Ironia w poezji

Prezentacje maturalne

Ucz się z

Ironia w poezji – przedstaw efekty
uzyskiwane przez poetów za pomocą ironii.

Przykłady zastosowania ironii można znaleźć w literaturze bez większego trudu – to za-
bieg chętnie stosowany przez pisarzy. Powyższy temat zawiera jednak kilka haczyków.

• Po pierwsze, odnosi się jedynie do poezji.

• Po drugie, istotą polecenia jest nie tyle wskazanie przykładów ironii, co określenie

jej funkcji, pokazanie efektów, jakie uzyskują autorzy za jej pomocą.

Przygotowywanie prezentacji wymaga więc analizy konkretnych utworów poetyckich
lub ich fragmentów.

Inne możliwe sformułowania tematu

• Przejawy i funkcje ironii we współczesnych tekstach publicystycznych.

(Ironia nie musi dotyczyć tylko literatury!)

• Komizm słowny i sposoby jego realizacji w wybranych utworach różnych

epok. (Ironia będzie ważnym składnikiem prezentacji dotyczących hu-
moru, satyry, karykatury literackiej itp.)

• Wpływ słownictwa wartościującego na obraz świata w dziele literackim. (Tu

też trzeba byłoby wspomnieć o ironiczności wyrażającej emocje autora.)

PREZENTACJA

Strategie wstępu

Możliwość 1.

Zacznij od zdefiniowania pojęcia ironii.

Ironia jest to sprzeczność między dosłownym znaczeniem (sformułowania lub całego
utworu) a jego znaczeniem właściwym, które nie zostało wyrażone wprost.

Pokaż, że ironia jest formą gry z czytelnikiem. Wprowadź w istotę polecenia: zapo-

wiedz różne efekty uzyskiwane przez poetów stosujących ironię.

Możliwość 2.

Wyeksponuj konteksty pozaliterackie.

Także w tym przypadku zacznij od definicji pojęcia. Zauważ, że postawa ironiczna jest
wynikiem określonego sposobu postrzegania rzeczywistości (widoczna u poety potrze-
ba odkrywania sprzeczności, skłonność do polemik). Pokaż związek ironii w poezji
z kształtem rzeczywistości (świat pełen napięć, taki, przed którym człowiek musi si ę
jakoś bronić). Wniosek: efekty uzyskiwane przez poetę wiążą się ściśle z przyczynami
zastosowania ironii w utworze literackim.

Zwróć uwagę na to,
że…

temat nie wymaga przywoływania
przykładów z różnych epok. Dobór
materiału zależy wyłącznie od Cie-
bie – możesz na przykład skupić
się na utworach dwóch poetów,
których szczególnie lubisz, czy na
jednej konkretnej epoce (propo-
nowany przykładowy plan prezen-
tacji dotyczy tylko poezji współ-
czesnej). Uwaga! Przygotuj się na
to, że jedno z pytań komisji może
wówczas dotyczyć takiego, a nie
innego wyboru przykładów.

Bibliografia przedmiotu

• Cleanth Brooks, Ironia jako za-

sada struktury poetyckiej[w:]
Współczesna teoria badań lite-
rackich za granicą. Ciekawa pra-
ca, której autor koncentruje się
na przenośnych sensach w ję-
zyku poezji. Dla Brooksa pod-
stawą ironii jest konfrontowanie
różnych ocen i punktów widze-
nia – rzecz typowa dla poezji,
w której słowo jest w szczegól-
ny sposób związane z kontek-
stem.

• Michał Głowiński, Teresa Kost-

kiewiczowa, Aleksandra Oko-
pień-Sławińska, Janusz Sławiń-
ski, Słownik terminów literackich.
Podstawowe źródło wiedzy o pro-
blemach z zakresu teorii litera-
tury. Znajdziesz tu nie tylko de-
finicję ironii, ale też przykłady,
związki z innymi zjawiskami czy
podpowiedzi bibliograficzne.

• Piotr Łaguna, Ironia jako posta-

wa i jako wyraz (z zagadnień teo-
retycznych ironii)

• Szkolny słownik wiedzy o litera-

turze. Pojęcia – problemy – kon-
cepcje. Pod red. Romualda Cu-
daka i Marka Pytasza.

Prezentacje maturalne

Ucz się z

Strategie rozwinięcia

Możliwość 1.

Rozważ pytanie, jakie efekty może dać zastosowanie ironii.

