to rodzina, a nie jednostka jest filarem społeczeństwa.
Powszechna Deklaracja Praw Człowieka uznaje rodzinę za
naturalną i podstawową komórkę społeczeństwa.
Europejska Karta Społeczna, którą Polska ratyfikowała w
1997 r., widzi w rodzinie podstawową komórkę
społeczeństwa z prawem do odpowiedniej ochrony
społecznej, prawnej i ekonomicznej.
Rodzina jest podstawą życia społecznego, gdyż dostarcza
społeczeństwu nowych członków oraz decyduje o jakości,
kształtując ich osobowość w procesie socjalizacji.
Rodzina stanowi pierwsze i podstawowe środowisko, które
zaspokaja potrzeby biologiczne i psychospołeczne.
Ma szczególne znaczenie dla rozwoju dziecka, towarzyszy
mu przez całe życie, jest nie do zastąpienia przez inne
środowiska.
Wpływ rodziny na dziecko jest wielostronny, odbywa się
przez:
oddziaływania zamierzone, czyli świadomie podejmowane
zabiegi wychowawcze;
oddziaływania niezamierzone, wynikające z codziennych
zdarzeń, z sytuacji bycia razem na co dzień w różnych i
powtarzających się sytuacjach;
Rodzina wypełnia ważne zadania wychowawcze:
stymuluje rozwój poznawczy dziecka, rozwój
zainteresowań;
zaspokaja potrzeby emocjonalne o charakterze
wymiany emocjonalnej,
uczy budowania więzi emocjonalnych i społecznych,
uczy sposobów realizacji celów i zamierzeń.
Zadaniem rodziny jest nie tylko zapewnianie
odpowiednich warunków materialnych, opieki i pomocy w
różnych trudnych sytuacjach, ale także zaspokajanie
potrzeb psychospołecznych. Do nich należy potrzeba:
akceptacji, czyli przyjęcia dziecka z jego wadami i
zaletami;
przynależności i miłości, poczucia związku z najbliższym
otoczeniem, w którym dziecko czuje się kochane;
wymiany emocjonalnej, a więc doznawania uczuć od
innych i obdarzania innych uczuciami;
bezpieczeństwa, które daje spokojna, harmonijna
atmosfera, zgodne współżycie w rodzinie, stabilność,
czyli stałość i niezmienność najbliższego otoczenia;
kontaktu i współdziałania z rodzicami w różnym
zakresie;
szacunku i uznania dla dziecka, jako rozwijającej się
odrębnej osoby, jego wysiłków i osiągnięć.
Zaspokojone oraz niezaspokojone potrzeby wpływają na
sposób zachowania dziecka i kształtowanie jego
osobowości.
Tworzy jedność opierającą się na bezinteresownej
miłości i oddaniu.
Wspólnota wynika ze wspólnego celu, dążeń,
podobnych wzajemnych uczuć.
Wypływa z natury ludzkiej - rządzi się miłością, a nie
prawem, zespala członków, rodzi gotowość do
rezygnacji z indywidualistycznych dążeń na rzecz grupy
rodzinnej i jej członków.
Wspólnota jest pogłębiana nazwiskiem, mieszkaniem,
dobrami materialnymi rodziny (zjawisko solidarności
rodzinnej).
Rodzina opiera się na umowie prawnej o charakterze
organizacyjnym, co wyraża pewien stopień
sformalizowania.
Rodzina posiada strukturę prawną, która gwarantuje
trwałość, określa jej formalne relacje z innymi
instytucjami czy grupami. (Adamski).
grupa pierwotna, mała, różni się wyraźnie od innych
małych grup: podziałem pokoleniowym, sposobem
stawania się członkiem tej grupy, brakiem typowego
przywództwa, posiadaniem elementów
wspólnotowych.
Stosunki między członkami rodziny są nastawione na
wzajemną pomoc i opiekę, mają charakter
bezpośrednich kontaktów „twarzą w twarz".
Stanowi zróżnicowane środowisko społeczne z uwagi
na nakładanie się ról pełnionych przez każdego
członka;
Rodzina podlega zmianom - przechodzi przez fazy
rozwojowe, z których każda zawiera jakościowo różne
cechy, ma własną specyfikę związaną z zadaniami,
strukturą, wzorami zachowań i interakcjami.
M. Ziemska wyróżniła siedem faz w życiu rodziny, łącząc
rozwój rodziny z rozwojem jednostki oraz uczestnictwo w
rodzinie pochodzenia i prokreacji:
1.
