1

Metodologia badań społecznych

13.10.2015

Pojęcie metodologii. Rodzaje metodologii.

Od starożytności wyróżniamy dwa nurty w myśli ludzkiej, dwa rodzaje refleksji:

1. O zewnętrznej rzeczywistości oraz psychicznym wnętrzu człowieka.
2. O sposobie poznawania rzeczywistości zewnętrznej i własnego wnętrza.

Stawiano także pytania: o to jaki jest świat oraz o sposoby poznania tego świata. Pytania te wyłoniły
dwa główne działy filozofii:

1. Ontologię (teoria budowy zjawisk i procesów w edukacji).
2. Epistemologię.



Gr. methodos oznacza drogę, sposób. Logos oznacza naukę. Dały one początek pojęciu
metodologii.



Metodologia to nauka o metodzie, nauka o nauce, matanauka.



Każda z nauk (poza nielicznymi) posiada swój realny przedmiot i obiekt np. geologia – ziemia,
pedagogika – społeczeństwo, ekonomia – gospodarka. Są to tzw. nauki pierwszego rzędu, nauki
realne, czyli takie, które mają realne, przedmiotowe odniesienie.



Sposoby poznania w naukach realnych nazywa się metodologią nauk realnych.



W naukach realnych, w wyniku poznania, badania empirycznego, powstają wytwory zwane
teoriami. Inaczej: pewne procesy poznawcze uczonych prowadzą do uformowania rezultatów –
teorii.



W żadnej nauce nie ma wyłącznie jednej teorii. Zawsze w otoczeniu istniejącej teorii jest zalążek
dla nowej teorii. Mamy do czynienia z ciągłą transformacją.



Teorie dotyczą zawsze i tylko ZJAWISK bądź PROCESÓW.



Zjawiska oraz procesy stanowią przedmiot badań uczonych.



Przedmiotem metodologii są czynności poznawcze uczonych oraz ich rezultaty.



Czy te rezultaty są realne? Tak, bo uczeni żyją i tworzą w danym czasie i miejscu.

Metodologia a prawda
Od starożytności pojawiało się wiele rozmaitych koncepcji prawdy

1. Beczka Diogenesa (sofiści) – nie wierz samym zmysłom, kontroluj ich działanie przez umysł
2. Platon – maksymalistyczna teoria poznania: wiedza jest pewna, prawdziwa, bezwzględna,

ogólna i generalna, nie musi być użyteczna.

3. Klasyczna koncepcja prawdy (Arystoteles) – zgodność myśli z rzeczywistością
4. Racjonalna teoria prawdy (Rene Descartes) – rozum stanowi ostateczne narzędzie

rozstrzygające o prawdziwości wiedzy. W umyśle dokonuje się dialektyka, czyli usuwanie
sprzeczności

5. Koncepcja jaskini (Roger Bacon) – koncepcja prawdy doświadczalnej, eksperymentalnej.

Doświadczenie jedynym sposobem potwierdzania lub obalania fragmentów wiedzy.

6. Empiryzm angielski (John Locke, David Hume) – indukcjonizm oraz dedukcjonizm.

W odwiecznej dyskusji na temat prawdy – jej rozumienia i roli w nauce, można wyróżnić dwa
zasadnicze nurty:

2

1. Przyrodoznawczy, in. scjentystyczny (naukowy) – preferuje się tu metodologię nauk

przyrodniczych jako typową dla wszystkich nauk, wraz z obserwacją, eksperymentem,
matematyzacją oraz wykorzystaniem statystyki jako technikami

2. Humanistyczny – eksponuje się tu historiozofię i – przede wszystkim – metodę rozumienia,

niem. verstehen. Powaliny pod nurt humanistyczny położył autor koncepcji rozumienia
Wilhelm Dilthey. Zakładał on, że świat kultury znacznie różni się od świata przyrody i musi
wykształcić własne metody badawcze. Jest także prekursorem ekspansji nauk historycznych w
obrębie nauk społecznych.

Na styku tych dwóch nurtów pojawiły się inne koncepcje prawdy, jak: prawda w sensie
pozytywistycznym (prawdziwe jest to, co jest użyteczne), prawda w sensie psychologicznym
(prawdziwe jest to, co jest zgodne z sądami i przekonaniami ludzi) oraz koncepcja PRAXIS, czyli
prawdziwe jest to, co zostało potwierdzone przez praktykę społeczną (Karol Marks).

Współcześnie można mówić o koncepcji prawdy logicznej: prawdziwym jest takie zdanie danego
systemu, które jest niesprzeczne z dowolnym innym zdaniem tego systemu.

Odnosząc się do koncepcji abstrahujących od doświadczenia i społecznej praktyki można także wskazać
na koncepcje prawdy, które stronią od prawdy:

1. Konwencjonalizm – ujmuje on ustalenia naukowe jako wynik umowy. Inaczej można by także

nazwać ten nurt arytmetyczną koncepcją prawdy – prawda jako rezultat głosowania
większości.

2. Instrumentalizm – ujmuje on naukowość jako ułatwienie w oglądzie świata, niezależnie od jego

prawdziwego poznania. Ważne, by pojęcia, twierdzenia pozwalały na opis rzeczywistości.
Prawdziwość opisu jest nieistotna, ważniejsze jest segregowanie rzeczywistości.

3. Kalendarzowa koncepcja prawdy – zakłada, że wszystko co nowe, nowsze cechuje się większą

prawdziwością.

Rodzaje metodologii.

Podział metodologii wg Jerzego Kmity:

1. Metodologia opisowa – jest charakteryzowaniem czynności badaczy w związku z tym, jak na

podłożu wiedzy powiększonej o hipotezę formułuje się i kontroluje zdania proponowane na
twierdzenia nauki, jak wiąże się je w teorie i systemy teoretyczne . innymi słowy jest ona
opisem czynność badaczy oraz rezultatów w danym czasie i miejscu.

2. Metodologia normatywna – w oparciu o przyjęte racjonalizacje (czyli modele adekwatnego

postępowania naukowego) charakteryzuje realne czynności uczonych, wskazując w których
miejscach ich praktyka odbiega od wzorców mogąc prowadzić do wiedzy błędnej. Metodologia
normatywna formułuje pewne zalecenia, dyrektywy – jak należy poprawnie postępować, by
osiągnąć założony cel poznawczy.

3. Metodologia genetyczna – jest to opis czynności i wytworów badacza wraz z jego strukturą,

składnikami oraz uporządkowaniem w czasie. Dodatkowo, zawiera się tu zespół twierdzeń
orzekających, dlaczego w danym czasie i miejscu upowszechnił się dany wzorzec uprawiania
nauki.

4. Metodologia funkcjonalna – jest to opis czynności badaczy wzbogacony o powiązanie tych

czynności oraz wytworów z następstwami ich działalności, z umysłowością epoki, w której
realizuje się poznanie.