Śmiech

Ironia jest często środkiem służącym celom satyrycznym: to przejaw drwiny, szyderstwa,
sposób zakpienia z ludzkich zachowań itp. Efektem jej zastosowania jest śmiech, wyni-
kający na przykład z zaskoczenia czytelnika, zauważenia przez niego absurdu czy sprzecz-
ności (między prawdą o zjawisku a jego interpretacją, zjawiskiem a stylem zastosowa-
nym do jego przedstawienia itp.). Ironia ujawnia się np. w sposobie kreowania postaci (w
poezji może się przecież pojawiać bohater liryczny).

Przykłady takiego wykorzystania ironii można łatwo znaleźć w tekstach kabareto-

wych. Przykład: Tadeusz Boy-Żeleński, Słówka.

Dystans

Ironia to dobry sposób podkreślenia stosunku poety do tego, o czym mówi. Zastosowanie
jej sugeruje dystans, nieangażowanie się, łączy się również z poczuciem wyższości wo-
bec przedstawianego zjawiska. W ten sposób autor wyraża nieufność wobec świata peł-
nego sprzeczności. Jeśli ten świat jest postrzegany jako zagrożenie, postawa ironiczna
może być drogą obrony – śmiech sprawia, że przestajemy się czegoś bać. Poprzez ironię
poeci często podają w wątpliwość myślowe dogmaty – podważają wszelkie „prawdy ob-
jawione”. Często towarzyszy to (tak jak u Herberta czy Szymborskiej) przeświadczeniu
o niemożności poznania świata. Zastosowanie ironii pozwala twórcom pokazać własne
spojrzenie na jakiś problem, choć często czytelnik musi się tych poglądów domyślić, bo
nie są wyrażane wprost.

Przykłady:

• Sto pociech Wisławy Szymborskiej – ironię widać np. w powtarzającym się „patrzcie

go” czy kończącym wiersz „Istny człowiek”. Co wyraża wiersz? Dystans wobec ludz-
kiego przeświadczenia o własnej wyjątkowości.

• Święty Szymon Słupnik Stanisława Grochowiaka – ironiczną wymowę ma połą-

czenie podniosłego sformułowania „Powołał go Pan” z przyziemnym „na słup”.
Poeta dystansuje się w ten sposób wobec średniowiecznej ascezy jako drogi do
świętości.

Zauważ związki ironii z grą, udawaniem i demaskowaniem.

Szczególnym przypadkiem jest tu autoironia – autor podkreśla poprzez nią dystans wo-
bec siebie samego (np. swojej twórczości, losu itp.). W ten sposób poeta dokonuje pewnej
autokreacji – buduje taki, a nie inny wizerunek samego siebie. Autoironia bywa też dys-
kusją ze społecznymi wyobrażeniami na temat artysty, z zadaniami stawianymi poezji itp.

Przykłady:

• Serwus, madonna Konstantego Ildefonsa Gałczyńskiego – kreacja poety-cygana gar-

dzącego sławą.

• Nagrobek Wisławy Szymborskiej – poetka pisze o sobie: „staroświecka jak przeci-

nek/ autorka paru wierszy”. Dystans wobec sławy poetyckiej, przynależności do grup
literackich.

Protest

Bardzo częsty cel stosowania ironii w poezji. Złośliwość pomaga w zdemaskowaniu fał-
szu i obłudy cechujących świat otaczający artystę. Może dotyczyć kwestii społecznych
czy politycznych, ale także kondycji człowieka, schematów ograniczających literaturę
itp. Poprzez ironię poeta może wyrazić swój bunt przeciwko rzeczywistości, próbować ją
zmienić. Z jakim skutkiem? Ironia może wiązać się z przeświadczeniem, że zło jest
stałym elementem świata i nie da się go pokonać (zob. ironiczne zakończenie Wstępu do
bajek Krasickiego – „Ja to między bajki włożę”). Ale jednocześnie złośliwość bywa
skuteczniejsza niż poważna krytyka…

Bibliografia podmiotu

•

• Ignacy Krasicki,

Ignacy Krasicki,

Monachomachia, Wstęp do ba-
jek, satyry (np. Do króla) – autor
używa ironii w wyrazistych cha-
rakterystykach postaci, a także
dla wyrażenia swojego dystan-
su wobec rzeczywistości (scep-
tycznie podchodzi do możliwo-
ści naprawy świata)

•

• Cyprian Kamil Norwid

Cyprian Kamil Norwid

(np. Nerwy, Szczęście) – po-
przez ironię poeta dystansuje
się wobec nowego świata ka-
pitalizmu, podkreśla rozdźwięk
między artystą a społeczeń-
stwem

•

• Konstanty Ildefons Gałczyński

Konstanty Ildefons Gałczyński

(np. Strasna zaba, Zima z wypi-
sów szkolnych) – ironia jest tu
formą ostrej krytyki rzeczywisto-
ści międzywojennej (władzy,
konformizmu inteligencji itp.)