Faza małżeńska pierwotna: od zawarcia związku do
momentu urodzenia pierwszego dziecka; są w niej
realizowane role męża i żony.
2.
Faza rodzicielska z małym dzieckiem: od urodzenia
dziecka do chwili podjęcia przez nie obowiązku szkolnego;
wzbogacenie związku o role rodzicielskie.
3.
Faza rodzicielska z dzieckiem w okresie szkolnym:
trwająca do okresu dorastania, dochodzi nowa rola dla
dziecka - rola ucznia, a dla rodziców zadania związane z
fazami rozwojowymi dziecka.
4.
Faza rodzicielska z dorastającym dzieckiem: dokonuje
się wówczas proces psychicznego uniezależniania się
dorastających dzieci od rodziców; konieczne staje się
przekształcenie dotychczasowych relacji w diadzie
rodzice-dziecko ze stosunku asymetrycznego w taki,
który jest bardziej oparty na wzajemności.
5.
Faza rodzicielska z jednym usamodzielnionym
dzieckiem, a innymi pozostałymi z rodzicami (1995).
6. Faza małżeńska wtórna: po usamodzielnieniu się
dzieci, czyli po odejściu ostatniego dziecka.
7. Faza małżeńska emerycka: po przejściu przynajmniej
jednego współmałżonka na emeryturę.
Fazy obrazują:
na jakim etapie rozwojowym znajduje się rodzina;
zmiany zachodzące w strukturze, stylu życia, w
stosunkach wewnątrzrodzinnych, w powiązaniach z
rodzinami pochodzenia;
obciążenia z tytułu realizacji zadań wyznaczanych
daną fazą.
Duże zróżnicowanie życia rodzinnego pozwala na
uwzględnianie różnych kryteriów przy tworzeniu
typologii rodzin.
Przyjmowane kryteria dotyczą:
struktury rodziny (jej wskaźniki to: wiek i liczba
członków, układ pokoleniowy, forma organizacyjna
życia rodzinnego, styl życia, usytuowanie przestrzenne,
źródła utrzymania),
środowiska zamieszkania,
rodzaju wykonywanego zawodu.
zdrowa -dobrze funkcjonująca rodzina (swobodna)
wymiana emocjonalna między małżonkami, występuje
otwarty i zrozumiały system komunikowania się;
zdrowe środowisko;
dysfunkcjonalna- sztywne zasady i reguły regulujące
zachowanie członków, dochodzi do zakłócenia
komunikacji, są tolerowane zaburzone zachowania;
wywiera negatywny wpływ na rozwój osobowości
członków (Radochoński).
Wyróżniane rodziny to:
rodzina pełna (naturalna) - składająca się z rodziców i ich
potomstwa;
rodzina rekonstruowana - przynajmniej jeden z rodziców
nie jest związany biologicznie z dzieckiem, pełni rolę
przybranego rodzica w stosunku do pasierba;
rodzina adopcyjna - dziecko nie jest związane biologicznie
z rodzicami, na mocy formalnie przeprowadzonego
przysposobienia staje się jej członkiem, z prawami takimi
samymi jak dziecko biologiczne;
rodzina zastępcza - obowiązki opiekuńczo-wychowawcze
sprawują osoby spokrewnione lub niespokrewnione z
dzieckiem;
rodzina niepełna, pozbawiona z różnych przyczyn jednego
z rodziców.
1.
rodzina duża, zwana rozszerzoną lub wielopokoleniową -
składa się z kilku pokoleń (najmniej trzech); jest kierowana
przez najstarszego mężczyznę (zwykle dziadka), występuje
pełne podporządkowanie członków interesom rodziny;
członkowie mieszkają razem, prowadzą wspólne gospodarstwo
domowe;
zmodyfikowana rodzina poszerzona - to koalicja rodzin
małych, które pozostają w częściowej zależności od siebie;
brak jest w niej hierarchicznej struktury władzy, ale więź
rodzinna jest wyraźnie podtrzymywana; może występować w
dwóch formach:
- rodziny nuklearne,
- rodziny oparte na wspólnocie mieszkaniowej młodej rodziny
prokreacji z rodziną pochodzenia;
2.
rodzina mała - składa się z dwóch pokoleń:
małżonków/rodziców i dzieci; współcześnie
wewnętrzne stosunki nabierają cech partnerstwa;
ważne znaczenie odgrywa tu interakcja, występuje
brak dystansu między małżonkami, a realizacja ról nie
jest sztywno wyznaczana.
