowiedzi nie zachowujące poprawnej struktury gramatycznej
- konsekwencje – wiedza nie jest indywidualna, każdy

7) Zagadnienie definicji ostensywnych (dejktycznych).

Zdefiniowanie terminu N (nazwy ogólnej N) za pomocą tak zwanej definicji dejktycznej
(ostensywnej) polega na wskazaniu przykładowego desygnatu terminu definiowanego N i
na jednoczesnym wypowiedzeniu zdania „

To jest N

” ( np. „X jest czerwone”).

Pierwszy element tej definicji jest pozawerbalny a drugi jest werbalny. Dlatego jest to
pseudo-definicja.

Analiza definicji dejktycznych – sposób wyznaczenia denotacji (zakresu) nazwy N (Janiny
Kotarbińskiej):

a) Wskazujemy na A jako na wzorcowy desygnat nazwy A mówiąc „A jest N”

Λ x [ x jest N ↔ x jest takie jak A]

b) Wskazujemy na A jako na wzorcowy desygnat nazwy N określając pod jakim

względem (W) przedmioty należące do zakresu N mają być podobne do A

Λ x [ x jest N ↔ x jest takie jak A pod względem W]

c) Wskazujemy na A jako na wzorcowy desygnat nazwy N określając pod jakim

względem (W) i w jakim stopniu (S) przedmioty należące do zakresu N mają być
podobne do A

Λ x [ x jest N ↔ x jest takie jak A pod względem W w stopniu S]

Ze względu na arbitralność określenia W, a zwłaszcza S, definicje ostensywne są
nieostre.

Definicje dejktyczne (dzięki elementowi niewerbalnemu) i definicje operacyjne
zapewniają związek języka z rzeczywistością pozajęzykową dostępną w doświadczeniu.

8) Definicje operacyjne.

Operacjonizm - Percy Bridgman („The Logic of Modern Physics” 1927)

1. Skrajna wersja operacjonizmu

:

znaczenie terminu nauki jest równoznaczne z

operacją pomiarową

.

Ponieważ bardzo często istnieją różne procedury pomiaru tej samej wielkości, to skrajna
wersja operacjonizmu prowadzi do wieloznaczności terminów nauki.

2. Umiarkowana wersja operacjonizmu

:

operacjonizm to stanowisko w sprawie

sposobu określania sensu empirycznego pojęć w nauce.

a) wszelkie pojęcia stosowane w nauce można określić przez podanie definicji

operacyjnej (wersja opisowa).

b) pojęcie jest przydatne w nauce tylko wtedy, gdy ma sens operacyjny (wersja

normatywna).

Definicje operacyjne w zależności od typu definiowanego terminu.

1. W przypadku definiowania

terminów jakościowych

definicja operacyjna podaje

operacje, za pomocą których rozstrzyga się, czy do danego obiektu stosuje się dany
termin, czy też nie.
Przykład: Dla każdego x: jeśli w x zanurzony jest papierek lakmusowy, to x jest
kwasem wtw x zabarwia papierek lakmusowy na czerwono.

Λx [ E(x) → ( T(x) ↔ O(x)]

2. W przypadku definiowania

terminów ilościowych

(wielkości empirycznych)

definicja operacyjna podaje operacje pomiarowe, które prowadzą do wyznaczenia
wartości liczbowej danej wielkości.
Przykład: Dla każdego x: jeśli x zostanie umieszczone na wadze elektronicznej
mierzącej z dokładnością ε, to waga x wynosi q± ε wtw odczyt na wadze będzie
wynosił q.

Zdania, w których wszystkie terminy, z wyjątkiem terminów logicznych i
matematycznych, są zdefiniowane operacyjnie, są zdaniami empirycznie rozstrzygalnymi.

9) Omów dychotomię: terminy obserwacyjne - terminy teoretyczne.

Założenia neopozytywistycznego paradygmatu rekonstrukcji języka nauk empirycznych –
dychotomia: terminy obserwacyjne - terminy teoretyczne.

W językach dyscyplin empirycznych obok terminów logiki i matematyki występują
terminy specyficzne tych dyscyplin, które dzielą się dychotomicznie na terminy
obserwacyjne V

O

i terminy teoretyczne V

T

.

V = V

O



V

T

Terminy obserwacyjne V

O

nabierają sensu empirycznego w wyniku obserwacji

bezpośredniej za pomocą zmysłów.

Podstawowe rodzaje postulatów znaczeniowych dla terminów teoretycznych (R. Carnap)

Terminy teoretyczne nabierają sensu empirycznego dzięki temu, że można je zdefiniować
za pomocą terminów obserwacyjnych.
Kolejne propozycje definicji, które wiążą terminy teoretyczne T(x) z terminami
obserwacyjnymi O(x) przedstawił R.Carnap [E odnosi się do sytuacji eksperymentu]:

a) definicje równoważnościowe:

Λx (T(x) ↔ O(x))

b) obustronne definicje redukcyjne (definicje warunkowe):

Λx [E(x) → (T(x) ↔ O(x))]

c) pary definicji cząstkowych:

Λx [E1(x) → (O1(x)) → T(x))]

Λx [E2(x) → (O2(x)) → ~T(x))]

d) łańcuchy definicji cząstkowych
e) kanoniczny model teorii empirycznej – rezygnacja z postulatów znaczeniowych dla

terminów teoretycznych

10) Koncepcja zdania obserwacyjnego w tradycji logicznego empiryzmu.

Baza empiryczna poznania naukowego: zdania obserwacyjne (sprawozdawcze) – ujęcie
neopozytywistów:

Zdania obserwacyjne (sprawozdawcze, protokolarne) mówią o tym co bezpośrednio dane.
Zdania obserwacyjne są rozstrzygalne bezpośrednio na drodze obserwacje. W ujęciu

introspekcyjnym

zdania te opisują bezpośrednie treści przeżyć (fenomeny, dane zmysłowe)

i są sformułowane w język fenomenalistycznym. W ujęciu

ekstraspekcyjnym

odnoszą się

do bezpośrednio danych obiektów, właściwości lub relacji. Są sformułowane w języku
fizykalnym. Zdania te muszą spełniać warunki

intersubiektywnej komunikowalności i

intersubiektywnej sprawdzalności

. Koncepcja ta zakłada zatem pojęcie obserwatora

normalnego.
Zdania obserwacyjne (sprawozdawcze, protokolarne), tworzące bazę empiryczną poznania
naukowego, są niezmienne i przyjmowane bez czynienia jakichkolwiek uprzednich
założeń. Z tego względu uznawane są za obiektywne. Baza empiryczna zmienia się w
sposób kumulatywny.

11) Neopozytywistyczne i popperowskie ujęcie bazy empirycznej poznania naukowego.

Kubłowa a reflektorowa teoria nauki (teoria obserwacji).

1. Neopozytywizm: baza empiryczna jest to zbiór zdań obserwacyjnych, który

zmienia się w sposób kumulatywny. Zdania z tego zbioru są:



rozstrzygane na drodze bezpośredniej obserwacji



przyjmowane bez uprzednich założeń teoretycznych



spełniają warunki intersubiektywnej komunikowalności i sprawdzalności



uznawane za obiektywne



(koncepcja obserwatora normalnego):

2. Popper:

a) Nie istnieje obserwacja nieobciążona teoretycznie. Obserwujemy zawsze w

świetle teorii. Popper sformułował „reflektorową koncepcję wiedzy”.

Obserwacje, a zwłaszcza zdania obserwacyjne, za pomocą których
formułujemy ich wyniki, są interpretacjami obserwowalnych faktów w
świetle teorii. Każde zdanie obserwacyjne jest więc teoretycznie obciążone.

b) Argumenty:

i. psychologiczna teoria rozpoznawania obrazów
ii. uzależnienie obserwacji od przyrządów, które zostały skonstruowane w

oparciu o określone teorie naukowe

iii. wyrażenie każdej obserwacji zakłada użycie określonego aparatu

pojęciowego, który w całości lub części może posiadać charakter
teoretyczny

Zdania bazowe w ujęciu Poppera

Zdania bazowe są jednostkowymi zdaniami egzystencjalnymi głoszącymi, że jakieś
obserwowalne zdarzenie zachodzi w pewnym jednostkowym obszarze czasu i przestrzeni.

Zdanie bazowe opisuje zdarzenie obserwowalne – intersubiektywnie komunikowalne i
intersubiektywnie sprawdzalne.
Zdania obserwacyjne są hipotezami podlegającymi sprawdzeniu. Jeśli w rezultacie
krytycznego sprawdzania zdania obserwacyjnego nie jesteśmy zmuszeni go odrzucić, to
przyjmujemy to zdanie jako bazowe.

12) Przedstaw

podstawowe rodzaje postulatów znaczeniowych dla terminów

teoretycznych (R. Carnap).

Terminy teoretyczne nabierają sensu empirycznego dzięki temu, że można je zdefiniować
za pomocą terminów obserwacyjnych. Kolejne propozycje definicji, które wiążą terminy
teoretyczne T(x) z terminami obserwacyjnymi O(x), przedstawił R. Carnap:

a) definicje równoważnościowe:

Λx (T(x) ↔ O(x))

b) obustronne definicje redukcyjne (definicje warunkowe):

Λx [E(x) → (T(x) ↔ O(x))]

c) pary definicji cząstkowych:

Λx [E1(x) → (O1(x)) → T(x))]

Λx [E2(x) → (O2(x)) → ~T(x))]

d) łańcuchy definicji cząstkowych
e) kanoniczny model teorii empirycznej – rezygnacja z postulatów

znaczeniowych dla terminów teoretycznych

13) Drugi dogmat empiryzmu.

„Każde sensowne zdanie jest równoważne pewnej konstrukcji logicznej złożonej z
terminów, które odnoszą się do bezpośredniego doświadczenia.” [Quine, Dwa dogmaty
empiryzmu].
Zakłada się pełną przekładalność terminów teoretycznych na terminy obserwacyjne

Krytyka (teza konwencjonalizm Duhema):
Każde zdanie nauki jest sprawdzalne wraz z założeniami towarzyszącymi – innymi
hipotezami i zdaniami będącymi postulatami znaczeniowymi, które charakteryzują, np.
stosowane procedury pomiarowe.

14) Prawa nauk empirycznych:

a) niestatystyczne prawa ściśle ogólne i niestatystyczne generalizacje historyczne
b) statystyczne prawa ściśle ogólne i statystyczne generalizacje historyczne

1. Niestatystyczne prawa

a) ściśle ogólne:

Niestatystycznym prawem ściśle ogólnym dyscypliny empirycznej E nazywamy każde
syntetyczne, ściśle ogólne zdanie języka dyscypliny E należące do pozalogicznych i
pozamatematycznych twierdzeń tej dyscypliny, które ma postać formalną:

Λx

1

,...,x

n

[ P(x

1

,...,x

n

) → Q(x

1

,...,x

n

)],

lub można je do tej postaci sprowadzić.

