korektor i stroiciel instrumentow muzycznych 311[01] z2 02 u

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

MINISTERSTWO EDUKACJI

NARODOWEJ

Arkadiusz Gromek

Regulacja mechanizmów instrumentów muzycznych
311[01].Z2.02

Poradnik dla ucznia

Wydawca

Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2007

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Recenzenci:
mgr Tomasz Knot
mgr Przemysław Koserczyk

Opracowanie redakcyjne:
mgr sztuki Arkadiusz Gromek

Konsultacja:
dr inż. Jacek Przepiórka

Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 311[01].Z2.02
„Regulacja mechanizmów instrumentów muzycznych”, zawartego w modułowym programie
nauczania dla zawodu korektor i stroiciel instrumentów muzycznych.

Wydawca

Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy Radom 2007

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

SPIS TREŚCI

Wprowadzenie

Wymagania wstępne

Cele kształcenia

Materiał nauczania

4.1.

Klasyfikacja mechanizmów instrumentów muzycznych

4.1.1 Materiał nauczania

4.1.2. Pytania sprawdzające

4.1.3. Ćwiczenia

4.1.4. Sprawdzian postępów

4.2.

Dobór materiałów i narzędzi do regulacji mechanizmów instrumentów
muzycznych

4.2.1. Materiał nauczania

4.2.2. Pytania sprawdzające

4.2.3. Ćwiczenia

4.2.4. Sprawdzian postępów

4.3. Przeprowadzanie korekty i konserwacji mechanizmów instrumentów

muzycznych

4.3.1. Materiał nauczania

4.3.2. Pytania sprawdzające

4.3.3. Ćwiczenia

4.3.4. Sprawdzian postępów

5. Sprawdzian osiągnięć

6. Literatura

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

1. WPROWADZENIE

Poradnik, będzie Ci pomocny w przyswajaniu wiedzy o wykonywaniu regulacji

mechanizmów instrumentów muzycznych. Wiedzę tą będziesz wykorzystywał w szkole i w
domu, a przede wszystkim w przyszłej pracy zawodowej.

W poradniku zamieszczono:

−−−−

wymagania wstępne, wykaz umiejętności, jakie powinieneś mieć już ukształtowane,
abyś bez problemów mógł korzystać z poradnika,

−−−−

cele kształcenia, wykaz umiejętności, jakie ukształtujesz podczas pracy z poradnikiem,

−−−−

materiał nauczania, „pigułkę” wiadomości teoretycznych niezbędnych do opanowania
treści jednostki modułowej,

−−−−

zestaw pytań przydatny do sprawdzenia, czy już opanowałeś materiał nauczania,

−−−−

wiczenia, które pomogą Ci zweryfikować wiadomości teoretyczne oraz ukształtować

umiejętności praktyczne,

−−−−

sprawdzian osiągnięć, przykładowy zestaw zadań i pytań. Pozytywny wynik
sprawdzianu potwierdzi, że dobrze pracowałeś podczas zajęć i opanowałeś wiedzę
i umiejętności z zakresu tej jednostki modułowej,

−−−−

literaturę.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Schemat układu jednostki modułowej

311[01].Z2

Korekta i strojenie instrumentów

muzycznych

311[01].Z2.01

Ocenianie jakości instrumentów

muzycznych

311[01].Z2.03

Wykonywanie napraw, korekty

i konserwacji instrumentów muzycznych

311[01].Z2.05

Posługiwanie się językiem

obcym zawodowym

311[01].Z2.04

Strojenie instrumentów muzycznych

311[01].Z2.02

Regulacja mechanizmów

instrumentów muzycznych

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

2. WYMAGANIA WSTĘPNE

Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:

−

organizować stanowisko pracy zgodnie z zasadami bhp,

−

stosować przyrządy pomiarowo – kontrolne zgodnie z ich przeznaczeniem,

−

rozróżniać instrumenty muzyczne, kwalifikować według grup instrumentów, a także
rozróżniać ich części,

−

wykonywać i odczytywać schematy, wykresy i szkice,

−

posługiwać się dokumentacja techniczną,

−

posługiwać się normami,

−

pracować w grupie i indywidualnie.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

CELE KSZTAŁCENIA

W wyniku realizacji jednostki modułowej powinieneś umieć:

−

zorganizować stanowisko pracy zgodnie z wymaganiami ergonomii,

−

sklasyfikować mechanizmy instrumentów muzycznych,

−

określić zasadę działania mechanizmów instrumentów muzycznych należących do
różnych grup,

−

wykonać obliczenia parametrów dotyczących współdziałania mechanizmów instrumentu,

−

posłużyć się narzędziami korektorskimi,

−

skontrolować ustawienie mechanizmów,

−

naprawić lub wymienić uszkodzone elementy mechanizmu,

−

naprawić mechanizmy instrumentu muzycznego,

−

usunąć nadmierne luzy w mechanizmach instrumentów muzycznych,

−

usprawnić działanie mechanizmów,

−

zsynchronizować działanie mechanizmów instrumentu muzycznego,

−

wykonać regulację mechanizmów instrumentów muzycznych,

−

ocenić jakość działania mechanizmów w instrumencie muzycznym,

−

wykonać konserwację mechanizmów instrumentu muzycznego,

−

zastosować przepisy bezpieczeństwa i higieny pracy podczas wykonywania regulacji
i konserwacji mechanizmów instrumentów muzycznych.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4. MATERIAŁ NAUCZANIA

4.1.

Klasyfikacja mechanizmów instrumentów muzycznych

4.1.1.