Podział metodologii wg Kazimierza Ajdukiewicza:

3

1. Metodologia nauk formalnych – gł narzędziami poznania są tu reguły rachunku zdań,

predykatów, systemy relacyjne, kategorie zbiorów. Pojawiają się wszędzie kwantyfikatory oraz
rachunek kwantyfikatorów, innymi słowy – jest to świat liczb, relacji na tych liczbach, relacji
między nimi oraz operacji, najlepszym przykładem dyscypliny formalnej jest matematyka, wraz
z jej językiem, czyli logika. Nauki formalne dostarczaj a narzędzi , będących podstawą języka
opisu w naukach realnych. Metodologia nauk formalnych bazuje na logice dedukcji,
dopuszczając indukcję jedynie tam, gdzie występuje nierozwiązywalność… system nauk
formalnych cechuje zaksjomatyzowanie, matematyzacja oraz formalizacja (każdy termin ma
jednoznaczną treść).

2. Metodologia nauk realnych - stosuje dedukcję tam, gzie jest to możliwe lecz jej wykorzystanie

jest ograniczone, gdyż dotychczasowa wiedza w naukach realnych jest obciążona wieloma
nieścisłościami – nie ma ona statusu mocnej racji logicznej. Wiedza w naukach realnych ma
charakter historyczny, zatem pewne jej fragmenty się dezaktualizują, tkwiąc w niej
jednocześnie… ponadto, wiedza pochodzi z obciążeń uczonych w procesie poznania (kultura,
światopogląd, ideologia). W naukach realnych , z tych względów, stosuje się indukcję. Więcej
– przyjmuje się, że każda wiedza, która nie ma odniesień empirycznych jest wiedzą
spekulatywną.

20.10.2015

Rodzaje metodologii.

Podział nauk realnych:

1. Nauki przyrodnicze: fizyka, biologia, chemia, geologia itp.
2. Nauki społeczne: socjologia, pedagogika, ekonomia, etnologia, psychologia, historia, filozofia?

(pytanie czy filozofia jest nauką, bo mówi jak powinno być, a nie jak jest), prawo??? (czy prawo
jest nauką, wielu odpowiada nie, jest doktryną praktyczną)

3. Nauki humanistyczne: filologie, nauki o sztuce i muzyce itp.

Paradygmaty ujmowania rozwoju nauki

1. Kumulatywistyczny paradygmat rozwoju nauki – zakłada, że każdy badacz i każde pokolenie

badaczy dokłada swoją cegiełkę do naukowego gmachu, że osiągnięcia naukowe się kumulują.

2. Antykumulatywistyczny paradygmat rozwoju nauki – zakłada, że nauka podlega rewolucjom,

które kwestionują jej dotychczasowy stan wiedzy i reorientują myślenie o poszczególnych
zjawiskach i procesach.

Thomas Kuhn Struktura rewolucji naukowych

Proces poznawczy w naukach społecznych. Teoria i jej funkcje.

Proces poznawczy w naukach społecznych:

1. Powtarzalny – drogę docierania do danych empirycznych można przebyć wielokrotnie. (inny

badacz musi mieć możliwość powtórzenia badań, celem jest uchwycenie zmiany, jest to jedno
z kluczowych pojęć) Odróżnia naukowy od potocznego.

2. Porównywalny – musi dotyczyć tego samego problemu. (zgodność, co do kategorii)

W pedagogie potoczność – fakt organizujący (wplatana ideologia.) 6-latki do szkoły – zróżnicowane
argumenty, ideologiczne (ekonomia, psychologia, pedagogika).

4

Z zagadnieniem porównywalności wiąże się:
- standaryzacja – następuje ona dzięki posługiwaniu się tym samym narzędziem, (IQ)
- naturalizacja – pozyskiwaniu danych w tych samych warunkach, najlepiej w warunkach najbliższych
przedmiotowi

badań.

(związanych

z

samą

osobą

badacza,

ale

i

respondenta)

- kategoryzacja – zamykanie możliwych reakcji przedmiotu w procesach obserwacyjnych oraz
respondenta w procesach komunikacyjnych. Inaczej: ujmowanie tych reakcji w gotowych członach,
które ułatwiają porównywanie. (gotowy człon odpowiedzi, np. na pytanie: ile masz rodzeństwa?
Podane warianty, które np. nie biorą pod uwagę, że możesz być jedynakiem.

3. Intersubiektywna komunikowalność, czyli ten sam język teoretyczny (łączy dane grupy, np.

badaczy, nie narodowy!, posługiwanie się kategoriami, które wszyscy rozumiemy).

4. Intersubiektywna kontrolowalność – możliwość (konieczność) sprawdzenia wyników badań

przez innych badaczy. (szczegółowy opis: problem, techniki, sprawdzenie; możliwość
powtórzenia badania przez innych badaczy).

Proces poznawczy, który spełnia powyższe wymogi, a także jest celowym i systematycznym nazwiemy
naukowym. Musi jednak dotyczyć problemów poznawczo ważkich lub/i praktycznie znaczących. (W
pedagogice musi dotyczyć i tego i tego).

Kontrola twierdzeń jako zadanie metodologii

Epistemologia jest filozoficzną nauką o wszelkim poznaniu, zaś metodologia (jako część epistemologii)
zajmuje się poznaniem uczonych.

Do jej zadań należą:



Formułowanie zdań proponowanych na twierdzenia nauki (danej dyscypliny empirycznej),



Kontrola zdań proponowanych na twierdzenia nauki,



Łączenie skontrolowanych zdań w szersze zespoły, a tych w systemy.

Rezultaty kontroli twierdzeń

Kontrola twierdzeń w nauce może mieć następujące wyniki:



Falsyfikacja – to rozstrzygnięcie o nieprawdziwości zdania. Inaczej: jest to odrzucenie, obalenie
zdania. Falsyfikacja prowadzi do twierdzeń orzekających o braku. Można uznać zdanie za
nieprawdziwe w sensie logicznym, epistemologicznym lub psychologicznym.



Dyskonfirmacja – jest to podważenie twierdzenia, czyli osłabienie jego uzasadnienia.
Twierdzeniu „ubywa” wiarygodności.



Konfirmacja – to uznanie zdania za wysoce prawdopodobne ze względu na jego
dotychczasowe uzasadnienie. Inaczej – jest to przechodzenie od hipotezy do zdania
uzasadnionego empirycznie (przez pewną liczbę prób badawczych, jednak nie można osiągać
weryfikacji poprzez powiększanie liczby prób empirycznych).



Weryfikacja – jest to całkowite potwierdzenie zdania, czyli uznanie zdania za prawdziwe.
Prawdziwość oznacza tu obowiązywanie zawsze, wszędzie, bez wyjątku.

-1 0 1

F DK K W

5

W naukach społecznych, w tym w pedagogice, nie można doprowadzić ani do pełnej falsyfikacji
twierdzenia, ani do pełnej jego weryfikacji. Dlatego mówimy jedynie o dyskonfirmacji lub konfirmacji,
bo przedmiotem jest człowiek a on się zmienia.

27.10.2015

Teoria: pojęcie i funkcje

Teoria jest rezultatem działania uczonych. Dotyczy to wszystkich nauk realnych. Samo rozumienie

teorii różnic się jednakże na gruncie różnych nauk. Najogólniej rozumienie to może być:

a) Restryktywne – nauki przyrodnicze.
b) Łagodne – nauki społeczne.