Główny Urząd Statystyczny za rodzinę uznaje parę bez
dzieci lub parę
z dzieckiem (dziećmi) oraz rodzica samotnie
wychowującego dziecko (dzieci).
w spisie powszechnym z 2002 r. po raz pierwszy
wyodrębniono pary pozostające w związkach
kohabitacyjnych, jako tworzące odrębny typ rodziny. Na
ich określenie wprowadzono pojęcie „partnerzy z
dzieckiem (dziećmi)", „partnerzy bez dziecka".
Typ rodziny
Ogółem
Miasta
Wieś
1988
2002
1988
2002
1988
2002
Małżeństwa bez dzieci
22,8
22,7
22,3
23,4
23,6
21,4
Małżeństwa z dziećmi
61,8
56,0
60,9
53,2
63,4
60,9
Partnerzy bez dzieci
—
0,8
—
1,1
—
0,4
Partnerzy z dziećmi
—
1,1
—
1,2
—
0,9
Matki z dziećmi
13,7
17,2
15,0
18,8
11,3
14,4
Ojcowie z dziećmi
1,7
2,2
1.8
2,3
1.7
2,0
Rodziny w gospodarstwach domowych w roku 1988 i 2002 (w odsetkach)
Typ rodziny
Jedno
dziecko
Dwoje
dzieci
Troje i więcej
dzieci
Przeciętna
liczba dzieci
do lat 24
Ogólnie dzietność
rodzin
46,9
36,2
16,9
1,78
Małżeństwa
42,5
38,9
18,6
1,85
Partnerzy
54,2
28,2
17,6
1.75
Samotne matki
64,9
26,0
9,1
1,48
Samotni ojcowie
69,6
22,8
7,6
1,41
Rodziny według liczby dzieci do lat 24 pozostających na utrzymaniu w 2002 r.
(w odsetkach)
Helena Izdebska
„Rodzina decyduje o tym, że skądś pochodzimy, gdzieś
jest początek naszego społecznego istnienia, nie
jesteśmy ludźmi znikąd, bez oparcia w jakiejś kulturze.
Strony, w których przyszło się na świat lub gdzie
urodzili się rodzice, dziadkowie, wyznaczają nasz
własny punkt na mapie rozległego świata.”
Rodzina wielkomiejska
W Europie Zachodniej model ponowoczesnej rodziny
wielkomiejskiej odznaczał się cechami takimi, jak:
1.
Różnorodność form życia rodzinnego - obok występującej
najczęściej rodziny nuklearnej pojawiły się nowe modele
rodziny, np.:
rodzina wielorodzinna (zrekonstruowana powtórnie)
powstała na podstawie małżeństw - seriali (określanych, jako
poligamia sukcesywna),
rodziny monoparentalne z wyboru (czyli samotne
rodzicielstwo),
rodziny weekendowe oparte na małżeństwie na odległość,
rodziny oparte na pokrewieństwie uznaniowym (z
własnego wyboru) itp.
2.
Możliwość wyboru życia poza tradycyjnie określoną
instytucją małżeństwa i rodziny, np.:
w związku kohabitacyjnym lub konkubinacie,
związku kohabitacyjnym typu:
-LAT (Living Apart Together - osobno, ale razem),
-LIL (Live in Lover - życie z ukochanym)
niewymagających stałego wspólnego mieszkania
partnerów,
-związku homoseksualnym, czy też
-wybierając samotność (pokolenie „Solos", inaczej
singli),
3.
Zniechęcenie do małżeństwa i pełnienia ról
rodzinnych, czego wyrazem jest spadek zwieralności
małżeństw, opóźnianie ich zawierania oraz zanik misji
rodzicielstwa, czyli ogólna niechęć i brak motywacji
do podejmowania funkcji rodzicielskich.
4.
Zmniejszenie liczby dzieci w rodzinie i obniżanie
ogólnego współczynnika płodności.
5.
Wzrost znaczenia jakości życia, szczególnie w
dziedzinie życia emocjonalnego i seksualnego.
6.
Wzrost niezależności i autonomii kobiety w rodzinie oraz
jej aktywności zawodowej.
7.
Nowe modele postrzegania dziecka jako wartości, gdzie
obok pozytywnych tendencji, np. traktowania go jako
owocu wzajemnej miłości kobiety i mężczyzny, widać
także przedmiotowe pojmowanie dziecka, np. jako
przeszkodę w samorealizacji rodziców lub wyznacznik ich
statusu społecznego, czyli formę autoprezentacji,
potrzebną do tworzenia akceptowanego społecznie
wizerunku rodziny;
8.