Materiał nauczania

Rodzaje mechanizmów i ich przeznaczenie w instrumentach muzycznych z różnych
grup

Wiedza o klasyfikacji instrumentów będzie nam potrzebna do właściwego zrozumienia

zasad działania mechanizmów w instrumentach muzycznych.
Jak wiemy istnieją cztery zasadnicze grupy instrumentów , gdzie kryterium podziału jest
ź

ródło drgania. Dwie najmniejsze z nich idiofony i membranofony, przeważnie zawierają

instrumenty perkusyjne, (czyli uderzane). Te instrumenty oprócz kotłów, werbla i wibrafonu
nie zawierają mechanizmów do regulacji. Czasami są tam mechanizmy regulowane jedynie
fabrycznie a po okresie eksploatacji wymieniane na inne. W porównaniu jednak do
instrumentów takich jak organy znajdujących się częściowo w grupie idiofonów i w grupie
aerofonów są to mało skomplikowane mechanizmy niewymagające dużej wiedzy oraz
umiejętności.

Dlatego dla potrzeb tego działu przyjmiemy podział na grupy instrumentów ze względu

na sposób wydobycia dźwięku. Pierwszą grupą będą instrumenty smyczkowe, drugą
klawiszowe, trzecią dęte zarówno idiofony jak i aerofony prócz organów, czwarta grupa
zawiera instrumenty perkusyjne.

Mechanizmy instrumentów smyczkowych

Do mechanizmów instrumentów muzycznych w grupie instrumentów smyczkowych

należą kołki, mikrostroiki i klucze. Wszystkie te mechanizmy należą do mechanizmów
naciągowych strun.

Działanie kołków strojeniowych w skrzypcach polega na ich stożkowym osadzeniu

w materiale komory lub deski kołkowej. Odpowiedni kąt zapewnia siłę tarcia odpowiedniego
stopnia pozwalającą przekręcać kołek w miarę, gdy struna nie jest dostrojona natomiast
występujący opór miedzy ściankami komory lub deski, a kołkiem i pastą cierną znajdującą się
między tymi powierzchniami pozwala utrzymać kołek w pozycji, której zakończyliśmy
strojenie.

Nieprawidłowe działanie kołka może być powodowane złym kątem stożka, nierównością

lub niedostosowaniem kąta stożka do stożka otworu.

Mikrostroiki są mechanizmem wykonanym z metalu (najczęściej stalowo-mosiężne)

składającym się z trzech części: zaczepu struny, korpusu i śrubki. Korpus w kształcie litery l
jest sztywno zamocowany do strunociągu nakrętką kontrującą. Zaczep struny również
w kształcie litery l złączony jest z korpusem mikrostroika. Śrubka wychyla dłuższe ramię
zaczepu regulując wysokość naciągniętej na ten zaczep struny (rys. 1).

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys. 1. Mikrostroiki zamontowane w strunociągu

Klucz jest mechanizmem, w którym wykorzystywana jest przekładnia ślimakowa.

Do koła zębatego jest zamocowany kołek, na który jest nawlekana struna, natomiast do śruby
ś

limaka przymocowany jest klucz, a jego przekręcanie powoduje zmianę wysokości

nałożonej struny (rys. 2).

Rys. 2. Klucze w gitarze

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Mechanizmy instrumentów klawiszowych strunowych

Jak pokazuje doświadczenie spotykany w tradycyjnych instrumentach mechanizm

angielski z podwójnym wymykiem jest niezastąpionym zespołem elementów dobrego
instrumentu i on głównie decyduje o ergonomii gry. Wyzwolenie młoteczka mechanizmu jest
najistotniejszą cechą decydującą o ergonomii fortepianu.

W roku 1822 francuski konstruktor, opracował ulepszoną mechanikę angielską, stosując

mechanizm podwójnego wymyku.

Ten typ mechaniki przetrwał w zasadzie do dnia dzisiejszego pod nazwą angielskiej

mechaniki repetycyjnej, udoskonalonej w fabrykach fortepianów.

Jest to w zasadzie system pięciodźwigniowy. Występ, znajdujący się na dźwigni

klawiszowej podrzuca jednoramienną dźwignię poziomą a ta dopiero podrzuca przekaźnik.
Przekaźnik ten podrzuca młoteczek uderzając jego dźwignię blisko osi, w tak zwaną bródkę.
W momencie, gdy młoteczek uderza w strunę, przekaźnik wyślizguje się spod bródki. Wtedy
młoteczek opada na poduszeczkę, a bródka opiera się już nie o przekaźnik, lecz o specjalną
dźwignie recepcyjną. W tej sytuacji wystarczy nawet najmniejsze zwolnienie klawisza, aby
przekaźnik wrócił pod bródkę i przy ponownym uderzeniu klawisza popchnął znów
młoteczek ku strunie. Z chwilą całkowitego zwolnienia klawisza opada dźwignia recepcyjna,
a młoteczek znów opiera się o przekaźnik (rys. 3).

Rys. 3. Mechanika i naciąg strun w pianinie

Inne elementy budowy fortepianu nie są tak istotne, dla jakości dźwięku i ergonomii jak

właśnie zastosowana mechanika. Przy wykonaniu mechaniki stosuje się prefabrykaty
o standardowych wymiarach i wadze (rys. 4.).

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys. 4. Gotowy element mechaniki pianina zawierający pseudoklawiaturę, przekażnik, poduszeczkę

W fortepianach spotykamy jeszcze mechanizm pedałowy. Pedały są umieszczone

w dolnej części instrumentu i cięgnami połączone z tłumikami (pedał crescendo) lub
z mechaniką (pedał piano). Ich naciśnięcie powoduje uniesienie tłumików lub przesunięcie
mechaniki (rys. 5).