Strukturalne ujęcie teorii

Teoria – to zespół twierdzeń teoretycznych uporządkowanych semantycznie (językowo) lub

syntaktycznie (logicznie).

Ujęcie semantyczne – za teorie uznaje się tu zespół twierdzeń teoretycznych połączonych

relacjami znaczeniowymi, a wiec mających wspólne odniesienie do tego samego przedmiotu.

Ujęcie syntaktyczne – za teorie uznaje się tu zespół twierdzeń teoretycznych powiązanych ze

sobą relacjami wynikania logicznego (wynikanie – jest to schemat logiczny, w którym z racji
wyprowadzamy następstwa, a z następstw inferencyjne konsekwencje)[ x jest otyły -> x nie zdobędzie
medalu na 100m -> x nie wystąpi w zawodach.]

Eksplanacyjne ujęcie teorii (wyjaśniające)

Eksplanacyjne ujęcie teorii – za teorii uznaje się tu zespół zdań sprawdzalnych (czyli dających

się sprawdzić empirycznie), potwierdzonych w sposób umożliwiający powtórzenie kontroli przez
innych badaczy, które to zdania wyjaśniają jakaś klas efektów (czyli zjawisk lub procesów) i pozwalają
w oparciu o te wyjaśnienia bądź to adekwatniej rozumieć świat, bądź efektywniej praktycznie działać.

Proponowane ujęcie teorii

W naukach społecznych (oraz – węziej – w pedagogice) proponuje się następujące rozumienie

teorii. Teoria – to zespół zdań [empirycznie] uzasadnionych powiązanych semantycznie [mają
odniesienie do tego samego przedmiotu], orzekających o związkach, w miarę generalnych i ogólnych.
[teoria nie znosi banału, nie dotyczy cząstkowych zdarzeń]

Twierdzenia teoretyczne

1. to takie zdania, które orzekają o związkach, a nie o warunkowaniach (związek to wzajemny

wpływ czynników; warunkowanie to powiazanie stanów rzeczy).

2. twierdzenia teoretyczne powinny mieć postać okresu warunku, implikacji.
3. twierdzenia teoretyczne muszą być maksymalnie generalne (maksymalna generalność

oznacza, że twierdzenie ma szerokie odniesienie przedmiotowe; generalizować to inaczej –
rozszerzać).

4. twierdzenia teoretyczne powinny być wysoce ogólne (ogólność to zdolność do wyprowadzania

z danego zdania inferencyjnych konsekwencji).

Ogólność oraz generalność nazywa się uniwersalnością.

6

5. twierdzenia teoretyczne to takie zdanie które zawiera terminy teoretyczne. Terminy

teoretyczne nie maja bezpośrednich predykatów empirycznych [pewne materialne
odpowiedniki np. krzesło – możemy je dotknąć; osobowość nie ma bezpośrednich
predykatów].

Podsumowanie

W wersji restrykcyjnej wymaga się od twierdzeń teoretycznych utrzymania okresu warunku. W
wersji łagodnej wymaga się jedynie zawarcia terminów teoretycznych.

3.11.2015

STANOWISKA I ANTYNOMIE W UJMOWANIU RZECZYWISTOŚCI

Antynomie

Antynomie to alternatywne ułożone opcje widzenia świata (warstwa ontologiczna) oraz sposobów

jego poznania (warstwa epistemologiczna). Są to główne kategorie interpretacyjno – metodologiczne.
Metody badawcze są jakieś, mają swój charakter, który jest określany przez antynomie. [Antynomia to
zestawienie (w warstwie epistemologicznej(E) i ontologicznej(O)) dot. budowy świata].

1. Naturalizm – antynaturalizm

Naturalizm w warstwie ontologicznej przyjmuje, że istnieje jedna rzeczywistość przyrodniczo –

społeczna. Istnieją w niej rzeczywistości prawidłowości tego samego rodzaju. Wszędzie istnieją
regularności. Naturalizm poszukuje regularności. Naturalizm zrodził się pod wpływem nauk
przyrodniczych, zwłaszcza fizyki i biologii. Wzory metodologiczne określone naturalizmem,
rozpowszechnione w życiu społecznym rodzą umysłowość społeczeństw zwaną scjentyzmem.

Scjentyzm może być duchem epoki tkwiącym w społeczeństwie, może też być nurtem

metodologicznym bazującym na naturalizmie, który żąda jasnego określenia przedmiotu poznania,
dobierania precyzyjnych narzędzi pomiaru, stosowania zalgorytmizowanych dróg poznania.

Scjentyzm opowiada się za tzw. teorią średniego zasięgu – obejmuje więc takie twierdzenia, które

dają się oświetlić danymi empirycznymi. [żadne wielkie teorie nie maja sensu, więc opowiada się za
tzw. teoria średniego zasięgu. (nie globalnych spraw, ani mikro)].

W warstwie epistemologicznej naturalizm twierdzi, że istnieją wspólne wszystkim dyscyplinom

naukowym sposoby poznania rzeczywistości, dla których najbardziej typowe są obserwacja, oraz
eksperyment. Każdy przedmiot poznania można ująć w sposób mierzalny i opisać matematycznie.
Różnice pomiędzy dyscyplinami mają charakter wtórny i towarzyszą im specyficzne sposoby
ujmowania własnych aspektów przedmiotu.

Antynaturalizm – w warstwie ontologicznej zakłada, że istnieją dwie różne rzeczywistości: natura

oraz kultura (przyroda i nieprzyroda), w ramach tych dwóch rzeczywistości działają inne
prawidłowości. W przyrodzie występują przykłady tzw. żelaznych koniecznościach (np. grawitacja), w
świecie kultury mamy do czynienia z możliwością określoną przypadkiem (prawdopodobieństwem)
oraz wolą działających podmiotów. W przeciwieństwie do naturalizmu rzeczywistość ujmuje się zawsze
jako konkretną, istniejącą w danym czasie i miejscu.

W warstwie epistemologicznej antynaturalizm przyjmuje, że istnieją dwa niezależne sposoby

poznania tych dwóch światów tj. przyrody i nieprzyrody. Można jednak wskazać pewne elementy

7

wspólne. W świecie przyrody stosuje się eksperyment, zewnętrzną obserwacje a także metody
statystyczne. Można stosować proste metody porównawcze. Dla poznania obiektów społeczno –
humanistycznych nie wolno stosować eksperymentu laboratoryjnego, którego schemat nie może być
nawet modelem postępowania. Można natomiast stosować prosty opis statystyczny, ale już analizy
statystycznej raczej nie. Antynaturalizm stwierdza, że rzeczywistość kulturowa ma charakter
jakościowy. W tym sensie przypisywanie cyfr różnym stanom rzeczy nie jest równoznaczne z ich
liczbowym ujęciem. Wymaga się opisu typologicznego a nie klasyfikacyjnego. Ponadto, wiedza
dotycząca kultury da się wyrazić w większym stopniu poprzez modele opisowe będące przybliżeniami
wiedzy aniżeli poprzez funkcje i modele ekonometryczne. [Klasyfikacja – będąc zaliczonym do jednej
klasy nie można być w innej klasie będąc kobietą nie można być mężczyzna, w typologii granice nie są
tak wyraźne i można być tu i tu. To samo zachowanie np. witanie się może być pożądane, jako uprzejme
ale w innym kontekście kulturowym może być zachowaniem niepożądanym. Wiedz dotycząca kultury
w większym stopniu daje się wyrazić poprzez modele opisowe będących przybliżeniami wiedzy, a niżeli
za pomocą funkcji i modeli ekonometrycznych.] Antynaturalizm preferuje poznawanie kultury za
pomocą metody monograficznej, typologicznej, oraz historyczno- porównawczej. Antynaturalizm
przyjmuje także że każda rzeczywistość, ostatecznie załamuje się w świecie podmiotów i musi być
ujmowana przez pryzmat ich doświadczeń oraz z ich interpretacją. Sposób poznania musi polegać na
procesualnym, całościowym oraz dynamicznym ujęciu rzeczywistości (Np. metoda biograficzna). Musi
też uwzględniać owo „załamanie” przedmiotów w świadomości przedmiotów.

