Sztuka nowoczesna polska (architektura) 03.10.2003

file:///G:/hs%20III%20rok/ihs040611/www/czapelski031003.html

1 z 4

2008-03-21 09:20

przedmiot: Historia sztuki nowoczesnej polskiej (architektura)

prowadzący: mgr Czapelski data: 03.10.2003 aktualizacja: 12.10.2003

powrót

drukuj

kontakt

zapisz

zakres czasowy: od drugiej połowy XVIII w do 1939 r
egzamin: na koniec roku, pisemny, wspólny dr Luba i mgr Czapelski, slajdy

1. wstęp
Dzieje sztuki nowoczesnej w Polsce są specyficzne, inne niż w Europie zachodniej - np. nie powstały
reprezentacyjne budowle charakterystyczne dla Europy w drugiej połowie XIX w. Nie powstały
również duże założenia urbanistyczne. Natomiast bardzo charakterystyczne dla architektury polskiej są
rezydencje ziemiańskie - typ wykrystalizowany na przełomie XVIII/XIX w, bardzo popularny przez
następne sto lat, reminiscencje widoczne do dzisiaj.
Sytuacja polityczna Polski powodowała odmienności również w stosunku do krajów Europy środkowej
(czyli terenu Austro-Węgier - obszar o bardzo zbliżonej architekturze, obejmujący Czechy, Słowację,
Słowenię, Węgry, Austrię) - tylko w Galicji widoczne cechy wspólne - Kraków architektonicznie był
bardziej zbliżony do Pragi i Wiednia niż do Warszawy.
W stosunku do Europy zachodniej w Polsce znacznie większą rolę odgrywała architektura sakralna,
kościoły służyły również krzewieniu świadomości narodowej.

2. architektura stanisławowska

2.1 wstęp
Trzeba pamiętać, że badania nad sztuką współczesną były uwarunkowane politycznie. Termin
"architektura stanisławowska" zakłada odrębność architektury powstałej w kręgu mecenatu Stanisława
Augusta Poniatowskiego. Faktycznie środowisko to było ważne, gdyż króla było stać na stworzenie
grupy architektów tworzących liczne projekty (powstało ich kilkaset, przechowywane są w BUWie).
Uznanie realizacji za jedną spójną grupę nastąpiło w połowie XIX w. W okresie I wojny światowej
Władysław Tatarkiewicz docenił ten okres, wprowadził termin "styl Stanisława Augusta". Środowisko
warszawskich historyków sztuki stwierdziło, że jest to odrębny styl, powstały pod wpływem króla (jak
np. we Francji - kolejne "Ludwiki"). Nie dzieje się tak jednak w środowisku krakowskim i lwowskim -
ponieważ brak było wymiany wyników badań, granice rozbiorowe utrudniały kontakty badaczy.
Termin "styl S.A." pojawił się akurat na początku odrodzenia Polski, zauważano paralele między
końcem I Rzeczpospolitej i początkiem II, powstawały różne porównania - stwierdzono, że był to
ostatni okres dobrej architektury na terenie Polski (bo potem niepodległej Polski nie było), należy te
wzory dalej wykorzystywać, traktować je jako ideową poprzedniczkę aktualnej architektury. De facto,
biorąc pod uwagę ówczesny stan badań, termin "styl S.A." dotyczył tylko kilku wnętrz na Zamku
Królewskim w Warszawie i Łazienkach, był więc zbędny. Ponowny rozwój badań nad tym okresem
nastąpił za PRL - podkreślano świecki charakter tej architektury.
Należy podchodzić ostrożnie do tego terminu, traktowanego jako określenie spójnej grupy - smak króla
ewoluował, zmieniały się w związku z tym realizacje. Inspiracje (głównie francuskie i angielskie)
spowodowały sklasycyzowanie gustu, co jednak następowało stopniowo (na marginesie: te wpływy
były dobrze widziane i w II Rzeczpospolitej, i w PRL, w przeciwieństwie do np. niemieckich). Obecnie
architektura tego okresu nie jawi się jako jednorodna grupa (tak jak było to widziane wcześniej), lecz
jako architektura powstała w okresie rządów SAP - początkowo nawiązywała do baroku, potem
następowało stopniowe sklasycyzowanie gustu. Charakterystyczne jest to, że były to głównie projekty,
wielokrotnie przerabiane, udoskonalane, natomiast powstało bardzo mało realizacji, znacznie więcej
budowała szlachta, magnateria - także oni stopniowo ulegali wpływom klasycyzmu. Trzeba pamiętać,
że wiele budowli powstałych za SAP było jeszcze inspirowanych sztuką minioną.