Ścisła ogólność niestatystycznych praw nauki polega na tym, że na denotację
poprzednika prawa nie nakłada się żadnych ograniczeń czasoprzestrzennych.
Ze względu na ścisłą ogólność (czasoprzestrzenną otwartość) praw nauki mogą stanowić
podstawę wyjaśniania i przewidywania.

b) generalizacje historyczne:

Niestatystyczną generalizacją historyczną danej dyscypliny E nazywamy każde
syntetyczne

zdanie

języka dyscypliny E należące do pozalogicznych i

pozamatematycznych twierdzeń tej dyscypliny, które ma postać formalną:

Λx

1

,...,x

n

[ P(x

1

,...,x

n

) → Q(x

1

,...,x

n

)],

lub można je do tej postaci sprowadzić, a predykat P(x

1

,...,x

n

) denotuje zamknięte

czasoprzestrzennie: zbiór bądź relację.
Czasoprzestrzenna zamkniętość denotacji poprzednika prawa sprawia, że generalizacje
historyczne nie są ściśle ogólne, lecz numerycznie ogólne i można je – przynajmniej
teoretycznie – przedstawić jako skończoną koniunkcję poszczególnych przypadków tego
prawa. Tym samym kwantyfikacja generalna, występująca w zapisie tego prawa, jest
pozorna.
[P(a) → Q(a)] ˄ [P(b) → Q(b)] ˄ [P(c) → Q(c)] ˄...............˄ [P(n) → Q(n)]

Generalizacje historyczne nie mogą stanowić podstawy wyjaśniania i przewidywania
wykraczającego poza czasoprzestrzenny zakres denotacji poprzednika prawa, a
wyjaśnianie przypadków należących do zakresu poprzednika prawa posiada trywialny
charakter.

2. Statystyczne:

a) ściśle ogólne

Statystycznym prawem ściśle ogólnym dyscypliny empirycznej E nazywamy każde
pozalogiczne i pozamatematyczne twierdzenie tej dyscypliny o postaci: „Częstość
względna cechy F wyznaczającej zbiór K w zbiorze L wynosi p (w skrócie F(K/L) = p,
gdzie 0≤ p ≤1 ), a zbiór L jest zbiorem czasoprzestrzennie otwartym” względnie każde
twierdzenie, które można w tej postaci przedstawić.
Przykład:
Częstość względna atomów pierwiastka promieniotwórczego A, które uległy rozpadowi w
czasie t w zbiorze wszystkich atomów tego pierwiastka wynosi ½.

b) generalizacja historyczna

Jeśli zbiór L jest zbiorem czasoprzestrzennie zamkniętym, to mamy do czynienia ze
statystyczną generalizacją historyczną.

15) Podstawowe rodzaje praw niestatystycznych:

a) następstwa czasowego
b) przyczynowe
c) funkcjonalne.

a) prawa następstwa czasowego:

Z prawem następstwa czasowego mamy do czynienia wtedy, gdy dla obiektów
spełniających poprzednik prawa pewne zjawisko A zachodzi nie później niż pewne
zjawisko B.

Λx [P(x) → (A(x) ≤ B(x))]

[“≤ “ – „nie później niż”]

Przykład:
Λx [jeśli x jest embrionem kręgowca, to formowanie się układu krążenia u x następuje nie
później niż formowanie się układu trawiennego]

b) prawa przyczynowe:

Z prawem przyczynowym mamy do czynienia wtedy, gdy dla obiektów spełniających
poprzednik prawa pewne zjawisko A zachodzi nie później niż pewne zjawisko B oraz
zjawisko A jest warunkiem wystarczającym zajścia zjawiska B.

Λx [P(x) → (A(x) ≤ B(x)) ˄ (A(x) → B(x))]

A(x) jest przyczyną zajścia B(x)

Przykład:
Jeśli x jest porcją substancji S w stanie ciekłym, to spadek temperatury do wartości t jest
nie późniejszy niż przejście x w stan krystaliczny oraz jeśli temperatura spada do wartości
t, to x przechodzi w stan krystaliczny.
W uproszczonym sformułowaniu: Substancja S przechodzi w stan krystaliczny w
temperaturze t.

Przyczyna może być również rozumiana jako warunek wystarczający i konieczny zajścia
skutku. Wówczas prawo ma postać formalną:

Λx [P(x) → (A(x) ≤ B(x)) ˄ (A(x) → B(x)) ˄ (~ A(x) → ~ B(x))]

W praktyce przyrodoznawstwa takie rozumienie przyczyny jest rzadkie, gdyż trudno
wykluczyć, że zjawisko B(x) nie może zajść pod wpływem innej przyczyny.

c) prawa funkcjonalne:

Prawa te głoszą, że dla dowolnego składnika typu S

1

, dowolnej struktury typu S

2

posiadanie przez ten składnik określonej cechy C jest warunkiem niezbędnym tego, aby
owa struktura typu S

2

znajdowała się w pewnym wyróżnionym stanie S.

Λx { x jest składnikiem typu S

1

struktury s typu S

2

→ ( ~ C(x) → ~ s ϵ S)}

lub

Λx {x jest składnikiem typu S

1

struktury s typu S

2

˄ s ϵ S → C(x)}

Przykład:
Λx {x jest listowiem rośliny wyższej r → [ ~ (x posiada chlorofil) → ~ (r ϵ zbiór roślin
zdolnych do fotosyntezy)]}
O strukturach pozostających w stanie S mówimy, że pozostają w stanie równowagi
(funkcjonalnej).
Prawa funkcjonalne dzieli się na synchroniczno-funkcjonalne (struktury ujęte w
krótkim odcinku czasu) i diachroniczno-funkcjonalne, w których pojawienie się
pewnej cechy powoduje przejście struktury do nowego stanu.

Prawa funkcjonalne występują w biologii, ekonomii, socjologii i psychologii.

16) Prawa zależności funkcyjnych oraz idealizacyjny charakter praw nauki.

a) prawa zależności funkcyjnych:

Prawa zależności funkcyjnych występują w zmatematyzowanych naukach empirycznych,
zwłaszcza przyrodniczych.
Prawa te charakteryzują prawidłowości łączące poszczególne wielkości przez
przedstawienie, w jaki sposób miara liczbowa pewnej wielkości funkcyjnej zależy od miar
liczbowych innych wielkości funkcyjnych.

Prawa funkcyjne zazwyczaj są prawami idealizacyjnymi

b) prawa idealizacyjne

Na poprzednik prawa idealizacyjnego nakłada się warunki idealizacyjne, których
wystąpienie jest konieczne, aby zachodziła zależność, o której mówi następnik prawa.

Λx [ P(x) ˄ A

o

(x) ˄ B

o

(x) ˄ ... ˄ H

o

(x) → K(x) = F(L(x))],

gdzie A

o

(x), B

o

(x), ..., H

o

(x) są warunkami idealizującymi, a K(x) = F(L(x)) ustaloną

zależnością funkcyjną.

- rozwijana koncepcja przez prof. Nowaka
- odwołanie do platonizmu – istnieją pewne zależności, które możemy

stwierdzić mimo iż nie są one obserwowane empiryczne

17) Prawa fundamentalne a prawa fenomenologiczna – ujęcie N. Cartwright. Spór o

status poznawczy praw nauki.

Prawa fundamentalne to prawa idealizacyjne, będące podstawowymi prawami danej
dyscypliny empirycznej. Prawa te nie odnoszą się do zależności stwierdzanych w
badaniach empirycznych. Są ściśle ogólne, mają charakter wyjaśniający (teoretyczne
wyjaśnienie)

Prawa fenomenologiczne: zależności w badaniach empirycznych są stwierdzane w
prawach fenomenologicznych, w których ustala się związki między bezpośrednio
mierzalnymi wielkościami.

Prawa

fundamentalne

są traktowane instrumentalnie, podczas gdy prawa

fenomenologiczne (przyczynowe) są interpretowane realistycznie.

18) Wymień podstawowe składniki teorii empirycznej (ujęcie R.Wójcickiego)

Wstępna charakterystyka teorii naukowej (ujęcie R. Wójcickiego)

T

OP

= < L, T, Cn

L-M

, R, K>

T

OP

– teoria ujęta opisowo

L – język teorii
T – zbiór zdań zaakceptowanych jako twierdzenia teorii
Cn

L-M

– ogół środków dowodowych stosowanych na gruncie danej teorii przy

uzasadnianiu jednych zdań na podstawie innych
R – właściwe dla danej teorii procedury pomiarowe i diagnostyczne
K – zasięg teorii, tj. zbiór wszystkich tych systemów empirycznych, które dana teoria
opisuje

język teorii: L = <V, RK>

V – słownik teorii,
RK – reguły konstrukcji formuł (gramatyka)

V = V

O



V

T

V

O

– terminy obserwacyjne

V

T

– terminy teoretyczne

b) teoria jako system formalny
Tsf = < L, T, Cn

L-M

>

T = Cn

L-M

(T)

c) teoria jako system formalny zaksjomatyzowany
T = Cn

L-M

(Ax)

Ax – aksjomaty teorii

d) teoria jako system semantyczny
Tsem = < L, T, Cn

L-M

, K>

19) Teoria naukowa jako zaksjomatyzowany system dedukcyjny. Omów podstawowe

sposoby aksjomatyzowania teorii naukowych. Aksjomatyzacja zawartości i
aksjomatyzacja zasięgu teorii naukowych.

Aksjomatyzowanie teorii naukowych:

Kazimierz Ajdukiewicz wyróżnił trzy stadia w rozwoju dyscyplin dedukcyjnych:

a) przedaksjomatyczne intuicyjne
b) aksjomatyczne intuicyjne
c) aksjomatyczne abstrakcyjne

a) Przedaksjomatyczne intuicyjne:

1. Twierdzenia pierwotne – można przyjąć każde zdanie, które danemu badaczowi

wydaje się oczywiste i którego przyjęcie nie natrafia na sprzeciw innych.

2. Jako twierdzenia pochodne pozwala się przyjąć każde zdanie, które w oczywisty

dla każdego badacza sposób wydaje się wynikać z twierdzeń wcześniej przyjętych.

3. Jako terminy, którymi wolno się posługiwać, pozwala się przyjąć wszystkie

terminy, które są dla badaczy już bez definicji zrozumiałe oraz takie, które za
pomocą definicji można do nich sprowadzić.

b) Aksjomatyczne intuicyjne:

1.

Zamykamy listę twierdzeń pierwotnych, tj. listę zdań które można przyjąc za
twierdzenia pierwotne bez konieczności ich dowodzenia /są to aksjomaty teorii/.

2.

Każde inne zdanie można uznać za twierdzenie, jeśli zostanie wyprowadzone na
drodze wnioskowania logicznie niezawodnego z aksjomatów.

3.

Lista terminów pierwotnych zostaje zamknięta. Wszystkie inne terminy muszą
być definiowane za pomocą terminów pierwotnych.

Spór o pewnik o równoległych Euklidesa doprowadził do odkrycia geometrii
nieeuklidesowych w XIX wieku.

