Spór o Europę

1.1 Świat: chaos globalizacji oraz globalna presja ekonomiczna

Idea Europy Jürgena Habermasa była odpowiedzią na chaos związany z procesem globalizacji oraz
globalną presją ekonomiczną, wywieraną przez rynki na państwa. Z postępującym procesem
denacjonalizacji ekonomii, szczególnie rynków finansowych i produkcji przemysłowej, narodowe
rządy zostały niejako „zmuszone” do akceptacji relatywnie wysokiego bezrobocia, i marginalizacji
rosnących grup społecznych w celu zachowania międzynarodowej konkurencyjności. Polityczna
instytucja państwa okazała się niedostosowana do globalnych struktur ekonomicznych.
Globalizacja, rozmyła poziomy decyzyjne i uczyniła niefunkcjonalnym demokratyczny proces
edukowania woli i świadomości jednostek. Zaniknęła również wiara w możliwość wpływania na
losy międzynarodowej wspólnoty, co z kolei przyczyniło się do odpolitycznienia obywateli

1

”.

- przemoc
Wzrosła także rola religii. Pojawił się islamski fundamentalizm, który używając języka religijnego
zaczął stosować przemoc w wymiarze międzynarodowym. Sięgając po środki terrorystyczne,
wymykał się tradycyjnemu ujęciu pokoju oraz wojny. Po wydarzeniach 11 września 2001 można
uznać, że globalizm, poza swym wymiarem ekonomiczno-gospodarczym przyjął także formę formę
międzynarodowej przemocy. Derrida i Habermas wyłożyli swoje indywidualne opinie na temat
wojny z terroryzmem w publikacji Filozofia w czasach terroru : rozmowy z Jürgenem Habermasem
i Jacques'em Derridą (czerwiec 2003, 2008), w której przedstawili także podstawowe idee,
związane z przeciwdziałaniem przemocy.

- kolonizacja świata życia
Wpływ globalizacji na państwa polegał w kategoriach najbardziej ogólnych na kolonizacji świata
życia. Pojęcie świata życia Habermas zaczerpnął od Husserla – u którego był to świat przeżywany.
Do świata przeżywanego należały sztuka, religia, obyczaje. Podobne znaczenie miał
Habermasowski świat życia, należały do niego sztuka, religia, obyczaje. Świat życia winien zostać
istotnym wymiarem ludzkiej aktywności. Tymczasem wraz z globalizacją wzrosła presja ekonomii,
rynków finansowych, produkcji przemysłowej i właściwych dla nich regulacji prawnych. Celem
Habermasa stało się zrównoważenie obu wymiarów, odnalezienie obywatelskiego żywego
zaangażowania, które sprawiłoby, że instytucje i prawo zostałyby ożywione, wypełnione duchem
obywatelskiego uczestnictwa. Porządek prawny tylko wówczas może być prawomocny, gdy
adresaci prawa sądzą, iż procedury jego stanowienia zasługują na aprobatę, ponadto są również
przekonani o zasadności występujących w prawie struktur normatywnych. Idealnym zaś
uzasadnieniem tych norm byłoby ich dyskursywne ukonstytuowanie. Takiej prawomocności
pozapaństwowe regulacje zostały pozbawione.
- efekt: wycofanie obywateli
Zaowocowało to masowym wycofaniem obywateli z aktywności publicznej. Habermas stwierdził:
„nieopanowana globalizacja, która rozmyła poziomy decyzyjne i uczyniła niefunkcjonalnym
demokratyczny proces edukowania woli i świadomości jednostek. Zanikła również wiara w
możliwość wpływania na losy międzynarodowej wspólnoty, co z kolei przyczyniło się do
odpolitycznienia obywateli

2

”.

Co więcej w jego mniemaniu, rozszerzająca się globalnie regulacja wolnorynkowa oraz regulacja

1

Habermas J. (2004), Religia potrzebuje nowego przekładu, „Europa”, nr 1, s. 8.

2

Habermas J. (2004), Religia potrzebuje nowego przekładu, „Europa”, nr 1, s. 8.

przez siłę, która odbywała się na poziomie międzynarodowym, wymykając się kontroli
demokratycznej, wpłynęła na zanik społecznych więzi: (globalizacja - przyp.A.N.) „sprzyja
wypieraniu, tak w życiu publicznym jak prywatnym, tradycyjnych sposobów integracji społecznej,
opartych na wartościach, normach i komunikacji

3

”.

1.2 Dwie drogi wyjścia; - więcej prawa, - serce
1
Z sytuacji kryzysu związanego z globalizacją można wskazać dwie drogi wyjścia: można mnożyć
regulacje prawne, lub zwrócić się ku aktywności obywatelskiej.