2.2 klasycyzm i neoklasycyzm
Okres przełomu XVIII/XIX w jest nazywany w języku polskim klasycyzmem, zaś w angielskim -
neoklasycyzmem. Spowodowane jest to tym, że w Polsce nie było wcześniej sztuki korzystającej
wprost z antyku, nie prowadzono odrębnych badań na jej temat, zaś w Anglii takie nawiązania
występowały już wcześniej, konieczne było więc rozróżnienie.

2.3 fundacje magnackie i kościelne

Sztuka nowoczesna polska (architektura) 03.10.2003

file:///G:/hs%20III%20rok/ihs040611/www/czapelski031003.html

2 z 4

2008-03-21 09:20

pałac w Ciążeniu, Wielkopolska
Był budowany bardzo długo, od 1760 r lat 90. XVIII w,
należał do biskupa poznańsko-warszawskiego
(ówcześnie była to jedna diecezja, Warszawa podlegała
Poznaniowi). Pałac jest przykładem braku gwałtownego
przejścia między stylami - połączenie baroku, rokoka i
klasycyzmu. Architekt nieznany, lecz widać, że dobry.
Trudno określić jego tradycję architektoniczną -
środowisko raczej warszawskie lub saskie, niż rodzime
wielkopolskie.

cechy charakterystyczne warszawskiego pałacu
rokokowego (architektura drezdeńska, czasy saskie), na
podstawie Ciążenia:
- płaskość form architektonicznych
- charakterystyczne kształty naczółków, tympanonów
- detal dobrej jakości na płaskich podziałach
architektonicznych (pilastry)
- bryła zwarta, przeszklona
- podziały ramowe dwóch górnych kondygnacji
- wysoki, mansardowy dach

Projekt był realizowany przez całą drugą połowę XVIII
w i to bez większych zmian (również we wnętrzach) -
sugeruje to, że osoba znamienita (biskup) uznawała
wcześniejszy styl za wciąż aktualny.

pałac Raczyńskich w Rogalinie, Wielkopolska
(1768-1773)
Chłód, uproszczenie elewacji. Zrealizowany wg
projektów z początku lat 60., jednak widoczne różnice
między projektami, a realizacją. Architekt nieznany,
zapewne ktoś dobry, ze środowiska saskiego czynnego
ówcześnie w Warszawie - Raczyński bywał w
Warszawie, był stronnikiem króla. Projekt pałacu
przewidywał znacznie większą profuzję ornamentu (nie
zrealizowane) - badacze zastanawiali się jak
interpretować, nie chodziło tu jednak o pogorszenie
realizacji lub oszczędności, lecz o zjawisko tzw.
"zimnego baroku" - nurt występujący głównie w
architekturze rezydencjonalnej prowincjonalnej
przejawiający się zachowaniem barokowej dyspozycji
rezydencji (np. potężny mansardowy dach), przy
zmianie gustu w strefie dekoracji. Było to zjawisko
międzynarodowe, takie inspiracje przychodziły z
Niemiec, np. z Drezna, Prus.
Z czasem (w architekturze rezydencjonalnej XIX w)
wzorzec takiej reprezentacyjnej budowli uległ redukcji
z powodów ekonomicznych.
Trochę później niż sam pałac wybudowano
ćwierćkoliste galerie łącznikowe dostawione do korpusu
- element bardzo charakterystyczny dla architektury
rezydencjonalnej w Polsce w drugiej połowie XVIII w -