•

• Andrzej Bursa

Andrzej Bursa

(np. Sylogizm prostacki, Nauka
chodzenia) – poeta demaskuje
ludzkie zakłamanie, fałsz tkwią-
cy u podstaw systemu politycz-
nego PRL, odrzuca patos

•

• Zbigniew Herbert

Zbigniew Herbert

(np. U wrót doliny, Potęga sma-
ku) – ironia jako wyraz sprzeci-
wu wobec totalitaryzmu, scep-
tycyzmu poznawczego, a także
sposób łagodzenia sprzeczno-
ści charakterystycznych dla
kondycji człowieka

•

• Wisława Szymborska

Wisława Szymborska

(np. Sto pociech, Miniatura śre-

dniowieczna, Wieczór autorski)
– ucieczka od wszelkiej podnio-
słości w ironię (i autoironię!).
Poetka dystansuje się wobec
wszelkich „prawd objawio-
nych”, wątpi w możliwość peł-
nego poznania świata

Inne przydatne
utwory poetyckie:

•

• Gustaw Ehrenberg,

Gustaw Ehrenberg,

Szlachta w roku 1831

•

• Maria Konopnicka,

Maria Konopnicka,

Wolny najmita

•

• Stanisław Grochowiak,

Stanisław Grochowiak,

Święty Szymon Słupnik

•

• Tadeusz Boy-Żeleński,

Tadeusz Boy-Żeleński,

teksty z tomu Słówka

Prezentacje maturalne

Ucz się z

Przykłady:

• Wolny najmita Marii Konopnickiej – wielokrotnie powtarza się w tym wierszu przy-

miotnik „wolny”, ale to powtórzenie ma właśnie sens ironiczny. Chłop jest wolny, bo
pozbawiony domu, rodziny, nikt się nie interesuje jego losem.

• Nauka chodzenia Andrzeja Bursy – ironiczny obraz życia społecznego jako szkoły

konformizmu, zakłamania.

Złagodzenie obrazu

Ironia może wyostrzyć obraz rzeczywistości, ale może być też sposobem neutralizowa-
nia rozdźwięku między tragicznymi sprzecznościami, np. nieprzystawaniem ideałów do
realnego życia. Poeta może w ten sposób uczynić łatwiejszym jakiś trudny problem.

Przykład:

U wrót doliny Zbigniewa Herberta – liczne sformułowania ironiczne łagodzą grozę obrazu
końca świata (np. „aniołowie stróże są bezwzględni/ i trzeba przyznać mają ciężką robotę”).

Polemika

Tu ostrze ironii zwrócone jest przeciwko konkretnemu poglądowi czy utworowi, co wy-
maga od czytelnika wiedzy także o tym, co jest przedmiotem polemiki. Poprzez ironicz-
ność autor nie tylko podkreśla odmienność swoich poglądów, ale też deprecjonuje posta-
wę strony przeciwnej. Ironia może towarzyszyć np. wszelkiego rodzaju parodiom.

Przykład:

wiersz Ernesta Brylla Ten który, będący polemiką z utworem Miłosza Który skrzywdziłeś.
Ironia dotyczy u Brylla także władzy totalitarnej.

Strategie zakończenia

• Podsumuj:

użycie ironii daje rozmaite efekty, nie tylko śmieszność.

• Wyciągnij ogólniejsze wnioski:

Choć tekst zawierający ironię jest może trudniejszy w odbiorze (bo wymaga na przy-
kład większej wiedzy!), zauważenie i odczytanie jej daje czytelnikowi satysfakcję,
zmusza do myślenia, pozwala głębiej zrozumieć myśli autora.

• Na sam koniec:

może zdecydujesz się na jakąś ironiczną (czy lepiej autoironiczną) uwagę będącą
formą gry z komisją?

Częste w poezji
współczesnej zabiegi
stylistyczne służące
wyrażeniu ironii

Hiperbolizacja

Hiperbolizacja – mieszanie stylu
podniosłego z potocznym, wpro-
wadzanie kolokwializmów, wpro-
wadzanie elementów groteski, ab-
surdu.

Sposoby uatrakcyjnienia wypowiedzi

W przypadku takiego, jak ten tematu – związanego
z teorią literatury – trudno zastosować jakieś plan-
sze, filmy czy temu podobne materiały sprawiające,
by prezentacja była ciekawsza.

Możesz jednak niemało zrobić:

• Cytuj! Przywołując fragmenty wierszy, zadbaj o od-

powiednią intonację i mimikę.