Rys. 5. Rozmieszczenie pedałów w pianinie

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Mechanizm organów

Właściwie powinniśmy mówić o czterech typach traktur (mechanizmów organowych

łączących kontuar z piszczałkami). Jest to: traktura mechaniczna, pneumatyczna i elektryczna.
Do każdej klawiatury i pedałów organów jest przypisany dany rząd lub rzędy piszczałek
zwanych głosem. Do każdej piszczałki u wlotu powietrza jest przymocowana klapa sterująca
zmykaniem i otwieraniem piszczałki. Te klapy mogą być otwierane za pomocą cięgieł jak
w przypadku traktury mechanicznej, za pomocą sprężonego powietrza w przypadku traktury
pneumatycznej lub za pomocą elektromagnesu uruchamianego za pomocą impulsu
przekazanego bezpośrednio przewodem elektrycznym z kontuaru. Zanim do tego dojdzie
w kontuarze musi zadziałać klawisz lub pedał razem z włączonym głosem. Najbardziej
ceniona jest traktura mechaniczna, z powodu swojej niezawodności. Traktura pneumatyczna
stosowana w epoce romantyzmu ma cechę latencji (opóżnienie miedzy momentem
nacisnięcia klawisza a odezwaniem się dzwięku) utrudniającą granie. Natomiast traktura
elektryczna bardzo często okazuje się zawodna.
Mechanizm instrumentów dętych drewnianych

Podstawowym mechanizmem instrumentów dętych drewnianych są klapy. Zakrywają

one otwory i działają na zasadzie dźwigni jedno lub dwuramiennej. Zamocowane są do nich
specjalne sprężynki odciągające dźwignie w początkowe położenie po upływie działania siły
palców grającego.
Mechanizm instrumentów dętych blaszanych

W instrumentach dętych blaszanych spotykamy wentyle. Są dwa rodzaje wentyli:

wentyle obrotowe i wentyle tłokowe. Wentyle tłokowe zwane też tłokami, pistonami lub
perinetami uruchamiają dodatkową długość kanału powietrznego wewnątrz instrumentu,
powodując obniżenie wszystkich alikwotów o pół względnie cały ton lub inny interwał.
Wentyle obrotowe tak samo otwierają dodatkowy kanał tylko nie za pomocą wciskanego
tłoka lecz za pomocą części obrotowej w wentylu.
Mechanizm instrumentów perkusyjnych

W instrumentach perkusyjnych istnieje kilka typów mechanizmów.
Wśród instrumentów perkusyjnych jedynym instrumentem membranowym o określonej

wysokości dźwięku są kotły.

Naciąg kotła jest to mechanizm pedałowy, służący do regulacji napięcia i wysokości

brzmienia membrany kotła. Membrana jest napięta na specjalną obręcz, której wysokość
zależy od wysokości położenia pedału. Pedał jest połączony z obręczą strojeniową
specjalnym cięgnem.

W werblu istnieje specjalny mimośrodowy zacisk do napinania sprężyn. Jego naciąg

powoduje, że napięte sprężyny przylegają do werbla, a rozluźnione wiszą swobodnie pod
werblem.

Jeszcze inny typ mechanizmu spotykamy w wibrafonie. Wibrafon ma umieszczone pod

metalowymi płytkami rury rezonansowe. U ich wlotu mieszą się klapy przytykające lub
otwierające. W każdą rurę rezonansową wmontowany jest mały tremulant w postaci
obracającego się wiatraczka. Wszystkie tremulanty znajdują się na wspólnej osi, poruszanej
przez silniczek elektryczny umieszczony z boku instrumentu.
Współdziałanie mechanizmów w instrumentach muzycznych

Współdziałanie mechanizmów w instrumentach występuje wtedy, gdy funkcje

mechanizmów

pokrywają

się.

Takie

współdziałanie

mechanizmów

spotykamy

w instrumentach strunowych. Przede wszystkim są to pary mechanizmów kołek – mikrostroik
w instrumentach smyczkowych, klawisz – pedał w fortepianach i klawesynach oraz klawisz –
głos w organach.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Pierwszy nie wymaga szczególnego omówienia, gdyż kołek i mikrostroik są zaczepione

w instrumencie na przeciwległych końcach struny i ich współdziałanie sprowadza się do
kontrowania naciągu powstałego na drugim końcu.

Współdziałanie w fortepianie mechaniki klawisza z mechanizmem pedału polega

w przypadku pedału piano na przesunięciu całej mechaniki w jedną stronę, wówczas młotki
mechaniki nie uderzają w trzy struny, ale w dwie. W przypadku pedału crescendo naciśnięcie
pedału powoduje podniesienie tłumików strun, natomiast po podniesieniu pedału naciśnięcie
klawisza powoduje automatyczne podniesienie tłumika struny, do którego ten klawisz jest
przyporządkowany.

W wypadku organów współdziałanie mechanizmu klawisza z mechanizmem głosu

polega na tym, że klawisz, który jest dźwignią otwiera piszczałki głosów, które są
uruchomione.

4.1.2.

Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

Jakie typy traktur stosowane są w organach?

Jak działa mechanizm napinający struny w rodzinie instrumentów smyczkowych?

Jakie są mechanizmy membranofonów?

Co to jest traktura?

Jakie znasz rodzaje wentyli?

Jakie elementy składają się na mechanizmy w instrumentach dętych drewnianych?

4.1.3.

Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Rozpoznaj i sklasyfikuj mechanizmy instrumentów.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

określić rodzaj występujących mechanizmów,

określić funkcje i zasady działania mechanizmów,

zdefiniować zasady działania mechanizmów,

określić rozmieszczenie i położenie mechanizmu,

zanotować nazwy i sklasyfikować mechanizmy,

dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

katalogi instrumentów muzycznych,

−

mechanizmy lub modele mechanizmów instrumentów muzycznych,

−

notatnik,

−

przybory do pisania,

−

literatura z rozdziału 6.

Ćwiczenie 2

Określ zasady działania mechanizmów wentylowych w grupie instrumentów dętych

blaszanych.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

wymienić rodzaje wentyli,

scharakteryzować zasady działania poszczególnych typów mechanizmów,

określić zasadę działania wskazanego mechanizmu wentylowego,

sporządzić notatkę wraz ze szkicem działania mechanizmów wszystkich typów w fazie
otwarcia i zamknięcia wentyla,

dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

notatnik,

−

trąbka,

−

waltornia,

−

tuba,

−

literatura z rozdziału 6.

Ćwiczenie 3

Wskaż mechanizmy organów i zrób zestawienie wszystkich typów mechanizmów oraz

analizę szybkości reakcji źródła dźwięku, niezawodności i możliwości ergonomicznych
każdego typu mechanizmów.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

wymienić typy mechaniki organów,

scharakteryzować zasady działanie mechaniki każdego typu,

wykonać tabelkę porównawczą cech wymienionych w zadaniu dla mechaniki każdego
typu,

wykonać notatkę o każdym typie mechanizmów organów,

dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

plansze budowy organów,

−

przekroje instrumentów,

−

notatnik,

−

przybory do pisania,

−

literatura z rozdziału 6.

4.1.4.

Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

wymienić rodzaje mechanizmów instrumentów smyczkowych?

zdefiniować pojęcia traktura i wentyl?

określić rodzaj wentyli?

określić rodzaj traktur?

określić zasady współdziałania mechanizmów w instrumentach?

określić rolę sprężyn werbla?

określić zasadę działania mechanizmu naciągającego membranę
w kotłach?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.2.

Dobór materiałów i narzędzi do regulacji mechanizmów
instrumentów muzycznych

4.2.1

Materiał nauczania

Narzędzia do regulacji mechanizmów

Podstawowymi narzędziami regulacji mechanizmów instrumentów muzycznych są

rubokręty. Rozmiar ich wynosi od 1 do 10mm, ponieważ większość mechanizmów ma

zastosowane śruby do ich regulacji o srednicy kilku milimetrów.
Innym spotykanym narzędziem jest maszynka do kluczy. Zazwyczaj jest to korbka do
kręcenia ręcznego kluczem. Klucz jak wiemy ma w swojej konstrukcji przekładnię ślimakową
więc naciągnięcie struny wymaga stosunkowej dużej ilości obrotów. Korbka pozwala
operować mięśniami przedramienia, co powoduje mniejsze zmęczenie mięśni ręki. Inną
postacią maszynki jest przystawka do wkrętarki. Po zainstalowaniu przystawki w uchwycie
wkrętarki możemy szybko podstroić strunę przez uchwyt klucza (rys. 6).

Rys. 6. Maszynka do kluczy

Jeszcze innym narzędziem do regulacji są klucze. Klucz zwykły do śrub i nakrętek

sześciokątnych używany jest w regulacji mechanizmów instrumentów muzycznych bardzo
rzadko (rys. 7).

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys. 7. Kołki strojeniowe o przekroju kwadratowym

Częściej używane są klucze specjalne, przeznaczone do konkretnego instrumentu.

Najczęściej klucze te są kluczami strojeniowymi w instrumentach strunowych: fortepianie,
klawesynie, klawikordzie, harfie, psałterium, cymbałach, cytrze. Zwykle mają one część
roboczą zaopatrzona w otwór o przekroju kwadratowym.

Materiały pomocnicze do regulacji

mechanizmów

Do materiałów pomocniczych służących do regulacji instrumentów muzycznych zalicza

się: olejek wazelinowy, pasty cierne, mydło szare suche, parafinę, grafit, kredę, kalafonię.

Olejek wazelinowy lub innego typu olejki specjalnie przeznaczone do instrumentów

muzycznych stosuje się do smarowania wentyli w instrumentach dętych blaszanych. Pomaga
to w ich lepszej pracy, usuwa zanieczyszczenia, smaruje styk powierzchi elementów
mechanizmu wentylu, powoduje ich lepszą szczelność. Nie należy stosować ich w nadmiarze,
ponieważ ich ewentualny wyciek powoduje brak dobrego kontaktu grającego z instrumentem.

Oleju wazelinowego używa się także do smarowania przekładni ślimakowej

w mechanizmie klucza (w gitarze, banjo, kontrabasie).

Pasty cierne używane są do smarowania wszelkiego rodzaju kołków, guzików i nóżek

w instrumentach smyczkowych. Stosujemy je tylko na styku akcesorii i reszty instrumentu.

W handlu są dostępne trzy rodzaje pasty: szara, czarna i brązowa. Czarną stosujemy do

kołków hebanowych zwłaszcza, jeśli są smarowane pierwszy raz. Brązową pastę jest najlepiej
stosować, jeżeli kołek już był smarowany lub jest to kołek z bukszpanu. Szarą pastę
stosujemy, gdy kołek nie chce się obracać lub jego zbieżność jest wysoka (tzn. powyżej 1/30).