Problem uzasadnienia twierdzeń pierwotnych w stadium

a)

i aksjomatów w stadium

b)

rozwoju dyscyplin dedukcyjnych:

Problemy psychologicznej genezy oczywistości twierdzeń pierwotnych:

a) psychologiczny empiryzm
b) psychologiczny aprioryzm

Problem uzasadnienia oczywistych zdań uznawanych za twierdzenia pierwotne:

a) twierdzenie pierwotne uzasadnione są przez doświadczenie – empiryzm
b) twierdzenia pierwotne są zdaniami analitycznymi
c) twierdzenia pierwotne są zdaniami syntetycznymi a priori [doświadczenie czyste,

wgląd w istotę]

Stanowiska te Ajdukiewicz ustanowił dla dyscyplin dedukcyjnych – wnioskowania
subiektywnie pewne.

c) aksjomatyczne abstrakcyjne:

1.

Abstrahuje się od zastanego znaczenia terminów pierwotnych.

2.

Dokonuje się rekonstrukcji logicznej języka teorii na gruncie odpowiedniego
rachunku logicznego, np. Rachunku predykatów pierwszego rzędu z
identycznością [podstawowy rachunek].

3.

Aksjomaty są formułami niezinterpretowanymi.

4.

Precyzyjnie określa się środki dowodowe, które można stosować wyprowadzając
z aksjomatów twierdzenia pochodne.

5.

Teoria jest systemem zamkniętym ze względu na przyjęte reguły dowodowe.

6.

Teoria sformalizowana może mieć wiele interpretacji semantycznych. Niektóre z
tych interpretacji mogą być jej modelami. Pojęcie prawdy jest zrelatywizowane
do interpretacji.

Interpretacja semantyczna wraz z pojawieniem się prac Tarskiego.

Aksjomatyzacja zawartości teorii i aksjomatyzacja jej zasięgu:

- Aksjomatyzując zawartość teorii: udzielamy odpowiedzi na pytanie, co się twierdzi

na gruncie danej teorii. Ustalamy, jakie twierdzenia wchodzą w jej skład. Teoria
ujęta w ten sposób jest zbiorem zdań /formuł zdaniowych/ zamknietych ze względu
na operację konsekwencji logicznej.

- Aksjomatyzując zasięg teorii: udzielamy odpowiedzi na pytanie, czego teoria

dotyczy – do jakich dziedzin przedmiotowych się odnosi.

Ten sposób aksjomatyzacji określa warunki formalne, jaki musi spełniać dana dziedzina
przedmiotowa aby mogła należeć do formalnego zasięgu teorii. Z formalnego zasięgu
teorii wyodrębniamy te dziedziny, które są zamierzonymi interpretacjami teorii.

Aksjomatyzacja zawartości teorii – ujęcie teorii jako zbioru twierdzeń.
Aksjomatyzacja zasięgu teorii – wyznacza strukturę modelu w języku teorii mnogości.

20)

Przedstaw kanoniczny model teorii empirycznej R.Carnapa.

Kanoniczny model teorii empirycznej (R. Carnap)

W kanonicznym (ustalonym) podejściu do teorii empirycznej nakłada się na teorię
następujące warunki:
1. Teorie jest rekonstruowana w języku rachunku predykatów pierwszego rzędu z

identycznością. Język ten może być rozszerzony o operatory modalne.

2. Słownik teorii:

V – pozalogiczne i pozamatematyczne terminy specyficzne teorii T – dzieli się
dychotomicznie na: V

O

(terminy obserwacyjne) oraz V

T

(terminy teoretyczne).

V = V

O



V

T

3. Wyróżniamy cztery klasy formuł, które można zbudować w języku rozpatrywanej

teorii:

i.

L

O

– formuły zdaniowe nie zawierające kwantyfikatorów i operatorów modalnych,

które z terminów specyficznych teorii T zawierają wyłącznie terminy obserwacyjne
V

O

.

ii.

L

O’

– formuły zdaniowe, które zawierają kwantyfikatory i – ewentualnie –

operatory modalne, a z terminów specyficznych teorii T zawierają wyłącznie
terminy obserwacyjne V

O

.

iii.

L

T

– formuły zdaniowe, które mogą zawierać kwantyfikatory i /lub ewentualnie

operatory modalne, a z terminów specyficznych teorii T zawierają wyłącznie
terminy obserwacyjne V

T

.

iv.

L

O-T

– formuły zdaniowe, które z terminów specyficznych teorii T zawierają co

najmniej jeden termin obserwacyjny teorii T (V

O

) i co najmniej jeden termin

teoretyczny ze zbioru (V

T

).

Interpretacja semantyczna języka teorii T - interpretacja częściowa

A. Interpretacja języka obserwacyjnego
Interpretację semantyczną posiadają terminy obserwacyjne, a terminy teoretyczne są
semantycznie niezinterpretowane. Interpretacja semantyczna części obserwacyjnej języka
J teorii T musi spełniać dwa warunki:

a) dziedzinę interpretacji obserwacyjnej części języka teorii T stanowią ( wersja

mocna) bezpośrednio obserwowalne: obiekty, właściwości i relacje lub (wersja
słaba) pośrednio obserwowane za pomocą przyrządów, których konstrukcja nie
zakłada praw teorii T: obiekty, właściwości lub relacje

b) każda wartość zmiennej języka L

O

jest denotacją odpowiedniego wyrażenia (stałej)

języka teorii T. Warunek ten zapewnia empiryczny sens formuł ze zbioru L

O’

.

Zdania O’ należące do zbioru L

O’

są najczęściej prawami empirycznymi wyrażającymi

relacje między wielkościami bezpośrednio lub pośrednio obserwowalnymi.
Zdania O należące do zbioru L

O

są zdaniami obserwacyjnymi.

B. Interpretacja języka teoretycznego
Częściowa interpretacja terminów teoretycznych i formuł należących do zbioru L

T

jest

określona przez dwa postulaty.
I. Postulaty teoretyczne T należą do zbioru formuł L

T

, a więc zawierają wyłącznie

terminy teoretyczne.

II. Reguły korespondencji C należą do zbioru formuł L

O-T

i spełniają następujące

warunki:

a) zbiór reguł korespondencji (C) jest skończony
b) zbiór reguł korespondencji (C) musi być logicznie zgodny z T ( niesprzeczny z T)
c) każda reguła należąca do C z terminów pozalogicznych i pozamatematycznych

zawiera wyłącznie terminy specyficzne teorii T ze zbioru V

d) każda reguła należąca do C musi zawierać w sposób istotny przynajmniej jeden

termin ze zbioru V

O

i przynajmniej jeden termin ze zbioru V

T

.

Model kanoniczny teorii - model TC

{T ˄ C}├ O

i

Z koniunkcji T˄C wyprowadza się konsekwencje obserwacyjne należące do zbioru O’, z
których wyprowadza się zdania należące do zbioru O. Teoria TC nabiera sensu
empirycznego, gdyż jest testowalna empirycznie. Jest to holistyczne ujęcie teorii
empirycznej.

Problem statusu poznawczego teorii naukowej (TC)

Kanoniczny model teorii empirycznej reprezentuje stanowisko empirystycznego
instrumentalizmu dualistycznego, gdyż realistycznie interpretuje się część obserwacyjną
języka teorii empirycznej, a instrumentalnie część teoretyczną języka tej teorii.

Teorie w praktyce badawczej nauk społecznych

Teorie formułowane w naukach społecznych w sposób zasadniczy odbiegają od teorii,
które można podciągnąć pod kanoniczny model teorii empirycznej R. Carnapa lub
rekonstruować zgodnie z tym modelem.
Można zaproponować inne, mniej precyzyjne sposoby rozumienia terminu teoria,
które będą obejmowały również teorie formułowane w naukach społecznych.
Teoria jest zatem rachunkiem umożliwiającym wyprowadzenie obserwowalnych
konsekwencji
Teoria jest adekwatna empirycznie jeśli wszystkie jej konsekwencje obserwacyjne zostana
potwierdzone doświadczalnie.

21)

Metoda F.Ramsey’a eliminacji terminów teoretycznych i problem statusu
poznawczego teorii empirycznej w ujęciu neopozytywistycznym.

Metoda F. Ramsey‟a eliminacji terminów teoretycznych

1. Rozpatrujemy teorię empiryczną o n terminach teoretycznych t

1

, t

2

, …, t

n

oraz o m

terminach obserwacyjnych o

1

, o

2

, …., o

m

.

2. Teorię ujmujemy jako koniunkcję postulatów teoretycznych zawierających wyłącznie

terminy teoretyczne oraz zdań mieszanych zawierających terminy teoretyczne i
obserwacyjne. Z tej koniunkcji możemy wyprowadzać konsekwencje obserwacyjne
teorii, tj. zdania obserwacyjne zawierające wyłącznie terminy obserwacyjne.

3. W koniunkcji postulatów teoretycznych i zdań mieszanych terminy teoretyczne

zastępujemy zmiennymi tego samego typu u

1

, u

2

,…, u

n

, a koniunkcję poprzedzamy

kwantyfikatorami egzystencjalnymi wiążącymi wszystkie zmienne.

Zdanie Ramsey’a

Vu

1

Vu

2

… Vu

n

(…u

1

…u

2

…u

3

… u

n

… o

1

… u

1

… o

1

… o

3

… u

2

… o

1

… o

2

… u

3

… o

4

…

o

5

… u

n

… o

4

… o

5

… o

m

…)

Zapis (…u

1

… u

2

… u

3

… u

n

… o

1

… u

1

…

o

1

… o

3

… u

2

… o

1

… o

2

… u

3

… o

4

… o

5

… u

n

…

o

4

… o

5

… o

m

…), to koniunkcja formuł, w których występują zmienne, które zastąpiły

terminy teoretyczne i formuł, które powstały ze zdań mieszanych i zwierają, obok
zmiennych u

1

, u

2

, …, u

n

, terminy obserwacyjne.

Zdanie Ramsey‟a zachowuje moc dedukcyjną teorii i wyraża jej całą treść empiryczną
wyłącznie w terminach obserwacyjnych, gdyż terminy teoretyczne zostały
wyeliminowane.
Mocna instrumentalistyczna interpretacja zdania Ramsey‟a w kontekście sporu o status
poznawczy wiedzy naukowej.

Każda wiedza teoretyczna

może być przełożona na wiedzę nieteoretyczną (wyrażoną

wyłącznie w języku obserwacyjnym), czyli teoria z poznawczego punktu widzenia jest
zbędna.

Terminy (ja tu postuluje słowo postulaty!) [???] teoretyczne zastępuje się predykatem
jednoargumentowym; w przypadku relacji dwuczłonowej zmienną predykatywną
dwuargumentową; w przypadku funkcji jednoargumentową, zamienia na symbol funkcyjny
jednoargumentowy → eliminuje terminy teoretyczne na KRP.
Można z tego zdania wyprowadzać konsekwencje obserwacyjne.
To jedno zdanie jest nośnikiem treści całej teorii.