Takie postępowanie nazywa się współczynnikiem humanistycznym (Florian Znaniecki). Z kolei

metodą, która ułatwia takie całościowe ujęcie przedmiotu poznania jest metoda biograficzna (listy,
pamiętniki, dokumenty urzędowe; przedstawiciele: Florian Znaniecki, Józef Chałasiński)

Obok metody biograficznej stosuje się także inne metody ułatwiające docieranie do świadomości

przedmiotów, w szczególności rozumienie (verstehen), które jest specyficznym sposobem
rozumowania.

Antynaturalizm dopuszcza stosowanie następujących technik gromadzenia informacji:

1. Komunikacyjne – o zróżnicowanym charakterze, od głębinowych, psychologicznych rozmów,

jak i wywiadów swobodnych.

2. Socjometryczne – ustalające miejsce jednostki w grupie
3. Projekcyjne – np. test plam atramentowych
4. Testowe – z wystandaryzowanym sposobem analizy wyników
5. Obserwacyjne – obserwacja uczestnicząca oraz quasiuczestnicząca
6. Eksperyment naturalny – wyjątkowo (etyka)
7. Obserwacja pośrednia – dokumenty urzędowe.

2. Indywidualizm – antyindywidualizm

Indywidualizm w warstwie ontologicznej przyjmuje, że w rzeczywistości społecznej istnieją tylko

indywidua, wytwory ich działań oraz sensy (znaczenia). Wszystko co ponadindywidualne ma charakter
fikcji lub skrótowej etykiety. Współcześnie stanowisko indywidualistyczne przyjmuje wielu
neopozytywistów. W warstwie epistemologicznej indywidualizm kładzie nacisk na badanie
indywiduów oraz ich wytworów ale zawsze w powiązaniach z uwzględnieniem wzajemnych relacji

8

między nimi. Podejście to bazuje na takich doborach prób (jednostek do badań), które wyrażają nie
losowe, lecz rzeczowe powiązania elementów. Szeroko wykorzystuje się techniki nastawione na
obserwacje i komunikacje, a także próbuje się dotrzeć do podstaw myślenia potocznego.

Antyindywidualizm przyjmuje, że istnieją różnego rodzaju całości o charakterze

ponadindywidualnym, od najmniejszych jak rodzina, grupa rówieśnicza przez pośrednie jak osada,
społeczność lokalna aż po największe jak naród czy społeczność międzynarodowa. Elementy te
stanowią ciąg składający się na mikro- , mezo- oraz makrostruktury. Istotą tych wyodrębnionych całości
są nie tylko więzi, lecz także pewne cechy globalne np. historia, tradycja, kultura, doświadczenia
zbiorowe itp. Zakłada się też że na poziomie różnych całości istnieją prawidłowości specyficzne, na
poziomie mikro np. na poziomie rodziny wychowanie jako proces. Na poziomie społeczności lokalnej
np. rodzaj działań o charakterze stowarzyszeniowym czy obywatelskim, samorządność, na poziomie
makro na poziomie społeczeństw globalnych, międzynarodowych np. procesy kształtowania
cywilizacyjnych tożsamości, działania patriotyczne, zbiorowe.

Antyindywidualizm zakłada w warstwie epistemologicznej że chcąc zbadać określone zjawiska lub

procesy jednego rzędu np. społeczności lokalnej zawsze musimy je uchwycić w kontekście całości
nadrzędnej i przez pryzmat części istotnych, z których ta całość się składa. Badanie jest zawsze
badaniem kontekstowym albo nawet wieokontekstowym. Podejście antyindywidualistyczne zakłada
również istnienia pewnych cech globalnych jak np. struktura społeczna czy system edukacyjny,
organizacja społeczna czy instytucjonalizacja życia spolecznego. Z antindywidualizmem jako
stanowiskiem epistemologicznym wiąże się dodatkowo dwie struktury metodologiczne:
antyredukcjonizm (holizm) oraz redukcjonizm. Antyredukcjonizm to stanowisko które zakłada że nie
wolno poprzez zbadanych mniejszych części orzekać o tym co zachodzi w szerszych całościach i
odwrotnie. Z antredukcjonizmem wiąże się postulat holistyczny który zakłada że rzeczywistość da się
opisać w całej złożoności w sposób wielostronny i z charakterystyką wielu poziomów. Redukcjonizm
wyraża się w tym że całość wyższego rzędu charakteryzuje się poprzez przebadanie losowej próby
indywiduów. Opis całości jest więc jak gdyby sumą opisów zebranych z poszczególnych jednostek.

3. Historyzm – ahistoryzm

Historyzm w warstwie ontologicznej rozumie się jako czasowo-przestrzenną lokalizację twierdzeń.

Historyzm wydaje się wręcz „naturalnym” podejściem w naukach społecznych a nawet w nauce jako
całości. Jednakże tak nie jest, ponieważ niektóre nauki odrzucają charakterystykę czasowo-
przestrzenną twierdzeń. [np. w chemii czy matematyce czas i przestrzeń nie jest możliwa do podania
to podaje się warunki towarzyszące]

Historyzm zakłada że każde zjawisko i każdy proces są zawieszone w jakimś czasie i dzieją się w

jakimś miejscu. Czas i miejsce są tu skrótowym zapisem ogólnych ram życia społecznego i kulturalnego.
Zakłada się przy tym, że nawet zjawiska i procesy o tej samej strukturze są inne, gdyż realizują się w
innym otoczeniu społeczno-kulturowym.

W warstwie epistemologicznej historyzm twierdzi, że istotą poznania naukowego jest zmiana

realizująca się w strukturach (zmiana lub inaczej rozwój – rozumiany jako postęp, bądź regres). Ważne
jest, by odróżnić historyzm naukowy od potocznego. Ten ostatni wyraża się raczej w pewnych oglądach
oraz ideologiach. W podejściu historycznym stosuje się specyficzne metody w tym analizę źródeł i
świadectw z minionych lat, epok. Opracowania mają przeważnie charakter monograficzny. Metoda
monograficzna idzie zwykle w parze z metodą historyczno-porównawczą. Metoda historyczno-

9

porównawcza (analiza tych samych zjawisk i procesów w różnych czasach historycznych i szerokościach
geograficznych [patrz – pedagogika porównawcza]) pozwala uchwycić zmiany (i tym samym rozwój,
postęp ale i regres).