Sztuka nowoczesna polska (architektura) 03.10.2003

file:///G:/hs%20III%20rok/ihs040611/www/czapelski031003.html

3 z 4

2008-03-21 09:20

powstawał reprezentacyjny dziedziniec, jest to motyw
zaczerpnięty z architektury palladiańskiej (zarazem nie
wykorzystywano jej w zdobieniach). Galerie mogły być
też prostokątnie załamane, jednak te po łuku najbardziej
reprezentacyjne. Funkcje głównie reprezentacyjne,
mniej użytkowe - często był to tylko trakt
komunikacyjny lub ściana parawanowa (w Rogalinie
oprócz traktu były również pomieszczenia). Inne
wyjaśnienie funkcji poza reprezentacją - w
rezydencjach kuchnie ze względu na zapachy były poza
głównym pałacem, umieszczenie kuchni w galeriach
miało zapobiec stygnięciu potraw w drodze na stół.
Elewacja ogrodowa - formy o genezie późnobarokowej
(okulusy, wykrój okien, kształt ryzalitu środkowego),
zarazem mało dekoracji.

pałac w Wąsowie, Wielkopolska (1781-86)
Dla Anastazji i Sylwestra Sczanieckich. Zimny barok, ale też elementy klasycyzujące. Skala bardzo
mała, partie boczne tradycyjnie zryzalityzowane, stosowanie pilastrów (i to zdwojonych). Architekt
nieznany, warsztat miejscowy. Za to odejście od barokowego układu wnętrza - sale reprezentacyjne nie
na pierwszym piętrze, lecz na parterze.

pałac w Czerniejewie, Wielkopolska, lata 70.
Dla gen. Lipskiego, warsztat miejscowy. Wnętrza i detal przebudowane w XX w, oryginalna tylko
dyspozycja budowli (poza portykiem, który jest późniejszy). Sale reprezentacyjne na pierwszej
kondygnacji, partie boczne zryzalityzowane, brak detalu.

kościół Kanoników regularnych z Trzemeszna (koniec XVIII w)
Całkowite nawiązanie do baroku, brak klasycyzmu, konserwatyzm w rozwiązaniach. Inspiracje
klasyczne są bardzo rzadkie w architekturze kościelnej.

Sztuka nowoczesna polska (architektura) 03.10.2003

file:///G:/hs%20III%20rok/ihs040611/www/czapelski031003.html

4 z 4

2008-03-21 09:20

pałac Sołtyków w Kurozwękach, Małopolska
Przebudowa wcześniejszego zamku w latach 70., inspiracje
austriackie. Formy w 100% wcześniejsze (późnobarokowe i
rokokowe): pilastry, wertykalizm podkreślony przez wysoką
partię cokołową (cały parter), podziały ramowe sprzęgające
piano nobile i mezzanino. Zarazem brak obfitego detalu
architektonicznego, artykułowanie tylko przez elementy
architektoniczne, brak dekoracji rzeźbiarskiej.

oficyna w Kurozwękach (trochę późniejsza)
Niewielka skala, wysoki dach. Jej rozmiar był potem typowy dla architektury dworkowej, willi z
początku XX w - do takiej architektury odwoływano się w projektach, gdyż rezydencje były zbyt duże.

pałac w Śladkowie Dużym
Przebudowany w końcu XVIII w ze starszego budynku, jednak mało klasyczny - brak portyku
kolumnowego, artykulacji elewacji, oprawa otworów gęsta, forma ryzalitu środkowego nawiązuje do
wcześniejszych, ok. 1700-50. Zarazem pewne sklasycyzowanie detalu, wnętrz. Autor nieznany -
zapewne warsztaty miejscowe.

podsumowanie:
Zmienia się dekoracja, detal (wg aktualnego gustu, mody), natomiast formy, układ dalej tradycyjne -
jest to bardzo typowe rozwiązanie w tym okresie w środowiskach prowincjonalnych.

powrót

kontakt

drukuj

zapisz