Terminy teoretyczne mogą zawsze być wyeliminowane z teorii. Nie ma problemu ich
znaczenia. Wiedza teoretyczna może być przełożona na wiedzę nieteoretyczną /wyrażoną
wyłącznie w języku obserwacyjnym/, czyli teoria z poznawczego punktu widzenia jest
zbędna.
Twierdzono, że metoda Ramsey'a dowodzi słuszności instrumentalizmu. Jednakże metoda
Ramsey'a opiera się na dychotomii: terminy obserwacyjne – terminy teoretyczne, a ta we
współczesnej filozofii nauki jest podważana.
Brak jednoznacznego kryterium oddzielania terminów teoretycznych – obserwacyjnych
(już Popper wskazywał: każdy termin obserwacyjny jest teoretycznie obciążony).

22)

Koncepcja mocy predyktywnej predykatów teoretycznych(J. Kmita).

W naukach społecznych i humanistycznych rzadko są formułowane teorie, które podpadają
pod model kanoniczny teorii empirycznej. W naukach tych stosuje się natomiast na
szeroką skalę terminy teoretyczne, a zwłaszcza predykaty teoretyczne. Można postawić
pytanie: kiedy wystąpienie predykatu teoretycznego T(x) w twierdzeniach syntetycznych
danej dyscypliny empirycznej (E) jest uzasadnione.

W koncepcji mocy predyktywnej predykatów teoretycznych przyjmuje się, że jest ono
uzasadnione, gdy predykat ten posiada na gruncie E moc predyktywną (prognostyczną).

Załóżmy, że chcemy określić moc predyktywną predykatu teoretycznego T(x) np. „x
doznaje uczucia strachu”. Przez S(x) oznaczmy predykat, który podaję warunki, w
których zdaniem specjalistów z dziedziny empirycznej E może wystąpić własność T(x),
np. okoliczności, w których jednostka doznaje uczucia strachu, np. „x jest na terenie, na
którym jest pożar”. Przez O(x) oznaczmy obserwowalne właściwości będące
konsekwencją wystąpienia właściwości reprezentowanej przez predykat T(x), np. u x
występuje wzmożone bicie serca i u x wilgotnieje skóra i u x rozszerzają się źrenice.

Można sformułować następujące dwie hipotezy, w których występuje predykat
teoretyczny T(x):

Λx [S(x) → T(x)]

Λx [T(x) → O(x)]

oraz prawidłowość empiryczną postaci:

Λx [S(x) → O(x)]

Uzyskujemy następujący schemat wnioskowania:

Λx[S(x) → T(x)] ˄ Λx[T(x) → O(x)] → Λx [S(x) → O(x)]

Załóżmy, że chcemy przeprowadzić wnioskowanie dla jakiegoś a. Pomijamy
kwantyfikatory i otrzymujemy:

[S(a) → T(a)] ˄ [T(a) → O(a)] → [S(a) →O(a)]

Formuła ta jest równoważna logicznie formule:

S(a) ˄ [S(a) → T(a)] ˄ [T(a) → O(a)] → O(a)

Oznaczmy:

[S(a) → T(a)] ˄ [T(a) → O(a)] przez Z

T

.

Otrzymujemy:

S(a) ˄ Z

T

→ O(a)

Moc predyktywna

Moc predyktywna predykatu teoretycznego jest to ta jego własność, dzięki której jest on
niezbędnym teoretycznym ogniwem rozumowania wiodącego od zdania obserwacyjnego
typu S(a) do innych zdań obserwacyjnych typu O(a).

Przewidywanie

Gdy zdanie S(a) jest bezpośrednio potwierdzone przez obserwacje, a zdanie O(a) nie
zostało jeszcze potwierdzone, to rozumowanie takie nazywamy przewidywaniem.

Sprawdzanie

Jeśli zdanie O(a) zostanie potwierdzone na drodze badań empirycznych, to potwierdzona
zostanie tym samym hipoteza teoretyczna reprezentowana przez zdanie Z

T

.

23)

Semantyka teoriomodelowa dla teorii empirycznych – ujęcie M.Przełęckiego.

[Logika teorii empirycznych, Warszawa1988]

1.

Założenia

a) język teorii jest rekonstruowany na gruncie rachunku predykatów pierwszego rzędu z

identycznością

b) terminy pozalogiczne teorii dzielą się na terminy obserwacyjne (predykaty) O

1

,

O

2

,….,O

m

oraz terminy (predykaty) teoretyczne T

1

, T

2

,…, T

n

c) terminom obserwacyjnym przypisujemy interpretację semantyczną (denotacje) za

pomocą definicji ostensywnych.

[o def. ostensywnych  pkt 7]

2.

Wyznaczamy model (interpretację) części obserwacyjnej języka teorii empirycznej
(L

O

). Ustalamy uniwersum tej interpretacji, które składa się z obserwowalnych

obiektów indywiduowych (U

O

).

Za

pomocą definicji ostensywnych przypisujemy wszystkim predykatom

obserwacyjnym O

1

, O

2

,….,Om denotacje, którymi są odpowiednie relacje R

1

, R

2

,…, R

m

nadbudowane nad zbiorem

U

O

.

Model zamierzony części obserwacyjnej języka teorii empirycznej ma postać:

Ṁ

O

= < U

O

; R

1

, R

2

,…, R

m

>

Ze względu na niejednoznaczność definicji ostensywnych interpretacja części
obserwacyjnej języka teorii empirycznej (

L

O

) jest nieostra. Jest nią zawsze klasa modeli

zamierzonych części obserwacyjnej języka teorii empirycznej

M

O

.

Modele zamierzone obserwacyjnej części języka teorii empirycznej rozszerzamy do
pełnych modeli przypisując denotacje terminom teoretycznym (predykatom teoretycznym)
języka teorii empirycznej T

1

,

T

2

,…,

T

n

. Tak uzyskana interpretacja języka teorii

empirycznej musi spełniać dwa warunki. Wszystkie postulatu teoretyczne danej teorii
muszą być zdaniami prawdziwymi w tej interpretacji. Zdaniami prawdziwymi w tej
interpretacji muszą być również postulaty znaczeniowe łączące terminy teoretyczne z
terminami obserwacyjnymi.
Uniwersum U

O

zostało poszerzone o nieobserwowalne obiekty indywiduowe do U.

Przyjmujemy, że denotacjami terminów teoretycznych T

1

,

T

2

,…,

T

n

spełniającymi

powyższe warunki są relacje S

1

,

S

2

,…,

S

n.

Rozszerzony model zamierzony języka teorii empirycznej ma zatem postać:

Ṁ= < U; R

1

,

R

2

,…,

R

m

,

S

1

,

S

2

,…,

S

n

>,

gdzie U

O



U

Ze względu na to, że mamy klasę modeli zamierzonych języka L

O

, dlatego mamy klasę

modeli zamierzonych M całego języka teorii empirycznej (L).
Definicja klasy M ma postać:

Ṁ ϵ M ↔



Ṁ

O

ϵ M

O

(Ṁ Prol Ṁ

O

)



MP



Ver(Ṁ) ,

gdzie (Ṁ Prol Ṁ

O

) oznacza, że model Ṁ jest przedłużeniem modelu Ṁ

O

, a MP jest

zbiorem postulatów znaczeniowych dla terminów teoretycznych, a więc zarówno
postulatów teoretycznych, jak i postulatów wiążących terminy teoretyczne z
obserwacyjnymi. Postulaty drugiego typu powinny spełniać dwa warunki:

a) semantycznej nietwórczości:



Ṁ

O



Ṁ

(Ṁ Prol Ṁ

O



MP



Ver(Ṁ))

b) jedyności interpretacji:



Ṁ

O



Ṁ



Ṁ’

(Ṁ Prol Ṁ

O



Ṁ’ Prol Ṁ

O



a ϵ Ver(Ṁ)



a ϵ Ver(Ṁ’) → Ṁ= Ṁ’

,

gdzie a ϵ MP

3.

Postulaty znaczeniowe dla terminów teoretycznych mogą mieć różną postać.

Rozpatrzymy trzy podstawowe typy:

a) definicje równoważnościowe:

Λx[T(x) ↔ O(x)]

Warunki 1 i 2 są spełnione.

b) obustronne definicje redukcyjne:

Λx[E(x) → (T(x) ↔ O(x))]

Warunek 1 jest spełniony, a drugi nie.

c) pary definicji cząstkowych:

Λx[E1(x) → (O1(x)) → T(x))]

Λx[E2(x) → (O2(x)) → ~T(x))].

Oba warunki nie są spełnione.

Jeśli postulaty znaczeniowe dla terminów teoretycznych mają postać definicji typu 2 lub 3,
to wpływa to na niejednoznaczność interpretacji języka teorii empirycznej. Stanowi ją
zawsze klasa modeli zamierzonych M języka teorii empirycznej.

4.

Wnioski

Semantyka teoriomodelowa dla teorii empirycznych, przeprowadzona przy założeniu
dychotomii terminów obserwacyjnych i teoretycznych prowadzi do wniosku, że nie
można wyznaczyć jednego z dokładnością do izomorfizmu modelu zamierzonego języka
teorii empirycznej.

Niemożliwość wyznaczenia jednego modelu zamierzonego teorii empirycznej, jeśli jest
ona teorią zmatematyzowaną, jest również konsekwencją niższego i wyższego twierdzenia
Löwenheima - Skolema.

24)

Dlaczego zaksjomatyzowana i sformalizowana teoria empiryczna nie charakteryzuje w sposób

jednoznaczny dziedziny przedmiotowej (nie wyznacza jednego - z dokładnością do izomorfizmu - modelu
zamierzonego teorii).

25)

Krytyka dychotomii: terminy teoretyczne - terminy obserwacyjne.

1. Krytyka pierwszego i drugiego dogmatu empiryzmu (Quine)

Nie podano poprawnej pod względem formalnym definicji zdania analitycznego.
Definicja zdania analitycznego odwołuje się do pojęcia synonimiczności, a definicja
synonimiczności do pojęcia analityczności.
Każde zdanie nauki jest sprawdzalne wraz z założeniami towarzyszącymi – innymi
hipotezami i zdaniami będącymi postulatami znaczeniowymi, które charakteryzują, np.
stosowane procedury pomiarowe.

Podstawowe założenia leżące u podstawy tezy Duhema-Quine‟a.

a) z pojedynczej izolowanej hipotezy nie można wyprowadzić konsekwencji

obserwacyjnych

b) pojedyncza hipoteza nie może być definitywnie sfalsyfikowana
c) izolowanej hipotezy nie można definitywnie zweryfikować na drodze jednego lub

szeregu eksperymentów krzyżowych

d) pojedyncza hipoteza nie może być ostatecznie zweryfikowana na drodze indukcji

dokonanej z przeprowadzonych obserwacji.

Postulaty a) i b) konstytuują holizm teoretyczny Quine‟a, a zarazem tak zwaną tezę
Duhema-Quine‟a:

{[(H ˄ A) → O] ˄ ~O} → ~ (H ˄ A)

~ (H ˄ A) ↔ ~H ˅ ~A

Z tezy Duhema-Quine‟a wynika, że każdą hipotezę naukową można obronić przed
obalającym werdyktem doświadczenia zmieniając hipotezy towarzyszące.