Ahistoryzm wyraża się w rezygnacji z charakterystyk czasowo-przestrzennych twierdzeń. Typowe

przedstawicielki nauk ahistorycznych to: fizyka, chemia. Charakterystyki czasowo-przestrzenne są w
nich zastąpione przez kwantyfikatory (wielki – zawsze, wszędzie, bez wyjątku, oraz mały – dla
niektórych X prawdziwe jest twierdzenie Y).

4. Strukturalizm – amorfizm

Strukturalizm jako stanowisko ontologiczne przyjmuje, że wszystkie obiekty (całości) oraz każde

zjawisko i każdy proces (czyli przedmiot) posiadają strukturę, a więc takie ułożenie części (elementów
bądź stanów rzeczy), które może przyczyniać się do trwania, rozwoju, bądź rozpadu obiektów czy
przedmiotów. Zakłada się tu podwójną zależność – całość użycza swej mocy częściom a części
odbudowują całość (np. organizm ludzki). Przykładem koncepcji może tu być socjocentryzm –
jednostka ma tak działać, by siebie ubogacić, przyczyniając się jednocześnie do rozwoju całości. Różne
struktury systemu pozostają we wzajemnych relacjach. Nie tylko bezpośrednie oddziaływania ale też
pośrednie powodują że wpływa się na dane struktury (akupunktura, edukacja-rynek pracy). W naukach
społecznych nie ma odwrotu od strukturalizmu.

Strukturalizm zawsze wiąże się z charakterystyką budowy, ułożenia. Struktura – to takie wzajemne

ułożenie części, w którym każda ze składowych jest powiązana z dowolną inną, gdzie zmiana jednej
wywołuje zmiany innych części, a zanik pewnych wyróżnionych części bądź stanów rzeczy powoduje
przekształcenie jednej struktury w inną, albo rozpad struktury.

W warstwie epistemologicznej strukturalizm zakłada poznawanie tego, co trwa i jest strukturą

(tożsamością). Bada jednakże zmiany zachodzące w obrębie struktury. Ponieważ każda struktura
zawiera pewną liczbę wyróżnionych części – obserwujemy zmiany, które realizują się w obrębie
struktury. Podejście strukturalne nakazuje, postuluje badanie wzajemnych powiązań i mechanizmów
zmian tych powiązań. Metodologicznie strukturalizm to postulat (Kmita) uznający w każdym procesie
badawczym teorię za coś pierwotnego a dane empiryczne – wtórnego. Jest to więc swoisty postulat
teoretycznego aprioryzmu.

Amorfizm zakłada, że rzeczywistość jest na tyle chaotyczna, że nie da się w niej wydzielić jakiś

głównych elementów tworzących strukturę. W warstwie epistemologicznej zakłada się badanie
dowolnych (przypadkowych) relacji. Amorfizm jest raczej na gruncie nauk społecznych (pedagogiki,
socjologii) stanowiskiem nie dającym się utrzymać i sprzecznym ze społeczną praktyką. Nie ma
struktury więc badamy cokolwiek.

5. Obiektywizm – subiektywizm

Obiektywizm w warstwie ontologicznej zakłada, że istnieją prawidłowości niezależne od obiektów,

których dotyczą. Prawidłowości te mogą się pojawić w świecie przyrody, w świecie społecznym, a także
w psychice człowieka. Obiektywizm preferuje prawidłowości niezależne od woli i świadomości
indywiduów. W rzeczywistości społecznej obiektywnymi czynnikami są m.in. czynniki biologiczne,
geograficzne, częściowo demograficzne i częściowo ekonomiczne.

10

Subiektywizm zakłada że najważniejszymi czynnikami są w życiu społecznym emocje , wiedza, wola

podmiotu, zachowania. Przez nie filtruje się wpływ tego co obiektywne (czynniki obiektywne działają
na ludzi, społeczeństwo zawsze przez ich subiektywne okulary). Do czynników subiektywnych
zaliczamy emocje, świadomość, zachowania ludzi (Florian Znaniecki status obiektywności przypisywał
także wartościom). Obiektywizm przyjmuje, że życie społeczne jest zdominowane przez to, co jest
niezależne od czynnika subiektywnego. Czynniki subiektywne zawsze traktuje się jako wtórne.

6. Determinizm – indeterminizm

Determinizm przyjmuje, że w rzeczywistości istnieją „żelazne konieczności” (bezwyjątkowość).

Wiąże się on z dwoma skrajnymi przypadkami: konieczności (coś zajść musi) oraz niemożliwości (coś
zajść nie może).

W warstwie epistemologicznej determinizm zakłada możliwość zbudowania uniwersalnych teorii,

specyfikacji praw. Skrajny determinizm zarówno w warstwie ontologicznej jaki epistemologicznej jest
właściwie nie możliwy w naukach społecznych. Umiarkowany – zdecydowanie tak (osłabiony
determinizm jest wskazany).

Indeterminizm w warstwie ontologicznej twierdzi, że wszystko jest chaosem, wszystko jest

możliwe, nie ma prawidłowości w życiu społecznym (wszystko zależy od ludzi). W warstwie
epistemologicznej głosi, że żadnej teorii nie da się zbudować. Nauka może jedynie tworzyć opis, w tym
opis typologiczny (np. interakcjonizm jako paradygmat zbliża się do indeterminizmu).

7. Esencjalizm – koncepcje wieloczynnikowe
8. Aktywizm – pasywizm

Aktywizm zakłada, że całość wprawdzie określa element składowy, lecz ten element, poprzez swoje

istnienie, podtrzymuje całość. W naukach społecznych można by powiedzieć, że podejście to dopuszcza
podmiotowość jednostki w stosunku do struktury (społecznej, instytucji, edukacyjnej itp.)

W warstwie epistemologicznej przyjmuje, że podmiot za sprawą pojęciowego ujęcia przedmiotu,

decyduje o wynikach poznania (zdania postrzeżeniowe, zdania obserwacyjne).

Pasywizm przyjmuje w warstwie ontologicznej, że rola wszelkich elementów rzeczywistości jest

zdeterminowana ich miejscem w szerszych całościach oraz strukturach. W naukach społecznych
oznacza to na przykład całkowite zdeterminowanie jednostki przez strukturę (społeczną, instytucji,
edukacyjną itp.).

W warstwie epistemologicznej pasywizm zakłada, że przedmiot wyznacza wyniki poznania.

9. Aksjologizm – neutralizm (odnoszą się do ról wartości w poznaniu humanistycznym)

Neutralizm w warstwie epistemologicznej zakłada że wiedza, poznania, badanie empiryczne

powinno być wolne od wartości, od wartościowania, norm oraz celów. Musi zawierać wyłącznie zdania
oznajmujące, ponieważ tylko taka wiedza może być kontrolowana. Do wiedzy naukowej nie zalicza się
syrektyw (etycznych oraz instrumentalnych): Stanisław Ossowski.

Alexis de Tocqueville – baron francuski który wyjechał do ameryki napisał książkę o rewolucji

francuskiej i książkę o demokracji w Ameryce. Ta analiza barona francuskie zagorzałego przeciwnika
demokracji jest uznawana za najlepszych i najbardziej obiektywna analiza demokracji w stanach
zjednoczonych.