Mydło szare stosujemy we wszystkich elementach wymagających poślizgu, gdzie luzy

nie pozwalają użyć olejku wazelinowego. Nie mogą być to jednak mechanizmy, których
mydło mogłoby powodować przyśpieszone czernienie, lub rdzewienie.

W podobnych przypadkach stosujemy też parafinę, która jest materiałem nieco gorszym

w działaniu, ale jej zastosowanie nie niesie ze sobą żadnych zagrożeń.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Grafit stosujemy przede wszystkim tam gdzie chcemy uzyskać złagodzenie tarcia

w przypadku, gdy nacisk jest bardzo duży. To przede wszystkim miejsca nacisku strun, styku
karafułki i pręta.

Kredę stosujemy wtedy, gdy mechanizm pod wpływem sił działających w instrumencie

rozregulowuje się. Użycie jej powoduje zwiększenie tarcia. Kredę stosuje się głównie do
blokowania kołków strojeniowych w instrumentach strunowych.

Kalafonię stosujemy tam, gdzie kołek, pomimo wielokrotnego użycia kredy, nie trzyma

stroju. Stosowanie kalafonii może jednak rodzić problemy z przestrojeniem instrumentu po
dłuższym okresie (kilka miesięcy).

4.2.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

Co to jest olej wazelinowy i do czego go stosujemy?

Co to jest klucz i jak działa?

Co to jest grafit i w jakiej sytuacji go stosujemy?

W jaki sposób następuje złagodzenie tarcia między akcesoriami a instrumentem?

Jakie stosowane są rodzaje past ciernych?

4.2.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Dobierz materiały do zmniejszenia tarcia w nowym kołku strojeniowym.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) wymienić materiały służące do zmniejszenia tarcia,
2) scharakteryzować zastosowanie materiałów ciernych,
3) wymienić narzędzia służące do zmniejszenia tarcia w kołku,
4) zanotować, jakie materiały i narzędzia dobrałeś do tego typu prac,
5) dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

notatnik,

−

wykaz materiałów ciernych,

−

przybory do pisania,

−

literatura z rozdziału 6.

Ćwiczenie 2

Dokonaj podziału instrumentów na: strojone za pomocą klucza strojeniowego, strojone za

pomocą maszynki do kluczy oraz strojone ręcznie bez pomocy narzędzi.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś

rozpoznać technikę strojenia danego instrumentu,

opisać metody i narzędzia użyte do każdego typu strojenia,

wykonać szkic podziału na grupy instrumentów strojonych za pomocą kluczy, maszynek
i strojonych ręcznie,

dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

wykaz instrumentów do strojenia,

−

notatnik,

−

wykaz narzędzi do strojenia,

−

przybory do pisania,

−

literatura z rozdziału 6.

4.2.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

określić co to są pasty cierne?

wyliczyć rodzaje materiałów do zmniejszenia tarcia?

określić w jaki sposób można zwiększyć tarcie w kołkach
strojeniowych?

scharakteryzować sposób działania maszynki do kluczy?

określić kolejność stosowania past ciernych?

określić materiały służące do regulacji mechanizmów?

wymienić narzędzia do regulacji mechanizmów?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.3. Przeprowadzanie korekty i konserwacji mechanizmów

instrumentów muzycznych

4.3.1. Materiał nauczania

Kontrola jakości działania mechanizmów

Dla sprawdzenia działania mechanizmów instrumentów muzycznych kierujemy się

wyczuciem, słuchem oraz doświadczeniem. Każda grupa instrumentów ma swoją specyfikę,
dlatego postaramy się omówić przebieg procesu kontroli w poszczególnych grupach.

Kontrola mechanizmów instrumentów smyczkowych

Działanie kołków strojeniowych i mikrostroików w skrzypcach i innych instrumentach

z rodziny, kontrolujemy przez sprawdzenie łatwości strojenia. Kołek powinien z łatwością
przestrajać się na każdą częstotliwość w obrębie sekundy wielkiej. Po nastrojeniu wysokość
ta powinna pozostać stała. Kołek nie może samoczynnie odwijać się.

Struna musi przylegać do ścianki komory, ale tylko ostatnim zwojem. Mikrostroiki

sprawdzamy poprzez kontrolę łatwości obrotu. Mikrostoik nie powinien stawiać zbytniego
oporu przy strojeniu.

Poprawność działania klucza sprawdzamy przez dokonanie obrotów nim, aż cały obwód

koła zębatego obróci się przez przekładnie ślimakową. Klucz powinien obracać się bez
większych oporów.

Naciąganie struny nie powinno powodować większych tarć.

Kontrola mechanizmów instrumentów klawiszowych strunowych

Mechanizm fortepianów i instrumentów klawiszowych sprawdzamy przez kilkakrotne

wyzwolenie każdego młoteczka i uderzenie nim o strunę. Młotek musi uderzać centralnie w
struny, mechanika nie może mieć luzów, nie może się zacinać, ani zacierać lub ocierać o
mechanikę sąsiedniego klawisza.

Głębokość klawiatury musi być równa. Nie może być sytuacji, w którym jeden lub partia

klawiszy osiada głębiej. Również moment wyzwolenia musi wypadać na tej samej głębokości
klawisza. Przy klawiszach w mechanice repetycyjnej sprawdzamy repetycje na każdym
klawiszu.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys. 8. Charakterystyczna pozycja rozłączonego wspornika z poduszeczką oraz przekaźnik wysunięty poza

nasadę młoteczka podczas nacisku na klawisz

Na rysunku 8 pokazany został moment wyzwolenia młoteczka. Złączony wspornik

z poduszeczką nie pozwalają młoteczkowi wrócić w położenie pierwotne. Najmniejsze
opuszczenie i ponowne przyciśnięcie klawisza (repetycja) powoduje przybliżenie młotka do
struny i natychmiastowe ponowne uderzenie.