Wzrost konfliktów małżeńsko - rodzinnych i patologii
życia rodzinnego.
Model polskiej rodziny ponowoczesnej (postprzemysłowej)
pojawił się z końcem XX i początkiem XXI w.
Według Z. Tyszki (2001) charakteryzują go następujące
zjawiska:
1.
Znaczny wzrost zatrudnienia kobiet (żon i matek) nie tylko
z pobudek ekonomicznych (dążność do ciekawszego życia,
samorealizacja).
2.
Egalitaryzacja w małżeństwie i rodzinie.
3.
Relatywne zmniejszenie wartości dziecka dla rodziców
(dobra konkurencyjne).
4.
Dyferencjacja norm i wartości u poszczególnych członków
rodziny i nawzajem w stosunku do siebie.
5.
Wypieranie tradycyjnych wartości rodzinnych.
6.
In
dywidualizacja form aktywności w rodzinie i
zainteresowań.
7.
Autonomizacja członków rodziny.
8.
Zmniejszanie spójności i dezintegracja znacznej części
rodzin.
9.
Wzrost liczby konfliktów małżeńskich i gwałtowny,
lawinowy wzrost liczby rozwodów prowadzący do ich
masowości.
10.
Zmniejszanie się odsetka osób pozostających w
sformalizowanych związkach małżeńskich, wzrost procentu
osób pozostających w konkubinacie lub stanie wolnym
11.
Patologizacja społeczna i psychospołeczna części jednostek,
występująca na dość szeroką skalę - mająca istotne
reperkusje w życiu rodzinnym oraz mająca w znacznej
mierze swoje źródła w nieprawidłowo ukształtowanych
rodzinach
Kategoria
1960
1970
1978
1988
1995
2002
Średnia wielkość
3,12
3,03
2,85
2,86
2,80
2,60
1-osobowe
21,1
19,9
20,7
20,3
22,0
27,7
2-osobowe
20,0
20,0
22,2
23,5
24,7
24,7
3- i 4-osobowe
39,6
44,1
46,4
45,1
42,1
38,6
5-osobowe i większe
19,3
16,0
10,7
11,1
11,2
8,9
Struktura gospodarstw domowych w miastach według ich wielkości w latach
1960-2002 (w %)
Gospodarstwa domowe w miastach według składu rodzinnego w latach 1970-2002
(w %)
Gospodarstwa
1970
1978
1988
1995
2002
1-rodzinne
76,1
75,7
75,1
73,3
67,6
2-rodzinne
2,3
2,4
2,8
2,8
2,8
3-i więcej
rodzinne
0,1
0,1
0,1
0,1
0,1
Nierodzinne
25,5 (1,6)
21,8 (1,1)
22,0 (1,7)
23,8 (1,8)
29,1 (1,3)
Do najważniejszych niebezpieczeństw funkcji socjalizacyjno
- wychowawczej rodziny wielkomiejskiej można zaliczyć:
zmiany w rozumieniu, pełnieniu i społecznej ocenie ról
rodzicielskich;
zmiany w postrzeganiu dziecka jako wartości rodzinnej;
zmiany w modelu wychowania i stylu rodzicielstwa;
brak kompetencji rodzicielskich i zaniedbania
środowiskowe;
osłabienie wzorów osobowych i autorytetu rodziców;
zawężanie się pola socjalizacyjnych doświadczeń w
rodzinie
Człowiek nowoczesny spełniał się w dzieciach, a
ponowoczesny spełnia się sam.
Odchodzi się od modelu rodziny charakterystycznego
dla nowoczesności, określanego, jako „dziecko z
rodzicami” w kierunku modelu „rodzice z dzieckiem"
wskazującego na pierwszeństwo potrzeb rodziców nad
potrzebami dzieci.
Samorealizacja, wybieranie indywidualistycznej drogi
oraz autonomia stają się dla rodziców, szczególnie
matek, upragnionymi celami życia, także rodzinnego.
Wiele przejawów życia rodzinnego w wielkim mieście
potwierdza zjawisko ucieczki rodziców od
wychowywania własnych dzieci m.in. nadmierna
koncentracji rodziców na zaspokajaniu potrzeb
bytowych i materialnych dzieci kosztem budowania
bliskich więzi emocjonalnych, tzw. styl rodzicielstwa
relatywnie przyzwalającego.