11

Aksjologizm dopuszcza tzw. Teorię konstruktywną. Oznacza to, że dopuszcza twierdzenia

orzekające o celach. Tym samym, dopuszcza wartości i oceny, które organizują cel. W naukach
przyrodniczych występuje bardzo mała aksjologizacja, natomiast w naukach społecznych wiedza jest
silnie zaksjologizowana.

10. Teleologizm – opcja bezkierunkowa

Teleologizm uznaje, że rzeczywistość rozwija się w dającym się wskazać kierunku (np. Karol Marks).

Najważniejszym zadaniem nauki jest więc rozpoznanie rozwoju oraz wskazanie kierunku, przy czym
dopuszcza się zarówno postęp, jak i regres.

Opcja bezkierunkowa zakłada, że rzeczywistość jest chaotyczna jest ciągłym „stawaniem się” (in

statu nascendi). To badacz nakładają na tak rozumianą rzeczywistość kategorie porządkujące.

STRUKTURA PROCESU BADAWCZEGO W NAUKACH SPOŁECZNYCH

Proces badawczy w naukach społecznych, w tym w pedagogice, jest pewnym algorytmem
obejmującym:

1. Etapy postępowania (sekwencja zdarzeń)
2. Zasady postępowania

Postępowanie zgodne z tak pojętym algorytmem nie jest warunkiem wystarczającym naukowości czy
trafności badań, lecz jest warunkiem koniecznym.

1. Wstępne sformułowanie problemu
2. Eksplikacja problematyki badawczej
3. Operacjonalizacja problematyki badawczej
4. Przygotowanie narzędzi badawczych
5. Pilotaż narzędzi
6. Dobór jednostek do badań (dobór próby)
7. Realizacja pomiaru
8. Weryfikacja materiału empirycznego
9. Kodowanie danych
10. Analiza materiału empirycznego
11. Testowanie hipotez i uogólnianie wyników badań
12. Sporządzenie raportu z badań

Ad.1 Wstępne sformułowanie problemu.
Problem badawczy powinien być zdefiniowany jako pytanie. Nie każde pytanie jest jednakże
problemem badawczym. Wyróżniamy 3 kryteria kwalifikujące pytanie jako problem badawczy:

1. Pytanie musi dotyczyć obiektywnego stanu niewiedzy
2. Pytanie musi być wyrażone w języku nauki (pojęcia, terminy teoretyczne)
3. Musi być wiadomo, jakie należy podjąć czynności, by szukać odpowiedzi na to pytanie.

W praktyce badawczej punkty 1 i 2 nastręczają wiele problemów. Należy więc dążyć do odpowiedzi na
następujące pytania:

1. W jaką partykułę pytajną wyposażyć pytanie: Czy? Jak? Dlaczego?

12

2. W jakim celu podejmuje się badania: czy jest to wypełnienie luki w wiedzy, czy rozstrzygnięcie

spornych problemów i dostarczanie podstaw do działań praktycznych?

3. Czy przy rozwiązywaniu problemu odwołać się do literatury, czy do istniejących danych

empirycznych, statystycznych, czy jest koniecznie „wywołanie” źródeł (obowiązek docierania
do źródeł)

4. Czy przy rozwiązywaniu problemu wystarczy posługiwanie się aparatem pojęciowym danej

nauki (pedagogiki), czy należy odwołać się do pojęć innych nauk bądź tworzyć nowe pojęcia i
definicje.

Zawsze problem badawczy formujemy jako pytanie(czy jak dlaczego?) ale tez nie każde pytanie jest
problemem badawczym, naukowym.

Wyróżniamy następujące kryteria kwalifikujące pytanie jako problem naukowy:



Musi ono dotyczy obiektywnego stanu niewiedzy (Pitrim Sorokin – neokolumbizm
odkrywanie ameryki na nowo)



To pytanie powinno być wyrażone w języku naukowym, musi zawierać terminy naukowe



Musi być wiadomo jakie należy podjąć czynności żeby odpowiedzieć na to pytanie

Największe trudności są z 2 i 3 kryterium. Dodatkowo tym pytaniom, problemom badawczym stawia
się kolejne pytania:

- jaka jest najbardziej adekwatna forma tego pytania

- w jakim celu badania się podejmuje, czy celem jest wypełnienie luki w wiedzy czy rozstrzygnięcie
spornych problemów i dostarczenie podstaw do działań praktycznych (dwa cele: poznawczy,
praktyczny)

- czy przy rozwiązaniu danego problemu wystarczy odwołać się do literatury, danych statystycznych,
do zastanych badań innych badaczy

- czy przy rozwiązywaniu danego problemu wystarczy posłużyć się aparatem pojęciowym tej
konkretnej dyscypliny np. pedagogiki czy trzeba odwołać się do innych nauk czy należy wyprowadzić,
tworzyć własne pojęcia tzw. operacyjne definicji, robocze

Ad. 2 Eksplikacja problematyki badawczej
Inaczej etap ten nazywa się uszczegółowieniem lub ustawieniem tematu. Obejmuje następujące etapy
szczegółowe:

1. Wyjaśnienie oraz uszczegółowienie problematyki badawczej: wyrażenie problematyki

badawczej w formie zdań zawierających terminy proste, zrozumiałe i jednoznaczne oraz
ukazanie powiązań tematu z problematyką pokrewną i nadrzędną.

Występuje tu tak zwany paradoks Moore’a lub po prostu paradoks eksplikacji:

a) Można użyć pojęć równych zakresowo, lecz tak samo ogólnych (wówczas de facto nie można

mówić o eksplikacji)

b) Można użyć pojęć szczegółowych, ale nie pokrywających się całkowicie z pojęciem

wyjaśnianym (wówczas eksplikacja jest zniekształceniem wyjściowego pojęcia).

Pytania i problemy szczegółowe selekcjonuje się za pomocą następujących kryteriów:

13

- kryterium teoretyczne – stawia się pytania centralne, najistotniejsze

- kryterium metodologiczne – według możliwości udzielenia na nie odpowiedzi w oparciu o wyniki
badań

- kryterium techniczno-organizacyjne – bilans możliwości technicznych, finansowych, organizacyjnych

2. Wybór i uzasadnienie hipotez badawczych (hipoteza to domysł badacza, zawsze w formie

propozycji twierdzenia naukowego).
Źródłem hipotez są zwykle:

a) teoria, empiria, intuicja badacza
b) dotychczasowe empiryczne badania z tego zakresu oraz z pól pokrewnych
c) inwencja i pomysłowość badacza

Hipotezy powinny spełniać następujące wymogi:

a) muszą jednoznacznie odnosić się do problematyki
b) muszą mieć uzasadnienie, np. dzięki odwołaniu się do literatury oraz badań innych badaczy
c) muszą podawać choćby ogólne warunki sprawdzalności

Ad. 3 Operacjonalizacja problematyki badawczej.
Operacjonalizacja zwana jest czasami „unarzędziowieniem” lub doborem wskaźników. Obejmuje
następujące etapy szczegółowe:

1. Wybór zbiorowości, w której realizuje się pomiar
2. Wybór metod, procedur oraz technik badawczych

a. Czy problematyka badawcza może być poznana za pomocą materiałów źródłowych

uzyskanych przez zastosowanie określonej techniki

b. Czy nie istnieją przeszkody uniemożliwiające zastosowanie określonej techniki
c. Czy możliwe jest stosowanie bardziej złożonych, lecz dających bogatszy materiał

technik badawczych

Ponadto, odnośnie wyboru metod, procedur i technik badawczych, należy zdecydować, czy:

a) Wystarczy jeden, czy kilka etapów badań
b) Wystarczy posłużyć się jedną, czy kilkoma metodami (technikami)
c) Wystarczy obserwacja dokonana w warunkach naturalnych, czy konieczne będzie

wprowadzenie bodźców?