• Jeśli nie wierzysz w swe zdolności aktorskie, wyko-

rzystaj nagrania. Może ważny dla Ciebie wiersz zin-
terpretuje jakiś aktor, którego o to poprosisz? A mo-

że zdobędziesz płytę czy kasetę, na której utwór recy-
tuje jego autor?

• Wyszukaj ciekawe przykłady – trzymaj się raczej da-

leko od tych, które były omawiane na lekcjach. Niech
Twoja prezentacja będzie dowodem bardzo dobrej
znajomości poezji różnych epok.

• Przygotuj zbiór tekstów, do których się odwołujesz (ca-

łych wierszy lub ich fragmentów); ułóż je w takiej kolej-
ności, w jakiej pojawiają się w Twoim wystąpieniu. Uwa-
ga! Potrzebne będą cztery egzemplarze: po jednym dla
każdego członka komisji i dodatkowy dla Ciebie.

Prezentacje maturalne

Ucz się z

Ramowy plan wypowiedzi

Określenie problemu

• definicja ironii
• szczególnie częste stosowanie tego zabiegu przez poetów współczesnych
• związek między kształtem współczesnego świata a ironią zauważalną w poezji
• poczucie zagrożenia odczuwane przez jednostkę (dystans, samotność)
• kryzys wartości
• nieaktualność kulturowych schematów

Kolejność prezentowanych argumentów

Ironia jako droga demaskowania absurdów rzeczywistości:

• protest przeciwko totalitaryzmowi: Potęga smaku Herberta (kpina z socrealizmu)
• jednostka wobec systemu: Zażalenie Bursy

Ironia jako bunt przeciwko konformizmowi, zakłamaniu, wewnętrznej pustce:

• złośliwy obraz mechanizmów społecznych opartych na obłudzie: Nauka chodze-

nia Bursy

• kryzys wartości: Głos wewnętrzny Herberta, Kasjer Bursy
• niechęć do wszelkiego patosu, pozerstwa: Mowa pogrzebowa Bursy

Ironia jako znak polemiki z tradycją i kulturą współczesną:

• zrywanie z literaturą zakłamaną, koturnową, z kulturowymi schematami (np.

z przeświadczeniem o wyjątkowości artysty i jego dzieła): Rozmowa o poezji Gro-
chowiaka, Ja chciałbym być poetą, Dyskurs z poetą Bursy;

• nieprzystawanie romantycznych wzorców do współczesnej rzeczywistości: Po-

eta Bursy

• wyśmianie płytkości współczesnej kultury masowej: Konkurs piękności męskiej

Szymborskiej

Ironia jako wyraz sceptycyzmu poznawczego, polemiki z myślowymi sche-
matami:

• zrywanie z przeświadczeniem o wyjątkowości człowieka: Sto pociech Szymborskiej
• człowiek jako zagadka: Cebula, Pierwsza fotografia Hitlera Szymborskiej

Wnioski

Różnorodność efektów uzyskiwanych przez zastosowanie ironii w poezji.

Przykładowy plan prezentacji

Pojęcia do zapamiętania

• Diasyrm – jeden z wykorzystujących ironię zabiegów

retorycznych; naśmiewanie się z przytaczanego zda-
nia przeciwnika.

• Litota – przeciwieństwo hiperboli; polega na łagodze-

niu znaczenia podstawowego pojęcia przez zaprzecze-
nie przeciwieństwa (np. „nie był zbyt urodziwy” zamiast
„był brzydki”). Bardzo często ma wydźwięk ironiczny.

• Sarkazm – według Kwintyliana jeden z gatunków

ironii: uszczypliwość, szyderstwo wyrażające otwartą
wrogość.

• Antyfraza – typ wypowiedzi zawierającej łatwą do

rozpoznania ironię: sens zamierzony jest zaprzecze-
niem sensu dosłownego (np. pochwała będąca w rze-
czywistości naganą).

• Asteizm (inaczej urbanitas) – ironiczny dowcip (ale

daleki od prostactwa!).

• Hiperbola (przesadnia) – także może mieć charakter

ironiczny! Sprzeczność pomiędzy rzeczywistością a spo-
sobem przedstawienia zjawiska może być źródłem ko-
mizmu.

Prezentacje maturalne

Ucz się z

O co może zapytać komisja?

Dzięki czemu odbiorca wiersza rozpoznaje obecność ironii?

Proponowana odpowiedź

Wiele przesłanek pojawia się w samym tekście, np. sprzeczności między składni-
kami obrazu poetyckiego, łamanie nastroju, łączenie różnych odmian stylistycz-
nych (co może sprawiać wrażenie dysonansu), niepasowanie języka do sytuacji
czy posługującej się nim postaci. Rozpoznanie ironii wymaga więc od czytelnika
pewnej wiedzy o świecie, a także spostrzegawczości.