(H ˄ A‟) → O‟

O‟ ↔ ~O

Jest ona również argumentem na rzecz tezy, że wszystkie zdania systemu wiedzy są
powiązane związkami wynikania logicznego. Teza ta konstytuuje radykalny holizm
Quine‟a. Przed werdyktem doświadczenia staje cały system wiedzy.

2. Nie istnieje obserwacja nieobciążona teoretycznie.

Obserwujemy zawsze w świetle teorii. Popper sformułował „reflektorową” koncepcję
wiedzy, która powinna, jego zdaniem, zastąpić „kubłową” teorię neopozytywistów.
Obserwacje, a zwłaszcza zdania obserwacyjne, za pomocą których formułujemy ich
wyniki, są interpretacjami obserwowalnych faktów w świetle teorii. Każde zdanie
obserwacyjne jest więc „teoretycznie obciążone”.

Dwie tezy o teoretycznym obciążeniu obserwacji - I. Hacking:

Teza słaba – obserwacja zakłada określony aparat pojęciowy, dzięki któremu jest możliwa
i w którym wyrażamy rezultaty tej obserwacji.
Teza mocna – obserwacja zakłada aparat pojęciowy teorii naukowej, bez którego nie
można by tej obserwacji dokonać i bez którego nie można by wyrazić rezultatów tej
obserwacji.
Hacking uważa, że w nauce często wystarczy założyć słabszą tezę o obciążeniu
teoretycznym obserwacji.

Argumenty:
a) psychologiczna teoria rozpoznawania obrazów
b) uzależnienie obserwacji od przyrządów, które zostały skonstruowane w oparciu o

określone teorie naukowe

c) wyrażenie każdej obserwacji zakłada użycie określonego aparatu pojęciowego, który w

całości lub części posiada charakter teoretyczny.

Dwa sformułowania tezy o teoretycznym uzależnieniu obserwacji od teorii:

a) psychologiczne – każde spostrzeżenie jest wyznaczone przez wcześniejsze

przekonania i oczekiwania. Psychologiczna teoria rozpoznawania obrazów
potwierdza to sformułowanie.

b) semiotyczne – prawdziwość twierdzeń obserwacyjnych zależy od teorii, a

znaczenie odnośnych terminów obserwacyjnych od kontekstu teoretycznego, w
którym te terminy występują.

3. Brak pozytywnej charakterystyki terminów teoretycznych

W obrębie tradycji neopozytywistycznej nie podano pozytywnej charakterystyki terminów
teoretycznych – ujmowano je jako terminy nieobserwacyjne. Wskazywano na różne
funkcje, jakie terminy teoretyczne pełnią (mogą pełnić) w nauce:

a) ustalają organizację pojęciową
b) są zależne od teorii
c) są bardziej abstrakcyjne od terminów obserwacyjnych
d) są bardziej hipotetyczne od terminów obserwacyjnych
e) są istotne w kontekstach eksplanacyjnych i prewidystycznych.

Powyższa charakterystyka nie miała charakteru spójnej koncepcji terminów teoretycznych.

4.Terminy teoretyczne a kontekstowa teoria znaczenia

Sens (znaczenie) terminów teoretycznych powinien być zrelatywizowany do teorii. Ten
sam termin w różnych teoriach może mieć różne znaczenie. Tym samym podział na
terminy teoretyczne i obserwacyjne powinien być również zrelatywizowany do teorii, a
więc nie posiada on charakteru absolutnego.

5. Dychotomia: terminy obserwacyjne – terminy teoretyczne a praktyka badawcza nauki

Dychotomia terminy teoretyczne - terminy obserwacyjne jest nieefektywna ze względu na
praktykę

badawczą

nauk

empirycznych,

zwłaszcza

zmatematyzowanego

przyrodoznawstwa.

Przykłady terminów teoretycznych i obserwacyjnych podawane przez Carnapa nie
odnosiły się do teorii zmatematyzowanego przyrodoznawstwa. Nie podano
jednoznacznego kryterium, za pomocą którego można by odróżniać terminy obserwacyjne
od teoretycznych w teoriach naukowych.

6. Teoria uzasadnia wyniki obserwacji

Na ogół zakładano, że wiedza wyrażana w zdaniach obserwacyjnych uzasadnia teorie
naukowe. Bardzo często jest odwrotnie. Zdania wyrażające wyniki obserwacji są
uzasadniane przez zdania sformułowane w języku teoretycznym.

Niektóre terminy teoretyczne są stosowane do opisu zjawisk obserwowalnych, a niektóre
terminy obserwacyjne opisują postulowane przedmioty teoretyczne.

7. Rozróżnienie na obserwacyjność i teoretyczność jest kwestią stopnia

Rozróżnienie na obserwacyjność i teoretyczność terminów nauki ma charakter ilościowy, a
nie jakościowy. Jest więc kwestią stopnia – termin jest bardziej obserwacyjny bądź
bardziej teoretyczny. W. Newton-Smith zaproponował pragmatyczny podział terminów na
obserwacyjne i teoretyczne, który jest podziałem stopniującym o charakterze
pragmatycznym.

Kryteria:

1. Im bardziej termin jest obserwacyjny, z tym większym zaufaniem można orzec, czy

stosuje się do badanej dziedziny przedmiotowej (do świata), czy też się do niej nie
stosuje.

2. Im bardziej termin jest obserwacyjny, tym mniejszy jest udział przyrządów

badawczych w określeniu jego stosowalności.

3. Im bardziej termin jest obserwacyjny, tym łatwiej uchwycić jego znaczenie bez

konieczności odwoływania się do jakiejś teorii naukowej.

8. Błąd kategorialny

Należy odrzucić opozycję terminy obserwacyjne – terminy teoretyczne, gdyż terminy
mogą być bądź teoretyczne, bądź nieteoretyczne. Natomiast byty (przedmioty) mogą być
obserwowalne bądź nieobserwowalne. Ta pierwsza opozycja może być ustanowiona na
gruncie metodologii, a ta druga jest przedmiotem psychologicznie zorientowanej
epistemologii bądź, współcześnie, kognitywistyki.

9.Pojęcie obserwacyjności jest nieostre

Rozróżnienie na to, co obserwowalne oraz na to, co nieobserwowalne przez człowieka, jest
nieostre.
B.C.V. Fraassen odrzuca ten zarzut. Pojęcie obserwacyjności (obserwowalności) jest
nieostre podobnie jak wszystkie pojęcia, za pomocą których opisujemy nasze procesy
poznawcze. Taka jest natura tych pojęć. Jeśli tylko możemy podać pozytywne i negatywne
przykłady zastosowania danego pojęcia, to możemy się nim posługiwać.

Pozostaje jednak problem, czy obserwowalność w klasycznym sensie („gołym okiem”)
może pełnić funkcje eksplanacyjne we współczesnej filozofii nauki.

10. Pojęcie obserwowalności jest zrelatywizowane gatunkowo i osobniczo

To, co może być zaobserwowane zależy od tego, kto obserwuje (człowiek czy inne
zwierzęta) oraz od tego, jaki jest aparat sensoryczny danego osobnika danego gatunku.
Zdaniem B.C.V. Fraassena, ta relatywizacja nie jest problemem teoretycznym, gdy pojęcie
obserwowalności służy do wyjaśniania procesu nabywania wiedzy przez ludzi.
Większym problemem jest konieczność odwołania się do „normalnego” obserwatora.

26)

Kryterium teoretyczności funkcji w koncepcji J.D.Sneeda.

Sneed zastąpił dychotomię: terminy obserwacyjne – terminy teoretyczne dychotomią:

terminy (funkcje) T-nieteoretyczne i terminy (funkcje) T- teoretyczne.

Definicje funkcji mierzalnych w T-zależny sposób i mierzalnych w T-niezależny sposób:

Funkcja f z teorii T ma wartości mierzone w T-zależny sposób wtw wyznaczenie
wartości tej funkcji zakłada odwołanie się do praw teorii T.

Funkcja f z teorii T ma wartości mierzone w T-niezależny sposób wtw wyznaczenie
wartości tej funkcji nie zakłada odwołania się do praw teorii T.

Definicje funkcji T-teoretycznej i funkcji T-nieteoretycznej

Funkcja f jest T-teoretyczna jeśli we wszystkich znanych zastosowania teorii T wartości
tej funkcji są mierzone w T-zależny sposób.

Funkcja f jest T-nieteoretyczna jeśli istnieje choć jedno zastosowanie teorii T, w którym
wartości funkcji f są mierzone w T-niezależny sposób.

Zalety ujęcia teoretyczności funkcji przez Sneeda

Kryterium teoretyczności Sneeda jest efektywne ze względu na praktykę badawczą. Aby
stwierdzić, czy funkcja f jest teoretyczna, czy nie jest teoretyczna należy sprawdzić,
odwołując się do literatury przedmiotu, wszystkie znane zastosowania teorii T i przekonać
się, czy istniało choć jedno jej zastosowanie, w którym wartości funkcji f były mierzone w
T-niezależny sposób.
W szerszym sensie wszystkie terminy (funkcje) są teoretyczne, gdyż wartości funkcji f,
która jest T-nieteore- tyczna, wyznaczane są w oparciu o prawa innych teorii.
Funkcja f, która jest teoretyczna ze względu na teorię T może z czasem stać się funkcją T-
nieteoretyczną, jeśli zostanie odkryta choć jedna metoda mierzenia wartości funkcji f w
sposób niezależny od teorii T.
Pojęcie teoretyczności względnie nieteoretyczności funkcji f jest zrelatywizowane do teorii
T.

Problemy definicji teoretyczności Sneeda

1. Zastosowanie kryterium Sneeda zakłada, ze teoria jest już sformułowana, tzn.

wyodrębnione są jej twierdzenia. Nie zachodzi obawa przypisania twierdzeń jednej
teorii do zbioru twierdzeń innej teorii.

2. Potrafimy odróżniać (wydzielać) poszczególne zastosowania danej teorii.
3. Problem terminów teoretycznych – czy podane kryterium teoretyczności jest

narażone na błąd koła? Rozstrzygnięcie, czy wartości danej funkcji w danym
zastosowaniu teorii T są mierzone w T-zależny sposób wymaga odwołania się do
sformułowania teorii T, w którym rozróżnienie na funkcje T-teoretyczne i T-
nieteoretyczne zostało już wcześniej dokonane.

Przykłady:
W klasycznej dynamice newtonowskiej funkcja położenia jest nieteoretyczna ze względu
na tę teorię. Funkcje siły i masy są teoretyczne ze względu na dynamikę newtonowską.
W klasycznej termodynamice ciepło, entropia, temperatura są funkcjami teoretycznymi ze
względu na termodynamikę. Natomiast ciśnienie i objętość nie są teoretyczne ze względu
na tę teorię.

27)

Na

czym

polega

aksjomatyzacja

teorii

przez

zdefiniowanie

predykatu

teoriomnogościowego.