3. Wybór bazy źródłowej (źródła można podzielić na zastane oraz wywołane):

a. Czy i ewentualnie które problemy szczegółowe mogą być rozwiązane poprzez

odwołanie się do źródeł zastanych

b. W jaki sposób dokonać wyboru pomiędzy materiałem źródłowym w postaci zapisanych

wypowiedzi oraz materiałem będącym zapisem zachowań badanych

c. Jaki jest wymagany stopień ogólności informacji?

4. Wybór zasad, kryteriów i technik analizy wyników badań

Etap ten jest bardzo ważnym momentem postępowania badawczego. Przede wszystkim
jednak – jego miejsce jest właśnie tutaj, jeszcze przed konstrukcją narzędzi badawczych.
Następnie jest on aktualizowany i pogłębiany. Badacz w tym miejscu procesu decyduje, w jaki
sposób będą analizowane wyniki. Musi to określić, „rozpisać”, „rozrysować”.
Jednym z ważniejszych etapów szczegółowych operacjonalizacji problematyki badawczej jest
dobór wskaźników.
Inaczej – jest to dobór takich cech czy zmiennych, które pozwolą badaczowi ustalić wielkości
niedostępne bezpośredniemu pomiarowi np. dochód, stan posiadania, własność itp. Niestety
upowszechniło się błędne i – w dużej mierze – banalne rozumienie wskaźników w badaniach

14

społecznych, które w prostej formie można oddać tak: wskaźnikiem problemu X jest
odpowiedź na pytanie Y w kwestionariuszu. Gdyby więc świadomie zawrzeć definicyjne błędne
koło, można by stwierdzić, iż odpowiedź na pytanie to po prostu odpowiedź na pytanie. A nie
wskaźnik.

Propozycja – Stefana Nowaka definicja wskaźnika: „Pewna cecha, zjawisko (lub proces), na podstawie
zajścia którego wnioskujemy w pewnością, bądź z określonym prawdopodobieństwem, bądź wreszcie
z prawdopodobieństwem wyższym od przeciętnego, iż zachodzi zjawisko, jakie nas interesuje”.

Ad. 4 Przygotowanie narzędzi badawczych.
Narzędzia badawcze to nie tylko kwestionariusze (ankiety, wywiadu), lecz także scenariusze wywiadów
zorganizowanych, pogłębionych, projekty dzienniczków obserwacji itp. Tworzenie narzędzi
poprzedzone jest zwykle konstruowaniem listy poszukiwanych informacji (zmiennych). Lista
poszukiwanych informacji określa następnie kształt narzędzi badawczych. Innymi słowy – najpierw
badacz musi wiedzieć, co i w jaki sposób bada, a dopiero potem konstruować konkretne narzędzia
pomiarowe (poddanie, jak zresztą w o wiele „ściślejszych” naukach przyrodniczych).

Inflacja – najbardziej rozpowszechniony indeks.

Pytania w różnego rodzaju kwestionariuszach poddaje się tzw. testowi istotności:



Dlaczego zadaje się to konkretne pytanie?



Dlaczego jest ono sformułowane tak a nie inaczej?



Czego pytanie dotyczy?



Jakich badacz spodziewa się odpowiedzi (właściwa, trafna)?



Dlaczego umieszczono pytanie w tym konkretnym miejscu (bloku) kwestionariusza?



W jaki sposób będą analizowane odpowiedzi?

Ostateczny kształt kwestionariusza jest określony przez następujące czynniki:

1. Zakres problematyki badawczej
2. Wymogi technik badawczych stosowanych w postępowaniu badawczym
3. Specyficzne cechy zbiorowości, w której realizowane będą badania
4. Warunki techniczno-organizacyjne badań, w szczególności: miejsce prowadzenia pomiaru,

czas, skład zespołu badawczego oraz jego koordynacja

Ad. 5 Pilotaż badań. (właściwie – pilotaż narzędzi badawczych)
Jest to etap, który można rozumieć szeroko, jednak przeważnie odnosi się go jedynie do sprawdzenia
poprawności narzędzi badawczych (to i tak dużo, bo znaczna część badań odbywa się bez pilotażu!)

Pilotaż odpowiada na następujące pytania:

1. Czy problem badawczy może być rozwiązany za pomocą przyjętych metod, a zwłaszcza technik

badawczych?

2. Czy problem został całkowicie i prawidłowo zoperacjonalizowany?
3. Jaka jest wartość przyjętych wskaźników?
4. Czy wszystkie pojęcia mają jednoznaczny sens empiryczny?
5. Czasami także – czy problem w ogóle istnieje?

Ad. 6 Dobór jednostek do badań.
Etap ten nazywany jest skrótowo doborem próby badawczej (czasami także doborem próbki, ale
unikajmy zdrobnień!)

O wielkości próby decydują następujące czynniki:

15

1. Wielkość badanej zbiorowości.
2. Stopień jednorodności zbiorowości badanej.
3. Oczekiwania dokładności wyników.
4. Rodzaj (typ) doboru próby.
5. Liczba i charakter zmiennych w badaniach.
6. Metody i techniki badawcze.

Podstawowy wzór [przedział ufności, błąd szacunku]

Ad. 7 Pomiar.
Etap ten by można także nazwać etapem realizacji badan empirycznych, choć całość postępowania to
również realizacja. Stąd lepiej jest mówić o pomiarze.

Ad. 8 Weryfikacja materiału empirycznego.
Zgromadzony materiał empiryczny poddaje się wstępnej oraz pogłębionej weryfikacji (to inne słowo
aniżeli w przypadku procesu poznania w naukach społecznych).

Wstępna weryfikacja obejmuje:

1. Poznanie stopnia realizacji próby
2. Poznanie kierunków zniekształceń próby
3. Eliminację materiałów niepełnych, nieprawidłowo wypełnionych
4. Ustalenie problemów szczegółowych, zagadnień, pytań, przy których wystąpiły największe

nieprawidłowości oraz luki w materiale empirycznym

5. Ocenę stopnia istotności materiału empirycznego

Pogłębiona weryfikacja obejmuję ocenę stopnia wiarygodności materiału empirycznego.

[podział na weryfikację wstępną (ma charakter techniczny) i pogłębioną jest istotny (na wcześniejszych
etapach zaplanujemy sprawdzenie wiarygodności)]

Ad. 9 Kodowanie danych.
Etap ten przebiega dziś sprawnie i stosunkowo szybko dzięki informatyzacji procesu kodowania i
analizy statystycznej danych. Programy spss czy Statistica pozwalają na wprowadzenie danych
pochodzących na przykład z ogólnopolskiego sondażu w kilka godzin.