Całkowite zwolnienie dźwigni klawisz powoduje powrót do pozycji pierwotnej (rys. 9).

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys. 9. Charakterystyczna pozycja rozłączonego wspornika z poduszeczką oraz przekaźnik wysunięty poza

nasadę młoteczka podczas zwolnienia klawisza.

Kontrola mechanizmów organów

Mechanikę organów kontrolujemy za pomocą sprawdzenia działania pojedynczych

połączeń, każdego klawisza z każdym dostępnym na manuale głosie.

Głębokość klawiatury i pedału organów nie jest zwykle tak istotna i spotykamy się tutaj

z dużymi odchyleniami w zakresie wielkości głębokości i ułożenia klawiatury i pedału.
Wynika to z indywidualnego podejścia organmistrzów w chwili budowy organów.

Kontrola mechanizmów instrumentów dętych drewnianych

Kontrola mechanizmów instrumentów dętych drewnianych sprowadza się do

sprawdzenia jakości odbicia klapy po przyciśnięciu tej klapy, a także krycia klapy. Brak
krycia klap objawia się przydźwiękami, utrudnionym wydobyciem dźwięku bądź syczeniem
instrumentu podczas grania dźwięków, do których wydobywania te klapy służą.

Kontrola mechanizmów instrumentów dętych blaszanych

Kontrola instrumentów dętych blaszanych przede wszystkim obejmuje wentyle.

Mechanizmy te muszą działać bez wyczuwalnych oporów. Taka sytuacja jest uważana za
optymalną. Opór wciskanego wentyla ma być jedynie oporem sprężyny w tłoku lub
mechanice obrotowej.

Kontrola mechanizmów instrumentów perkusyjnych

Jak już wcześniej powiedzieliśmy w instrumentach perkusyjnych istnieje kilka typów

mechanizmów.

Naciąg kotła sprawdzamy przez nastrojenie kotła na wszystkie tony w zakresie, w jakim

ten kocioł jest strojony.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

W werblu sprawdzamy mimośrodowy zacisk do napinania sprężyn. Jego naciąg powinien

napinać wszystkie sprężyny, natomiast rozluźnienie powinno powodować całkowite
rozluźnienie wszystkich sprężyn.

W wibrafonie sprawdzamy obrót klapy u wylotu przez kilkakrotne poruszenie nią. Klapa

powinna poruszać się bez oporu powodowanego tarciem o elementy wibrafonu.

Naprawa, regulacja i konserwacja mechanizmów instrumentów muzycznych

W większości naprawy mechanizmów nie są możliwe ze względu na ich zużycie. Bardzo

często stosuje się wymianę. Rzadziej regulację a najrzadziej naprawę.

Naprawa, regulacja i konserwacja mechanizmów instrumentów smyczkowych

Jeżeli stwierdziliśmy nieprawidłowe działanie kołków strojeniowych w instrumentach

smyczkowych musimy wyregulować ich zbieżność do wartości 1/30. Następnie należy
nasmarować pastą cierną wg właściwości kołka. Po kilkakrotnym przetarciu go pastą kołek
powinien właściwie klinować otwór.

Nieprawidłowe działanie mikrostroika i kluczy regulujemy przez posmarowanie

gwintowanych części olejem wazelinowym. Jeżeli mikrostroik lub klucze działają
nieprawidłowo należy je wymienić.

Naprawa, regulacja i konserwacja mechanizmów instrumentów klawiszowych
strunowych

Do regulacji głębokości klawisza w fortepianie i innych instrumentach klawiszowych

stosuje się śruby regulujące głębokość klawiatury.

W przypadku mechaniki angielskiej repetycyjnej istnieje możliwość regulacji śrubami na:

występie dzwigni klawiszowej

przekaźniku

listwie mocującej

dźwigni repetycyjnej

Prawidłowe relacje między tymi elementami mechaniki pokazują (rys. 10-11).

Rys. 10. Model prawidłowo wyregulowanej mechaniki angielskiej repetycyjnej fortepianu przy zwolnionej

dzwigni klawisza

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys. 11. Model prawidłowo wyregulowanej mechaniki angielskiej repetycyjnej fortepianu przy naciśnietej

dzwigni klawisza

Jeżeli młotek nie trafia prawidłowo w strunę, wówczas trzeba wyjąć poszczególny

mechanizm z mechaniki i dokonać ponownego prawidłowego umieszczenia go w mechanice.

Naprawa, regulacja i konserwacja mechanizmów instrumentów dętych drewnianych

Najczęstszą wadą mechanizmów instrumentów dętych drewnianych jest nieprawidłowe

krycie klap na korpusie instrumentu. Jeżeli stwierdzono nieprawidłowe działanie, wówczas
należy dokonać wymiany podkładek korkowych w instrumentach drewnianych. Zapewni to
prawidłowe krycie instrumentu W razie większych ubytków czynności te należy powtórzyć
kilkakrotnie.

Naprawa, regulacja i konserwacja mechanizmów instrumentów dętych blaszanych

W instrumentach dętych blaszanych nieprawidłowo działające tłoki i wentyle obrotowe

naprawiamy przez rozebranie mechanizmu i wymianę sprężyn naciągających lub
kontrujących mechanizm. Jeżeli tłok zaciera się z powodu niedokładności czy skrzywienia
należy go wymienić w całości.