Ironię mogą sygnalizować także elementy pozawerbalne: sposób wypowiada-

nia wiersza (mimika, intonacja głosu, gesty mówiącego itp.), a nawet okoliczno-
ści, w których się dzieło pojawia. Zdarza się, że czytelnik nie rozpoznaje ironii –
Przesłanie Pana Cogito Herberta może być odczytywane dosłownie, ale można
się w nim doszukać także ironii.

W jakich gatunkach literackich – niekoniecznie poetyckich – szczególnie czę-
sto można spotkać się z ironią?

Proponowana odpowiedź

Najłatwiej zobaczyć ironię w utworach, które z założenia mają charakter saty-
ryczny, np. w satyrze, komedii, poemacie heroikomicznym, pamflecie, paszkwilu.
Stosują ją chętnie także autorzy fraszek czy bajek. Ciekawym przykładem zasto-
sowania ironii jest poemat dygresyjny (np. Beniowski Słowackiego). W tym ro-
mantycznym gatunku ironicznie traktowana jest cała fabuła: kreacja bohatera,
jego perypetie itd.

Co jest przyczyną tak częstego stosowania ironii przez poetów współczesnych?

Proponowana odpowiedź

Bardzo często ironia pojawia się w poezji wówczas, gdy rzeczywistość jest po-
strzegana jako nielogiczna, niezrozumiała. Tak dzieje się właśnie w poezji współ-
czesnej – pojawiająca się w niej ironia jest formą obrony przed zagrażającym
światem, ma odsłaniać tkwiące w nim absurdy. To daje poecie, a także czytelni-
kowi, możliwość zdystansowania się wobec świata. Ironia staje się także sposo-
bem wyrażenia niezgody na taki kształt rzeczywistości.

Ironia sokratejska

Stosowana przez Sokratesa metoda dochodzenia do
prawdy. Polegała na tym, że filozof – podkreślając swoją
niewiedzę – celnymi pytaniami wskazywał luki w ro-
zumowaniu rozmówcy. W ten sposób demaskował po-
zorność jego wiedzy. Według współczesnego poety, tłu-
macza i literaturoznawcy, Stanisława Barańczaka
w ten sposób często konstruuje swe wiersze Wisława
Szymborska: najpierw przywołuje jakiś pogląd uważa-
ny powszechnie za prawdziwy, a potem poprzez pozor-
nie naiwne pytania odsłania tkwiący w nim fałsz.

Ironia tragiczna

(inaczej ironia losu czy ironia dramatyczna) – dotyczy
nie kwestii stylistycznych, ale działań bohaterów. Ta

kategoria estetyczna wiąże się z tragedią antyczną i na-
zywa sytuację ostrej sprzeczności pomiędzy świadomo-
ścią bohatera a sytuacją, w jakiej się on znajduje (a która
znana jest czytelnikowi).

Ironia romantyczna

Zjawisko typowe dla literatury – także poezji! – roman-
tycznej (zob. poglądy Friedricha Schlegela i Johanna
Gottlieba Fichtego). To postawa artysty, którą cechują
m.in. indywidualizm (wyobraźnia jest ważniejsza niż to,
co realne, artysta zaś – ważniejszy niż dzieło); traktowa-
nie twórczości jako gry odsłaniającej sprzeczności tkwią-
ce w zjawiskach i dającej autorowi dystans; łączenie
sprzeczności, np. tragizmu i komizmu, języka podnios-
łego z potocznym itp.

Terminy do zapamiętania

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
Ironia w poezji –
Ironia w poezji przedstaw?ekty uzyskiwane przez poetów za pomocą ironii
perswazja i ironia w poezji
Dowcip i ironia w utworach Pilcha
Dwoskość poezji J.A.Morsztyna, Szkoła, Język polski, Wypracowania
Rola romantycznej poezji na przykładzie, prezentacja
Nowa?la, pojęcia ludyczność, groteska, ironia,
6 03 2014 Ogólna charakterystyka polskiej poezji XVIII w
26 Ironia i groteska
Obraz przeżyć pokoleniowych w poezji K
Ironia
Człowiek walcz±cy ze złem –
Ironia, majsterkowanie i miłość (Szahaj)
Jak pisać o poezji na maturze Porady PP PR
Ironia romantyczna, Oświecenie i Romantyzm
SCENARIUSZ IMPREZY DLA RODZICÓW - Jesień w poezji i piosence, scenariusze, zajęcia otwarte 2

więcej podobnych podstron