Ad. 10 Analiza materiału empirycznego.
Schemat tej analizy jest określony znacznie wcześniej, jednak modyfikacje tego schematu oraz – przede
wszystkim – interpretacja wyników stanowią odrębne etapy.

Ad. 11 Sprawdzenie hipotez.
Kiedyś ten etap nazywano testowaniem hipotez. Określenie to odnosiło się do procedury
statystycznego testowania. Dziś można nieco ostrożniej mówić właśnie o sprawdzeniu hipotez,
niekoniecznie statystycznym.

Są jednakże różne podejścia do miejsca, roli i samej obecności hipotez w badaniach empirycznych.

Ad. 12 Raport z badań.
Pisanie raportu musi być poprzedzone odpowiedzią na następujące pytania:

1. Na które pytania uzyskano zadowalające odpowiedzi (w sensie naukowym, poznawczym oraz

praktycznym)?

2. Które pytania należałoby przeformułować, uszczegółowić?
3. Które hipotezy zostały sprawdzone?
4. Jaki jest poziom (moc) argumentów wzmacniających lub osłabiających uzasadnienie hipotez?

16

5. Jakie nowe, ważne fakty lub prawidłowości poznano w wyniku przeprowadzonych badań?
6. Jakie się pojawiły nowe wątpliwości, pytania, kontrowersje, hipotezy?

Raport z badań ZAWSZE kończy się propozycją nowych badań!

METODY BADAWCZE W NAUKACH SPOŁECZNYCH

Metody – procedury – techniki badawcze

METODA – to sposób rozwiązywania problemu naukowego, który dodatkowo zawiera założenia
ontologiczne i metodologiczne dotyczące przedmiotu objętego poznaniem. Sposób ten obejmuje
również poszczególne kroki badawcze dotyczące postępowania poznawczego (badawczego) jako
całości.

PROCEDURA BADAWCZA – w przeciwieństwie do metody badawczej nie zawiera ani założeń
ontologicznych, ani metodologicznych. Oparta jest jedynie na kryteriach: czasu, kosztów, wysiłku.
Właśnie efektywność jest tu bardzo ważnym momentem.

TECHNIKA BADAWCZA – to konkretny sposób postępowania w jakiejś wyróżnionej fazie postępowania
badawczego. Techniki odpowiadają fazom postępowania, stąd możemy mówić o technikach:
problematyzacji, konkretyzacji, operacjonalizacji, doboru próby, otrzymywania danych, pomiaru,
analizy danych itd.

Najczęściej utożsamia się techniki wyłącznie z otrzymywaniem danych, czyli np.: technika ankiety,
wywiadu. To błąd, ponieważ rozmaite techniki pojawiają się na różnych etapach postępowania
badawczego – jak wyżej .

Można więc mówić o swoistym ułożeniu metody, procedur i technik badawczych oraz relacji
nadrzędności:

METODY



Monograficzna



Biograficzna (jakość) -> ujęcie głębinowe



Statystyczna (ilość) -> zależności, rozmowy typu masowego; przyjmuje się, że każdy
przedmiot jest mierzalny

PROCEDURY



Płytkie

o Kryterium efektywności
o Poling (jesteś za lub przeciw)
o Sondaż zwykły
o Sondaż pogłębiony ->sondaż diagnostyczny
o Badania teoretyczne



głębinowe

TECHNIKI



wywiad pogłębiony (in-depth interview)



wywiad kwestionariusz



wywiad biograficzny



ankieta monograficzna



obserwacja

17

M= A+O

Metoda= algorytm postępowania + założenia ontologiczne

T=D

1…n

Technika = na konkretnym etapie działania

P= Efekt

Procedura = pewien sposób oparty na kryterium efektywności

Metoda monograficzna

Metoda eksperymentalna

Metody badawcze

12.01.16

Założenia metody typologicznej

1. bazując na esencjalizacji zakłada, że rzeczywistość da się podzielić na elementy o strukturze

wewnętrznej oraz elementy labilne i amorficzne.

2. Zakłada się, że istnieją w rzeczywistości typy, które tworzą powiązane ze sobą cechy

konstytutywne przedmiotów (zjawisk lub procesów).

3. Zawsze wydziela to, co wspólne.
4. Zawsze wskazuje się na różnice, osobliwości i odmienności w obrębie typów.

[Typy: Klasyfikacja (rzadko stosowana; podział: np. kobieta, mężczyzna)]

Cele, w ramach poznawczego, metody typologicznej:

1. Weryfikacyjny – uzasadnia się istniejącą, wyjściową typologię i wprowadza do wiedzy podział,

którego dotąd nie było

2. Diagnostyczny – przedstawia się opis typu oraz jego pogłębioną egzemplifikację. Diagnoza nie

ma tu charakteru statystycznego, dlatego mówi się o reprezentatywności typologicznej.

Należy stosować metodę typologiczną, ponieważ pozwala ona uciec od losowości i statystyki z
zachowaniem pewnej poprawności. Im bardziej złożony przedmiot, tym więcej typologii.

Rozwinięcia metody typologicznej:

1. Statystyczne – w różnych momentach postępowania typologicznego możliwy jest losowy

dobór jednostek. Znamy wówczas α, d oraz F. Metoda statystyczna jest w takim przypadku na
usługach metody typologicznej.

2. Podejście statystyczne otwiera badania typologiczne – badacz wychodzi od określonych

statystycznych charakterystyk badanych zjawisk i procesów i przechodzi do typologizacji.

18

Dwa rodzaje metody typologicznej w naukach społecznych (dwie możliwości):

1. Metoda typlogiczna oparta na indukcji eliminacyjnej Johna Stuarta Milla – modus ponendo

ponens, modus tollendo ponens, modus ponendo tollens, modus tollendo tollens).

2. Metoda typologiczna oparta na indukcji analitycznej Floriana Znanieckiego.

Metoda typologiczna oparta na indukcji analitycznej Floriana Znanieckiego:

1. Teoretyczne wydzielenie typu, czyli wskazanie na cechy konstytutywne przedmiotu

zaliczonego do typu

2. Przyjęcie założenia, że stwierdzenie istnienia cech konstytutywnych jest równoznaczne ze

stwierdzeniem manifestacji typu – skoro dowolny obiekt posiada cechy konstytutywne Ak, to
cechuje do typ T

3. Przyjęcia syndromu oznak, objawów, wskaźników pozwalających rozpoznać istnienie typu,

pozwalających oddzielić go od innych typów oraz wskazać obiekty, które nie należą do żadnego
z wyróżnionych typów.

4. Diagnoza bądź badanie eksplanacyjne przedmiotów – typów

W metodzie typologicznej nie określa się, ile obiektów należy przebadać, by reprezentowały one typ.
Znaniecki twierdził że nawet jeden przypadek może być podstawą do typologizowania, przeważnie
badał kilka, jednakże zawsze zróżnicowanych historycznie (metoda historyczno-porównawcza na
usługach typologicznej)