(definicja struktury modelu teorii T)

x jest strukturą modelu teorii T wtedy i tylko wtedy, gdy:
x = <D, f1,…, fn, fn +1 ,…, fk>
(2) D jest niepustym zbiorem
(3) f1 jest funkcją taką, że… (charakterystyka funkcji)
……………………………………………………………
fn jest funkcją taką, że… (charakterystyka funkcji)
(4) fn +1 jest funkcją taką, że… (charakterystyka funkcji)
……………………………………………………………..
fk jest funkcją taką, że… (charakterystyka funkcji)
(5) podstawowe prawo teorii T
-------------------------------------------------------------------------------

Definicje powyższego typu są podawane na gruncie nieformalnej teorii mnogości. Funkcje
f1,…, fn są nieteoretyczne ze względu na teorię T, a funkcje fn +1 ,…, fk,, są teortyczne ze
względu na teorię T.

Przykład
klasyczna mechanika punktów materialnych (KMPK)

x jest klasyczną mechaniką punktów materialnych (KMPK) wtw
x = <P, T, s, m f>

P jest skończonym niepustym zbiorem
T jest przedziałem liczb rzeczywistych

(4) s jest funkcją określoną na PxT i przyjmującą wartości w zbiorze R

3

taką, że dla

dowolnego pϵP i tϵT, funkcja s(p,t) jest dwukrotnie różniczkowalna

(5) m jest funkcją określoną na elementach zbioru P i przyjmującą wartości w zbiorze R

+

(6) f jest funkcją określoną na PxTxI i przyjmującą wartości w zbiorze R

3

taką, że dla

dowolnego pϵP i tϵT suma ∑ f(p,t,i) jest absolutnie zbieżna, iϵI
(7) dla dowolnego pϵP i tϵT zachodzi równość:

m(p) x D

2

s(p,t) = ∑ f(p,t,i), iϵI

28)

Rdzeń, rozszerzony rdzeń teorii oraz element teoretyczny w koncepcji Sneeda.

Koncepcja teorii Sneeda

Aparat konceptualny teorii w ujęciu Sneeda składa się z dwóch podstawowych części:
aparatu konceptualnego teorii rekonstruowanego pod postacią

twardego rdzenia teorii (K)

i

zbioru zamierzonych zastosowań teorii (J

).

Element teoretyczny: T = < K, J >

K = < Mp, Mpp, r, M, C>

Mp – zbiór modeli możliwych spełniających definicję predykatu teoriomnogościowego
danej teorii do jej funkcji teoretycznych włącznie.
Mpp – zbiór częściowych modeli możliwych spełniających definicję predykatu
teoriomnogościowego danej teorii do jej funkcji nieteoretycznych włącznie.
r – funkcja restrykcji Mp → Mpp.
M – zbiór pełnych modeli spełniających całą definicję predykatu teoriomnogościowego
danej teorii.
C – zbiór ograniczeń nomologicznych nakładanych na wartości funkcji teoretycznych
występujących w różnych zastosowaniach teorii. Wartość określonej funkcji teoretycznej
dla tego samego elementu ze zbioru D występującego w różnych zastosowaniach danej
teorii musi być identyczna.
Zbiór zamierzonych zastosowań teorii (J) może być rozumiany po platońsku jako zbiór
dany (Sneed) lub jako otwarty zbiór zamierzonych zastosowań (Stegmüller).

Rozszerzony element teoretyczny danej teorii:

E =

<

Mp, Mpp, r, M, C, L, CL >

L – zbiór modeli związanych z wprowadzeniem prawa dodatkowego.
CL ewentualne ograniczenia nomologiczne związane z wprowadzeniem prawa
dodatkowego.
Twardy rdzeń teorii może być rozszerzany na wiele sposobów, tzn. można dla niego
utworzyć szereg rozszerzeń (E).

T = <E, J>

L



M



Mp



Mpp

J



Mpp

29)

Struktura teorii w koncepcji Sneeda oraz definicja teorii w sensie Sneeda.

Definicja teorii w sensie Sneeda (W. Stegmüller)

x jest teorią fizykalną typu Sneeda wtedy i tylko wtedy, gdy:

x = <K, I>

(2) K = < Mp, Mpp, r, M, C> jest rdzeniem teorii zmatematyzowanej fizyki

J



Mpp

każdy element zbioru J jest układem fizykalnym
(5) jeśli D jest klasą dziedzin elementów z J, to dla dowolnych dwóch dziedzin elementów,
Di i Dj z D, Di i Dj są ze sobą powiązane:

Di



Dj





(6) J jest homogenicznym zbiorem układów fizykalnych.

30)

Sposób wyrażania treści empirycznej teorii w koncepcji Sneeda - zdanie Ramsey‟a-Sneeda oraz

„sąd teorii” Stegmüllera.

31)

Eksplikacja wyników badań historycznych nad nauką w aparacie pojęciowym Sneeda- Stegmüllera.

32)

Podstawowe różnice pomiędzy zdaniowym a nie-zdaniowym ujęciem teorii
empirycznych.

W ujęciu zdaniowym teoria jest klasą zdań zamkniętych ze względu na operację
konsekwencji logicznej. W ujęciu niezdaniowym teoria jest klasą modeli spełniających
definicję odpowiedniego predykatu teoriomnogościowego, który definiuje strukturę
modelu tej teorii.

W koncepcji Sneda nie można wyrazić oddzielnie treści empirycznej poszczególnych
zastosowań teorii. Dlatego wszystkie procedury testujące odnoszą się do całej zawartości
empirycznej teorii wyrażonej przez jedno zdanie Ramsey‟a-Sneeda lub jeden sąd teorii J ϵ
A(E). W tym wyraża się różnica między holistycznym ujęciem teorii rekonstruowanej
niezdaniowo a tradycyjnym holizmem teoretycznym, w którym każde zastosowanie teorii
opisywane jest przez oddzielną klasę zdań.

33)

Zagadnienie redukcji i korespondencji pomiędzy teoriami naukowymi.

34)

Teza o niewspółmierności teorii naukowych.

35)

Różne wersje tezy o niedookreśleniu teorii przez fakty.

36)

Trzeci dogmat empiryzmu.

Trzeci dogmat empiryzmu (sformułowany przez D. Davidsona) – dogmat dualizmu
schematu pojęciowego i treści
Można oddzielić schemat pojęciowy (język), który jest systemem organizującym
(konstrukcyjnym), od treści (faktów, świata, doświadczenia, wrażeń, danych zmysłowych),
które są przez ten schemat pojęciowy organizowane.
Zdaniem Donalda Davidsona oddzielenie schematu pojęciowego i treści jest niemożliwe
do przeprowadzenia. Każde doświadczenie wyrażamy zawsze w jakimś języku. Nie mamy
niezapośredniczonego pojęciowo dostępu do świata.

37)

Pojęcie skonceptualizowanego teoretycznie układu empirycznego.

(R. Wójcicki)

Układ empiryczny nie jest dany bezpośrednio, lecz zawsze poddany jest konceptualizacji,
która posiada charakter teoretyczny. Konceptualizacja teoretyczna przedmiotu badań
polega na określeniu zbioru X (zbiór punktów pomiarowych zwany zakresem układu
empirycznego) oraz zbioru parametrów {P

1

, P

2

,…, P

n

} charakteryzujących zbiór X, które

nazywamy zmiennymi.

U

Em

= (X; P

1

, P

2

,…, P

n

)

Układ empiryczny, którego parametry zmieniają się w czasie ma postać:

U

EmT

=(X, T; P

1

, P

2

,…, P

n

),

gdzie T jest przedziałem liczb rzeczywistych.

Parametry (zmienne) dzielimy na jakościowe oraz ilościowe.
Zmienne jakościowe reprezentują bądź określone własności obiektów zbioru X (relacje
jednoczłonowe) bądź relacje wieloczłonowe opisane na zbiorze X.
R(a

1

,…, a

n

) (niezależne od czasu)

R(a

1

,…, a

n

,t) (zależne od czasu)

Parametry ilościowe – funkcja F jest funkcją n- argumentową opisaną na zbiorze X i
czerpiącą wartości ze zbioru liczb rzeczywistych.
F(a

1

,…, a

n

) = x (niezależna od czasu)

F(a

1

,…, a

n

,t) = x (zależna od czasu)

Układ empiryczny jest skonceptualizowany na gruncie teorii T jeśli parametry ilościowe i
jakościowe, za pomocą których dokonaliśmy konceptualizacji pochodzą ze słownika teorii
T.

Układy dzielimy na jakościowe i ilościowe.

Jeśli choć jedna zmienna jest ilościowa, to układ jest ilościowy.
Jeśli wszystkie zmienne są jakościowe, to układ jest jakościowy.

Układy empiryczne dzielimy na synchroniczne i diachroniczne.
Układ jest synchroniczny , gdy wszystkie zmienne nie zależą od czasu.
Gdy choć jedna zmienna zależy od czasu, to układ nazywamy diachronicznym .

Określony układ empiryczny badany doświadczalnie może być konceptualizowany na
wiele sposobów. Można wybrać różne zestawy parametrów lub parametry mogą pochodzić
z różnych teorii naukowych. Odmienne konceptualizacje teoretyczne są różnymi układami
empirycznymi.

38)

Modele teoretyczne – ujęcia: a) P.Achinsteina, b) R.Wójcickiego c) model
teoretyczny jako eksplanans w koncepcji wyjaśniania Hempla-Oppenheima.

Model teoretyczny w ujęciu Achinsteina

1. Model teoretyczny jest zbiorem założeń i postulatów odnoszących się do

określonego układu empirycznego. Są to sformułowane w określonym języku
warunki rozwiązania danego problemu badawczego.

2. Modele teoretyczne są konstruowane w celu ukazania wewnętrznej struktury,

składu i mechanizmu układu empirycznego.

3. Konstytuujące model teoretyczny założenia są uznawane za przybliżenia użyteczne

do realizacji określonych celów badawczych. Modele mają charakter aspektowy, a
ich konstruowanie jest relatywizowane do problemu badawczego i do wymaganego
stopnia dokładności jego rozwiązania.

4. Modele są konstruowane na bazie teorii podstawowych.
5. Modele

teoretyczne mogą (powinny) ukazywać podobieństwo między

modelowanym układem empirycznym a innymi układami empirycznymi.

Model teoretyczny w ujęciu Wójcickiego

M

T

= <U

E

, ST, I

K

, ST*, R>

MT - model teoretyczny; UE - modelowany układ empiryczny

1. Określony został potencjalny zakres stosowalności M

T

do U

E

, tj. zbiór stwierdzeń

ST dotyczących modelu teoretycznego M

T

, które mogą być przekładane na

stwierdzenia dotyczące U

E

.

2. Określona została funkcja kodu interpretacyjnego I

K

, która umożliwia przekład

dowolnego zdania ze zbioru ST na zdanie dotyczące U

E

.

3. Określony został zbiór procedur R, które umożliwiają efektywne rozstrzygniecie

dowolnego zdania a należącego do ST.