Naprawa, regulacja i konserwacja mechanizmów instrumentów perkusyjnych.

Naciąg kotła regulujemy za pomocą śrub naciągowych mechanizm lub obręczy. Naprawa

mechanizmów polega na wymianie części zamiennych tych mechanizmów.

W werblu regulujemy naciąg sprężyny przez przykręcanie odpowiednich śrub. Jeśli

sprężyny wiszą nierównomiernie, próbujemy je wyrównać przez naciągnięcie. W razie
niepowodzenia wymieniamy wszystkie sprężyny.

W wibrafonie w razie potrzeby wymieniamy pręt, na którym umieszczone są klapy.

Obliczenia parametrów określających współdziałanie elementów mechanizmów
instrumentów muzycznych

Podczas regulacji instrumentów nie stosuje się obliczeń parametrów określających

współdziałanie

elementów

mechanizmów

instrumentów

muzycznych.

Parametry

mechanizmów regulujących w instrumentach są zazwyczaj opracowane w toku wielu lat prób
i udoskonaleń. Nie stosuje się w nich większych zmian konstrukcji czy materiału, z którego
mechanizm jest utworzony.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Jeżeli spotyka się innowacje to są one spowodowane na ogół zmianą materiału

z naturalnego na syntetyczny. Nowy materiał zastępujący naturalny musi posiadać te same
cechy fizyczne, co materiał pierwotny. Stosuje się w tych wypadkach zastępowanie drogich
materiałów pochodzenia naturalnego tańszymi materiałami syntetycznymi.

Przepisy bezpieczeństwa i higieny pracy oraz ochrony przeciwpożarowej stosowane
podczas regulowania mechanizmów instrumentów muzycznych

Podczas sprawdzania naciągu i regulacji mechanizmów strojeniowych w instrumentach

o dużych siłach naciągu (kontrabas, wiolonczela, harfa, fortepian) należy zadbać
o prawidłowe zabezpieczenie przed uderzeniem struny w razie pęknięcia. W wypadku
wiolonczeli, kontrabasu wystarczy objęcie lewą ręką gryfu przekrywając palcami strunę która
może zostać przerwana (rys. 12).

Rys. 12. Sposób przytrzymania strun

W wypadku instrumentów klawiszowych i harfy podczas naciągu należy zastosować

kliny z gumy przytrzymujące strunę.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.3.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

Co to jest naciąg werbla?

Co jest stosowane jako podkładka pod klapy?

Jakie instrumenty należy regulować z zachowaniem wszystkich środków ostrożności?

Jak regulujemy tłoki instrumentów dętych blaszanych?

Jak kontrolujemy jakość działania mechaniki fortepianu?

4.3.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Opisz kolejność czynności związanych z naprawą lub wymianą mechanizmu naciągu

w instrumentach szyjkowych.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

scharakteryzować mechanizmy instrumentów szyjkowych i ich części,

dobrać materiały służące do naprawy mechanizmów,

określić sposoby i narzędzia służące do naprawy mechanizmów,

wykonać opis czynności kontroli oceny oraz naprawy lub wymiany w ich właściwej
kolejności,

dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

wykaz instrumentów szyjkowych,

−

wykaz mechanizmów instrumentów szyjkowych,

−

blok rysunkowy,

−

przybory do pisania,

−

notatnik,

−

literatura z rozdziału 6.

Ćwiczenie 2

Wykonaj regulację kołków strojeniowych.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) określić zastosowanie kołków,
2) przeprowadzić kontrolę i oceną działania kołków strojeniowych
3) przeprowadzić naprawę lub regulację kołków strojeniowych,
4) dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

kołki strojeniowe,

−

instrumenty muzyczne smyczkowe,

−

narzędzia do osadzenia kołków strojeniowych,

−

pasty cierne w trzech rodzajach,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

−

mydło,

−

kreda,

−

kalafonia,

−

przybory do pisania,

−

literatura z rozdziału 6.

Ćwiczenie 3

Dokonaj korekty mechanizmu młoteczkowego w pianinie, połączonej z wymianą

mechanizmu klawisza.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) rozebrać mechanikę,
2) wymontować mechanizm młoteczkowy z pianina,
3) wykonać korektę działania mechanizmu,
4) dopasować mechanizm klawisza do mechanizmu młoteczkowego,
5)

zamontować mechanizm młoteczkowy do instrumentu,

dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

notatnik,

−

pianino,

−

rubokręty,

−

przyrządy specjalistyczne do montażu mechanizmu młoteczkowego,

−

suwmiarka,

−

materiały pomocnicze do regulacji i korekty mechanizmu młoteczkowego,

−

przybory do pisania,

−

literatura z rozdziału 6.

4.3.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

rozróżnić przypadki, w których dokonujemy naprawy, a w których
wymiany?

omówić kolejność

czynności podczas kontroli i naprawy

instrumentów dętych drewnianych?

omówić

przebieg

czynności

podczas

kontroli

regulacji

instrumentów dętych blaszanych?

wymienić czynności wykonywane podczas regulacji kołków
strojeniowych?

scharakteryzować rodzaje mechanizmów i sposób ich kontroli
w instrumentach perkusyjnych?

wymienić instrumenty przy regulacji których trzeba zachować
stosowne przepisy bezpieczeństwa?

wyjaśnić sposób postępowania przy kontroli i ocenie mechanizmów
manuału organów?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

SPRAWDZIAN OSIĄGNIĘĆ

INSTRUKCJA DLA UCZNIA

Przeczytaj uważnie instrukcję.

Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi.

Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.

Test zawiera 22 zadania o różnym stopniu trudności. Są to zadania wielokrotnego
wyboru. Do każdego pytania dołączone są 4 możliwe odpowiedzi, tylko jedna jest
prawidłowa.

Udzielaj odpowiedzi tylko na załączonej karcie odpowiedzi, stawiając w odpowiedniej
rubryce znak X. W przypadku pomyłki należy błędną odpowiedź zaznaczyć kółkiem,
a następnie ponownie zakreślić odpowiedź prawidłową.

Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonanego zadania.

Kiedy udzielenie odpowiedzi będzie Ci sprawiało trudność, wtedy odłóż jego rozwiązanie
na później i wróć do niego, gdy zostanie Ci czas wolny.

Na rozwiązanie testu masz 45 min.

Powodzenia

ZESTAW ZADAŃ TESTOWYCH

Kontrola mechanizmów instrumentów dętych drewnianych następuje przez
a)

sprawdzenie dokładności uderzeń młotka.

sprawdzenie krycia klap.

wyciskanie tłoków.

wciskanie tłoków.

Młotek to część
a)

mechaniki organów.

mechaniki kotła.

mechanizmu naciągu struny.

mechaniki pianina.

Mikrostroik to
a)

mechanizm altówki.

mechanika fagotu.

część mechanizmu tłoku.

dodatkowy wentyl.

Bródka i przekaźnik są
a)

częściami mechaniki instrumentów klawiszowych.

częściami mechanizmu naciągu w kontrabasie.

nazwami części klawisza.

mechanikami z różnych instrumentów.

Największa wartość latencji występuje przy zastosowaniu
a)

traktury mechanicznej.

traktury pneumatycznej.

traktury elektrycznej.

mechaniki piszczałkowej.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Klapy w instrumentach dętych drewnianych
a)

kryją maszynki.

kryją klucze.

kryją otwory.

to inaczej perinety.

Traktura pneumatyczna
a)

była stosowana w okresie renesansu.

to konstrukcja każdych organów.

była stosowana w romantyzmie.

to mechanika instrumentów dętych.

Naciąg kotła
a)

jest mechanizmem młoteczkowym.

jest mechanizmem pedałowym.

jest rodzajem przekładni ślimakowej.

to mechanizm mimośrodowy.

Współdziałanie mechanizmów instrumentów występuje w
a)

flecie.

trąbce.

fortepianie.

ksylofonie.

10.

Maszynka do kluczy to narzędzie, które służy do
a)

regulacji mechanizmów w akordeonie.

ostrzenia kluczy.

regulacji kluczy.

regulacji mechanizmu klarnetu.

11.

Przekładnia ślimakowa występuje w
a)

kluczach.

kołkach.

psałterium.

cytrze.

12.

Olejek wazelinowy to
a)

olej nieschnący.

olej schnący.

olej półschnący.

olejek eteryczny.

13.

Grafit stosujemy
a)

do zmniejszenia współczynnika tarcia.

wymiennie zamiast kredy.

wymiennie zamiast mydła.

jak parafinę.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

14.

Kalafonie to środek, który
a)

stosujemy do zwiększenia tarcia.

stosujemy zamiast czarnej pasty.

jest na każdym kołku.

jest w każdym kluczu.

15.

Pastę szarą stosujemy gdy
a)

kołek smarowany jest pierwszy raz.

kołek nie trzyma stroju.

komora jest pęknięta.

kołek nie chce się obracać.

16.

Mydło szare
a)

to materiał higroskopijny.

stosujemy gdy kołki puszczają strój.

to materiał cierny.

stosujemy na styku karafułki i pręta.

17.

Kołek instrumentów strunowych powinien łagodnie przestrajać się na każdą
a)

częstotliwość.

b) częstotliwość w obrębie kwarty.
c) częstotliwość w obrębie trytonu.
d) częstotliwość w obrębie sekundy wielkiej.

18.

Aby zabezpieczyć strunę w wiolonczeli podczas regulacji naciągu należy
a)

przetrzymać strunociąg.

przechylić podstawek.

przetrzymać struny palcami lewej ręki.

przechylić kołek.

19.

Przy naprawie tłoków
a)

wymieniamy wentyle.

prostujemy wentyle.

wymieniamy sprężyny.

nie wymieniamy tłoku w całości.

20.

Ze względu na bezpieczeństwo przy naciąganiu strun na fortepian
a)

używamy kliny z metalu.

używamy kliny z gumy.

stosujemy w podkładki filcowe.

stosujemy podkładki drewniane.

21.

Zbierzność stożka stosowana w instrumentach szyjkowych wynosi
a)

1/30.

1/12.

2/3.

8/13.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

22.

Podczas regulacji mechanizmów instrumentów dętych drewnianych
a)

wymieniamy wszystkie klapy.

likwidujemy nadmierne luzy w mechanizmie.

wymieniamy podkładki.

dokręcamy podkładki.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

KARTA ODPOWIEDZI

Imię i nazwisko..........................................................................................

Regulacja mechanizmów instrumentów muzycznych

Zakreśl poprawną odpowiedź.

zadania

Odpowiedź

Punkty

10.

11.

12.

13.

14.

15.

16.

17.

18.

19.

20.

21.

22.

Razem:

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

LITERATURA

Kamiński Wł. Świrek J.: Lutnictwo. PWM, Warszawa 1972

Panufnik T.: Sztuka lutnicza. Warszawa 1926

Panufnik T.: Technologia lutnicza. Warszawa 1934

Weisshar J.: Violin restoration. Landon 2000