- więcej prawa
Dominuje strategia jurydyzacji. Wzrost roli regulacji prawnych w wymiarze wewnętrznym i
zewnętrznym, miałby na celu wzmocnienie mówiąc metaforycznie „kośćca” Europy. I jest to
strategia tradycyjnie przeprowadzanej obrony Unii.

- serce
Można jedna również zwrócić się ku „sercu” i zaakcentować znaczenie zaangażowania
obywatelskiego oraz współdziałania obywateli.
1
W sytuacji swoistego kryzysu globalizacji filozof polityki – Habermas przedstawił projekt
przeciwdziałania kolonizacji świata życia poprzez ożywienie europejskich instytucji europejskim
duchem,

Plusy i minusy filozoficzno-politycznych rozwiązań.

Można przy tym wskazać pozytywne i negatywne konsekwencje ujęcia tej problematyki z
perspektywy filozoficzno- politycznej.
Wśród minusów, po pierwsze , mamy do czynienia z konfliktem normatywności: w praktyce
wygrywa koncepcja rozwiązywania problemów przez iurydyzację.
Ponadto trudno jest rozstrzygnąć, która ze szczegółowych recept, koncepcja Habermasa jest
przecież jedną z wielu, przyniesie pożądane konsekwencje, gdyż ich centrum stanowią rozważania
normatywne.
Bardziej szczegółowy zarzut skierowany w stronę Jurgena Habermasa wskazuje, że już raz filozof
ten ogłosił powstanie europejskiej przestrzeni publicznej – jak się później okazało, było to
ogłoszenie przedwczesne.
W 2003 roku wybuchła dyskusja na temat wojny w Iraku. Zaangażowało się w nią wielu
intelektualistów, między innymi Jürgen Habermas. Jego zdaniem, w odpowiedzi na politykę
prowadzoną przez George W. Busha

4

, 15 lutego przetoczyła się przez całą Europę fala manifestacji,

która zdaniem autorów świadczyła o narodzinach europejskiej sfery publicznej. To niej skierowany
był tekst-manifest. Tekst ukazał się we „Frankfurter Algemeine Zeitung” i „Liberation” z 31 maja
2003. Polskie tłumaczenie pod tytułem „Europa, jaka śni się filozofom” 10 czerwca 2003
opublikowała Gazeta Wyborcza. Habermas i Derrida pragnęli aby Unia Europejska przekształciła
się aby mogła zrównoważyć amerykańską politykę zagraniczną. Kluczem do tworzenia tożsamości
europejskiej miały stać się odniesione sukcesy w tworzeniu rządów ponad państwem narodowym,
które realizowane są przez Unię Europejską oraz wspólnota doświadczeń związanych z rozwojem

3

Habermas J. (2004), Religia potrzebuje nowego przekładu, „Europa”, nr 1, s. 8

4

Pismo miało służyć wyrażeniu poparcia dla amerykańskiej polityki zagranicznej w kontekście irackiego kryzysu

rozbrojeniowego. Lista sygnatariuszy: Czechy, Dania, Hiszpania, Polska, Portugalia, Węgry, Wielka Brytania,
Włochy.

państwa opiekuńczego

5

. Manifest ten opublikowano w formie książkowej pod tytułem Old Europe,

New Europe, Core Europe (2005)

Wśród pozytywów, warto wymienić dobrą teoretyczną podbudowę współczesnych analiz
filozoficzno-poliycznych, w których aparat socjologiczny (jak u Habermasa) czy teoretyczno-
prawny połączone zostały z wymiarem normatywnym.
Ponadto, wobec rosnącej jurydyzacji, wydaje się że Habermas, dokonał właściwej analizy kryzysu
- bez zaangażowania obywateli kolejne instytucje oraz rozwiązania prawne przestały wpływać na
istotne wzmocnienie działań na arenie globalnej.
Wśród rozwiązań szczegółowych można wskazać także to, że Jürgen Habermas przewidział
poważny kryzys Unii związany ze wprowadzeniem wspólnej waluty przy braku polityki
ekonomicznej, gospodarczej i społecznej.
Trafna wydaje się również szersza konstatacja, iż Europa winna stanowić konkurencję dla innych
obszarów świata. Jedynie zjednoczona gospodarka europejska może stanowić przeciwwagę dla
innych globalnych rynków, zaś sprawne instytucje europejskie mogą zapewnić trwałość europejskim
wartościom.

5

Jacques Derrida, Jürgen Habermas, Po wojnie: Odrodzenie Europy, [w:] Krytyka Polityczna nr 5, s. 154