4. Określony został rzeczywisty zakres stosowalności M

T

do U

E

, tj. zbiór stwierdzeń

ST

*

będący podzbiorem ST taki, że dla dowolnego a należącego do ST

*

spełniona

jest równoważność:

a wtedy i tylko wtedy, gdy Ik(a). =

5. Wszystkie zdania należące do zbioru IK (ST*) są empirycznie rozstrzygalne.
6. Określony został wraz z E, praktycznie nieograniczenie liczny, zbiór E taki, że E

należy do E, każdy z elementów zbioru E spełnia warunki nakładane na E, być
może poza warunkiem adekwatności.

7. Dla każdego Ei należącego do E określone jest prawdopodobieństwo pi tego, że Ei

jest modelem adekwatnym.

Modele należące do E są modelami alternatywnymi modelowanego układu empirycznego.
Prawdopodobieństwo pi wyraża stopień naszego zaufania co do tego, że dany model jest
modelem adekwatnym. Wartość prawdopodobieństwa określa stopień wiarygodności
modelu. Jest to pojęcie pragmatyczne, które określa wiarygodność modelu dla podmiotu,
który posługuje się modelem. Natomiast adekwatność modelu jest jego własnością
obiektywną.

Model teoretyczny jako eksplanans w modelu wyjaśniania Hempla-Oppenheima

L1, L2, … Lm
Es(MT) c1, c2,…. cn
----------------
Em(UE)

Es(MT) – eksplanans
Em(UE) – eksplanandum
L1, L2, … Lm – prawa nauki
c1, c2,…. cn – warunki początkowe i idealizacyjne

Warunki idealizacyjne dzielą się na:

a) Warunki idealizacyjne występujące explicite w eksplanansie. Są to warunki

przyjmowane ze względu na modelowany układ empiryczny.

b) Warunki idealizacyjne „tkwiące” w prawach danej teorii.

39)

Modele strukturalne i modele informacyjne oraz problem ich statusu poznawczego.

40)

Spór o wiedzo-twórczą funkcję metafor w nauce:
a) klasyczna koncepcja metafory
b) metafory jako modele teoretyczne
c) funkcje metafor w ujęciu Lakoffa & Johnsona

„

Metafora jest to przeniesienie nazwy jednej rzeczy na inną: z rodzaju na gatunek, z

gatunku na rodzaj, z jednego gatunku na inny, lub też przeniesienie nazwy z jakiejś rzeczy
na inną na zasadzie analogii (pewnej proporcji- tłum. T. Sinko)”

[Arystoteles, Poetyka, 1457 b]

„Tworzenie dobrej metafory jest przecież równoznaczne z dostrzeganiem podobieństwa w
rzeczach niepodobnych”

[ibidem,1459 b].

„Poznaniu [nowych rzeczy] sprzyja natomiast przede wszystkim przenośnia. Jeśli więc
poeta nazwie starość „badylem‟, uczy nas i poszerza naszą wiedzę za pomocą ogólnego
pojęcia „uwiądu”, które jest wspólne obu tym rzeczom”

[Arystoteles, Retoryka, 1410 b].

Powyższe definicje konstytutywne dla klasycznego pojęcia metafory
Ricour nie zgadzając się z tym ujęciem metafory, jednakże odnosił się do niego w ramach
opracowywania własnego
Metafory maja charakter ikoniczny i symboliczny, a skoro ikoniczny, to również
konwencjonalny
Klas. koncepcja metafory zakłada obiektywne podobieństwo, a także przekładalność treści
metafory na język literalny, tym samym nie jest innowacja semantyczna oraz przy jej
użyciu nie można nic nowego powiedzieć.

Klasyczna koncepcja metafory

[ujęcie Paula Ricoeura]

1. Metafora jest tropem, figurą dyskursu służącą nazywaniu.
2. Stanowi ona rozszerzenie znaczenia nazwy przez odstępstwo od dosłownego znaczenia

słów.

3. Rację dla tego odstępstwa stanowi podobieństwo (między dziedziną pierwotną a

wtórną)

4. Funkcja podobieństwa polega na uzasadnieniu użycia słowa w znaczeniu przenośnym

zamiast zwrotu dosłownego, którym można by się w tym miejscu posłużyć. (nie
stanowi innowacji semantycznej, nie pełni żadnej funkcji poznawczej, jedynie f.
perswazyjna, emotywna)

5.

Zwrot metaforyczny użyty w miejsce dosłownego nie stanowi żadnej innowacji
semantycznej. Metaforę można przetłumaczyć, na przykład, zastąpić odpowiednim
znaczeniem dosłownym.

6.

Metafora nie wnosi żadnej nowej informacji o rzeczywistości – pełni jedynie funkcję
emotywną i perswazyjną.

Klasyczna koncepcja metafory według Lakoffa & Johnsona:

a) metafora to kwestia językowa, a nie sprawa myśli czy działania
b) metafora jest oparta na podobieństwie w tym znaczeniu, że metafora o formie „A to B”

jest wyrażeniem językowym, którego znaczenie jest takie samo jak znaczenie
odpowiednich form językowych o formie ”A jest podobne do B, pod względem X, Y,
Z”. ’XYZ’ charakteryzują to, co nazywamy pojedynczymi podobieństwami.

c) metafora może zatem jedynie opisywać podobieństwa istniejące wcześniej. Nie może

ona podobieństw tworzyć. [tworzenie metafory to odkrywanie podobieństwa, a nie jego
tworzenie w ramach konwencji, twórca metafory rozszerzał znaczenie słowa, np.
człowiek w metaforze człowiek jest wilkiem, choć można to było powiedzieć w
'normalnym' języku]

Interakcyjna koncepcja metafory Maxa Blacka

[koncepcja dwukierunkowa, zmienia się znaczenie obu terminów, tj. w „człowiek jest
wilkiem”, zmienia się znaczenie słów „człowiek” i „wilk”]
a) Zgodnie z interakcyjną koncepcję metafory, pierwotna i wtórna dziedziny układu

metaforycznego wzajemnie na siebie oddziałują.

b) W wyniku interakcji obu członów metafory „wytwarza” się semantyka [nowa jakość

semantyczna] nieredukowalna do przedmetaforycznych semantyk obu jej członów.

c) Znaczenie metafory nie może być wyrażone w języku interpretowanym dosłownie.
d) Metafora ustanawia podobieństwo między jej członami. [brak odwołania do

obiektywnie istniejącego podobieństwa, podobieństwo jest ustanawiane przez sama
metaforę]

e) Stwierdzenie zachodzenia analogii, w kontekście metafory symbolicznej lub ikoniczno-

symbolicznej (modelu), polega na orzekaniu o pewnych cechach i relacjach przedmiotu
głównego (układu modelowanego) na zasadzie jego podobieństwa do przedmiotu
pomocniczego [wtórnego] (modelu), którego odpowiednie cechy i relacje są znane.
[Black jako pierwszy zauważył podobieństwo modelu teoretycznego i metafory]

f) Modele teoretyczne stosowane w nauce są rozwiniętymi w sposób systematyczny

metaforami.

g) Wyjaśnienie teoretyczne w nauce (zbudowanie modelu), to opisanie czegoś na nowo w

sposób metaforyczny (M. Hesse). [Hesse powiązała metaforę z eksplanansem w
procesie wyjaśniania – postawiła ona tezę, ze wyjaśnienie teoretyczne to wyjaśnienie
czegoś przy użyciu metafory – redeskrypcji eksplanandum. W sytuacji wyjaśniania
zjawiska, którego nie potrafimy wyjaśnić na gruncie teorii zastanej, następuje NOWY
opis eksplanandum w nowym języku (nowej teorii)]

Model teoretyczny w ujęciu Petera Achinsteina

[Concepts of Science, Baltimore, 1968]

Zbiór założeń i postulatów, których celem jest ukazanie wewnętrznej struktury składu i
mechanizmu układu empirycznego.
Mają charakter aspektowy i przybliżony.
Są konstruowane w celu rozwiązania określonych problemów badawczych z założonym
stopniem dokładności.
Modele teoretyczne mogą być rozumiane jako metafory, gdyż reprezentują układ
empiryczny (system pierwotny) w aparacie pojęciowym pewnej teorii (systemu
wtórnego).

Tezy koncepcji metafory Lakoffa & Johnsona

1. Metafora to, zasadniczo, pojmowanie jednej rzeczy w terminach innej, a jej

podstawową funkcją jest rozumienie [Lakoff, Johnson, Metafory w naszym życiu, s.59].

[podejście hermeneutyczne – chcąc zrozumieć jakąś dziedzinę, odwołujemy się do
dziedzin lepiej znanych]

2. Podstawowa teza – większa część naszego zwyczajnego systemu pojęciowego ma

strukturę metaforyczną, co znaczy, że większość pojęć daje się zrozumieć za
pośrednictwem innych pojęć [ibidem ,s.81].
[ewidentnie jednokierunkowa teoria metafory, w dodatku przekonuje prof. Zeidlera :)]
[przykład z atomem – w żaden sposób rozumienie atomu wodoru wpłynęło na
rozumienie układu planetarnego (co jeśli dziedzina A tlumaczy dziedziny B i C, które to
są tylko częściowo tłumaczone, obie zaś tłumaczą dziedzinę D, na podstawie której
opisujemy ich części nieopisane?]

3. Szereg używanych przez nas pojęć, np. przestrzennych, nabiera znaczenia w rezultacie

naszego nieustannego doświadczenia przestrzennego, które wyrasta z naszego
współdziałania ze środowiskiem fizycznym

Autorzy Metafor w naszym życiu uważają, iż:

a) metafora jest przede wszystkim sprawą myśli i działania, a jedynie wtórnie sprawą

języka; (odejście od ujęcia językowego dla ujęcia działaniowego)

b) chociaż metafora może opierać się na podobieństwie, istotne podobieństwa rozumiemy

jako coś stworzonego przez metaforę [...]

c) podstawową funkcją metafory jest dostarczanie częściowego zrozumienia jakiegoś

rodzaju doświadczenia w terminach innego rodzaju doświadczenia [ibidem, s.182].

II. Elementy metodologii humanistyki

1. Naturalizm versus antynaturalizm metodologiczny.

2. Założenie o racjonalności w warunkach pewności i założenie o racjonalności w

warunkach ryzyka.

Jeżeli X ma do podjęcia jedną z kilku czynności, które się wykluczają i dopełniają
wzajemnie i każda z tych czynności prowadzi do dokładnie jednego rezultatu i rezultaty te
są uporządkowane zgodnie z przyjętą przez X relacją preferencji, to X podejmie czynność
prowadzącą do rezultatu maksymalnie przez siebie preferowanego.

Jeżeli ktoś spełnia niepusto poprzednik i następnik powyższego założenia, to mówimy że
działa racjonalnie w warunkach pewności.
Założenie zrelatywizowane do podmiotu czynności wykonywanej, po dokonaniu
czynności nie możemy zmienić klasyfikacji racjonalności, co najwyżej efektywności

Czynność racjonalna a czynność efektywna

X podjął czynność racjonalną w warunkach pewności jeśli X podjął czynność, która na
gruncie jego wiedzy miała doprowadzić do rezultatu przez niego maksymalnie
preferowanego.

Po wykonaniu czynności możemy orzec, czy jego czynność była czy nie była efektywna.

Jeśli czynność wykonana doprowadziła do realizacji zamierzonego celu, to mówimy, że
była to czynność racjonalna i efektywna.

Jeśli czynność była racjonalna, lecz nie doprowadziła do realizacji zamierzonego celu, to
mówimy, że nie była ona efektywna.

3. Budowa interpretacji humanistycznej.

Interpretacja humanistyczna jest odmianą wyjaśniania stosowaną wyłącznie w naukach
humanistycznych.
Za jej pomocą wyjaśniamy czynności ludzkie i właściwości wytworów tych czynności.
Eksplanandum interpretacji humanistycznej ma jedną z dwóch postaci:

1. „Dlaczego X (podmiot) podjął taką a taką czynność?”
2. „Dlaczego X (podmiot) nadał wytworowi swojej czynności takie a takie cechy?

Budowa eksplanansu interpretacji humanistycznej

Założenie o racjonalności w warunkach pewności odniesione do podmiotu czynności
wyjaśnianej.
Opis wiedzy podmiotu czynności wyjaśnianej o tym, jakie czynności podmiot ten
rozpatrywał jako możliwe do podjęcia i jakie im przypisywał rezultaty.
Opis przyjętej przez podmiot czynności wyjaśnianej relacji preferencji taki, że rezultat
czynności wyjaśnianej jest rezultatem maksymalnie przez ten podmiot preferowanym.
[procedura zdaniem prof. Zeidlera antynaturalistyczna]

Komentarze do interpretacji humanistycznej

Interpretacja humanistyczna opiera się na założeniu, że pomiot czynności wyjaśnianej
działa racjonalnie w warunkach pewności.
Zakłada się, że eksplanandum interpretacji humanistycznej powinno wynikać logicznie z
eksplanansu.
Jeśli wynikanie logiczne ma zachodzić, to założenie o racjonalności poprzedzamy
kwantyfikatorem dużym i uznajemy za prawo nauki.
Istota interpretacji humanistycznej polega na wskazaniu sensu, jaki chciał zrealizować
podmiot podejmując daną czynność.
Zasadniczo interpretację humanistyczną stosujemy do czynności podejmowanych przez
podmiot indywidualny, lecz w praktyce stosuje się ją również do wyjaśniania czynności
podejmowanych przez podmioty zbiorowe.

4. Na dowolnym przykładzie przedstaw interpretację humanistyczną.

[to każdy prywatnie, w serduszku, niech sobie ładnie rozwiąże]

5. Interpretacja humanistyczna w wersji historycznej i w wersji adaptacyjnej.

Interpretacja humanistyczna w wersji historycznej

jest stosowana wówczas, gdy na podstawie dostępnego materiału źródłowego staramy się
ustalić, jakie czynności podmiot mógł rozpatrywać jako możliwe do podjęcia i jakie im
przypisywał rezultaty, a także ustalamy jego porządek wartości.
Interpretacja humanistyczna w wersji historycznej jest nastawiona na obiektywność. Na
pytanie: „Czy obiektywność jest możliwa do osiągnięcia?” można będzie odpowiedzieć,
gdy dokona się analizy wiedzy źródłowej.

Z interpretacją humanistyczną w wersji adaptacyjnej

mamy do czynienia wówczas, gdy

jest ona dokonywana z punktu widzenia systemu wartości przyjmowanego przez osobę
wyjaśniającą. Osoba wyjaśniająca nie odtwarza okoliczności historycznych, które
wpływały na podjęcie przez podmiot czynności wyjaśnianej decyzji oraz jej wiedzy i
systemu wartości, lecz przypisuje jej motywy ze względu na własne przekonania.
Interpretacja humanistyczna w wersji adaptacyjnej z natury rzeczy nie jest obiektywna.

6. Antynaturalizm intuicjonistyczny W.Diltheya.

7.

Antynaturalizm instrumentalistyczny M.Webera.

8. Fakt historyczny a fakt historiograficzny. Konstrukcja faktów historiograficznych.

Analiza wiedzy źródłowej: autentyczność i wiarygodność źródeł.

Fakt historyczny: istniejący obiektywnie, niezależnie od podmiotu poznającego
„przedmiot badania historycznego” – „to co rzeczywiście się zdarzyło”.
Fakt historyczny to kategoria ontologiczna.
Fakt historiograficzny jest to konstrukcja naukowa wyrażająca wiedzę o fakcie
historycznym. Jest to kategoria epistemologiczna. Przedmiotem badania historyka jest
rzeczywistość miniona (fakty historyczne), która jest dostępna badaczowi jedynie
pośrednio poprzez źródła. Krytyka źródeł jest podstawą formułowania wiedzy
historycznej – faktów historiograficznych. Pytanie historiograficzne – „co się zdarzyło?”

Schemat ustalania faktów historiograficznych

I. Dekodowanie informacji źródłowych.
II. Krytyka źródeł :
(a) badanie autentyczności;
(b) badanie wiarygodności.
III. Ustalanie faktów historiograficznych:
ustalanie wyznaczników czasoprzestrzennych faktów;
(b) budowanie twierdzeń o faktach;
(c) sprawdzanie twierdzeń o faktach przez inne niezależne źródła lub ponowną analizę
autentyczności i wiarygodności źródeł.

9. Odmiany wyjaśniania w naukach historycznych.

Pytanie eksplanacyjne – „Dlaczego coś się zdarzyło?”

1. Wyjaśnianie przez podanie motywu (interpretacja humanistyczna). Ten sposób

wyjaśniania może być również uznany za odmianę wyjaśniania przyczynowego. Cel
(motyw działania) jest przyczyną podjęcia czynności wyjaśnianej. Zasadniczo stosuję
się ten sposób wyjaśniania w przypadku, gdy podmiot zrealizował cel swojej czynności.
Gdy podmiot nie zrealizował zamierzonego celu, szukamy przyczyn, które do tego
doprowadziły. Dokonujemy opisu kontekstu historycznego, który sprawił, że podmiot
nie zrealizował zamierzonego celu (wyjaśnianie przez opis).

2. Wyjaśnianie przyczynowe przez podanie praw. Np. prawo mówiące o dążeniu przez

kapitalistów do maksymalizacji zysków. Było ono stosowane w wyjaśnianiu działań
poszczególnych kapitalistów, gdy obniżali płace, wydłużali dzień pracy itp.

3. Wyjaśnianie przyczynowe przez podanie warunków wystarczających lub

koniecznych lub wystarczających i koniecznych.

4. Wyjaśnianie przez podanie genezy. Polega na udzieleniu odpowiedzi na pytanie: „jak

doszło do danego wydarzenia: np. „jak doszło do wybuchu Pierwszej Wojny
Światowej?” Udzielenie odpowiedzi polega na podaniu sekwencji zdarzeń, które
doprowadziły do zdarzenia, którego genezę chcemy ustalić. Zdarzenie wcześniejsze
jest warunkiem koniecznym zajścia zdarzenia późniejszego.

5. Wyjaśnianie strukturalne. Wyjaśnia się pewne zdarzenia dotyczące elementów pewnej

struktury wskazując na miejsce tych elementów w całej strukturze. W przypadku
zmiany własności struktury w czasie wyjaśniamy, jak zmieniają się jej poszczególne
elementy, wraz ze zmianą całej struktury.

10. Problem sprawdzania wiedzy historycznej.

[i tutaj JESZCZE nic nie mamy]

11.

Indywidualizm a holizm w naukach społecznych.

12. Problem obiektywności i nomologiczności wiedzy historycznej – krytyka

historycyzmu K.Poppera.

„Historycyzm” to takie podejście do nauk społecznych, które zakłada, iż głównym celem
tych nauk jest formułowanie prognoz historycznych oraz że cel taki można osiągnąć przez
wykrywanie „rytmów”, „schematów”, „praw”, albo „trendów” leżących u podstaw
rozwoju historycznego.

[Popper, Nędza historycyzmu, 1999, s.15]

Krytyka doktryn antynaturalistycznych [historycyzmu]

1. W naukach społecznych jest możliwe formułowanie praw, lecz wyłącznie praw

ograniczonych do danej formacji społeczno-ekonomiczne. Prawa te mogą stanowić
podstawę formułowania prognoz krótkoterminowych. Na prawach tych, mających
charakter praw przyczynowych, oparta jest społeczna inżynieria cząstkowa. Jest ona
przeciwstawiona inżynierii utopijnej, opartej o rzekome prawa rozwoju historycznego,
która prowadzi do formułowania proroctw.

2. Odrzucając holistyczne podejście w naukach społecznych, które zakłada możliwość

całościowego przekształcenia społeczeństwa, Popper opowiada się za „społeczną
inżynierią cząstkową”. Z tym stanowiskiem wiąże się postawa etyczna nazywana
negatywnym utylitaryzmem. Można zaradzić konkretnemu złu. Można rozwiązywać
konkretne problemy społeczne. Nie można natomiast zaprojektować całkowitej
przebudowy społeczeństwa, gdyż nie istnieją odpowiednie prawa dziejowe.

3. Nie można ustalić istoty zjawisk społecznych. Esencjalizm jest błędną i szkodliwą

doktryną nauk społecznych.

4. Nie istnieją teoretyczne podstawy umożliwiające eksperymentowanie na całej

strukturze społecznej.

Krytyka doktryn naturalistycznych [historycyzmu]

Naturalizm współczesny odwołuje się do ewolucjonizmu jako doktryny wypracowanej na
gruncie nauk przyrodniczych (zwłaszcza biologii), która może być zastosowana do opisu
zmian społecznych.
Hipoteza ewolucyjna w biologii nie jest jednakże uniwersalnym prawem przyrody. Ma ona
charakter twierdzenia, które mówi o jednostkowym zdarzeniu historycznym, choć pewne
prawa uniwersalne: dziedziczności, mutacji, doboru naturalnego, walki o byt,
współuczestniczą w wyjaśnianiu pochodzenia.
Popper twierdzi zatem, że nie istnieje prawo ewolucji rozumiane jako prawo ściśle ogólne.
Nie istnieje więc również prawo rozwoju społecznego rozumiane jako prawo ściśle ogólne.
Konsekwencją tej tezy jest odrzucenie idei konieczności historycznej.
Ewolucja społeczeństwa ludzkiego, tak jak ewolucja biologiczna, jest faktem
jednostkowym.
Nie można rozumieć praw dziejowych jako ściśle ogólnych praw następstwa czasowego.
Np. następowania po sobie określonych formacji społeczno-ekonomicznych.
Trudność ze znalezieniem praw rozwoju historycznego polega na tym, że społeczeństwo
jest strukturą dynamiczną, która zmienia się pod wpływem bardzo wielu czynników,
których zmiany trudno jest przewidzieć. Dotyczy to zwłaszcza zmian wiedzy.
W naukach społecznych nie można przeprowadzać eksperymentów na wzór
eksperymentów w naukach przyrodniczych.

Operacjonalizacja pojęć i stosowanie metod ilościowych jest ograniczone naturą
przedmiotu badań w naukach społecznych. Sprawia to, że dokładność przewidywań jest
relatywnie niewielka.