Muskała zakłady poprawcze

M. Muskała

Probacja 2, 2011

Maciej Muskała

Zakłady poprawcze readaptacyjne – czy nowa

szansa readaptacji?

Zakłady poprawcze, niezale

nie od ich oceny, s

elementem systemu

oddziaływa

wobec nieletnich, którzy dopu

cili si

popełnienia czynu karal-

nego. Podejmowane na przestrzeni ostatnich lat próby jego reformowania
czy reorganizacji od strony formalnoprawnej w zasadniczy sposób nie zmie-
niły istniej

cego stanu rzeczy

. Zakład poprawczy – jak mówi L. Pytka –

cho

jest kosztownym prze

ytkiem, to jak na razie nie wida

, by cokolwiek

mogło go zast

. Zawsze b

dzie istnie

grupa nieletnich (cho

e nie

tak liczna jak dzi

), którzy ze wzgl

du na charakter popełnionego czynu

i stopie

niedostosowania społecznego b

wymaga

całkowitej izolacji

i restrykcyjnych oddziaływa

. Niniejsze opracowanie, cho

krytyczne wpisuje

w takowy sposób widzenia, jest jedynie prób

refleksji nad istniej

cymi

rozwi

zaniami formalnoprawnymi.

Jak wiadomo,

adna z trzech prób cało

ciowego uregulowania problema-

tyki odpowiedzialno

ci nieletnich czy nawet szerzej funkcjonowania systemu

profilaktyczno-resocjalizacyjnego nie zako

czyła si

powodzeniem

. Prze-

obra

ca si

rzeczywisto

ść

wymusza jednak pewne zmiany, które musz

uregulowane aktami prawnymi. W tym kierunku szła zmiana ustawy

o post

powaniu w sprawach nieletnich z 2000 r. (Dz. U. z 2000 r., Nr 91,

Uwagi na temat Rozporz

dzenia Ministra Sprawiedliwo

ci z dnia 20 lipca 2009 r. zmieniaj

cego rozporz

dzenie w sprawie zakładów poprawczych i schronisk dla nieletnich – Dz. U.

z 2009 r., Nr 119, poz. 996.

Zob. L. P y t k a, Pedagogika resocjalizacyjna. Wybrane zagadnienia teoretyczne, diagno-

styczne i metodyczne, Warszawa 2000, s. 211–244.

L. P y t k a, Poprawczak – ostatni bastion „utopijnego re-socjalizmu”?, Opieka–Wychowanie–

Terapia 2006, nr 1–2, s. 44–46.

Na temat wska

nika dynamiki umieszcze

w zakładach poprawczych na przestrzeni ostatnich

kilkunastu lat zob. A. R e j z n e r, J. J ó

w i a k, Terapia w resocjalizacji, cz

ęść

III:

rodowisko

społeczne a problem przest

pczo

ci nieletnich (dane statystyczne z lat 1994–2006), Warszawa

2009.

W 2005 r. zespół powołany przez Ministra Sprawiedliwo

ci pod przewodnictwem prof.

A. Gaberle przedstawił projekt ustawy – Kodeks Nieletnich, w 2007 r. Ministerstwo Sprawie-
dliwo

ci ogłasza projekt ustawy – Prawo Nieletnich i wreszcie ostatni cało

ciowy projekt, rów-

nie

odrzucony, z 2008 r., opracowany znów pod kierownictwem prof. A. Gaberle. Na temat

tych aktów zob. m.in.: B. S t a

d o - K a w e c k a, Prawo karne nieletnich, od opieki do odpo-

wiedzialno

ci, Wydawnictwo Wolters Kluwer 2007, s. 330 i nast.; W. K l a u s, Dziecko przed

dem. Wymiar sprawiedliwo

ci wobec przest

pczo

ci młodszych nieletnich, Warszawa

2009, s. 370–373; A. G a b e r l e, Projekt ustawy – Prawo nieletnich: krok wstecz, Przegl

ziennictwa Polskiego 2008, nr 58, s. 5–8.

Zakłady poprawcze readaptacyjne...

Probacja 2, 2011

poz. 1010) i wypełniaj

ce zawart

w art. 95 delegacj

rozporz

dzenie Mini-

stra Sprawiedliwo

ci w sprawie zakładów poprawczych i schronisk dla nie-

letnich (Dz. U. z 2001 r., Nr 124, poz. 1359), a zwłaszcza jego nowelizacja
z dnia 30 lipca 2009 r. (Dz. U. z 2009 r., Nr 119, poz. 996), któremu w cało-

ci b

dzie po

cone niniejsze opracowanie.

Przyj

te w nim regulacje, zgodnie z tre

uzasadnienia, zawieraj

„zmiany w zakresie: 1. rodzajów zakładów poprawczych, 2. kryteriów
umieszczania w nich nieletnich, 3. zasad powierzania stanowiska dyrektora
zakładu i schroniska, 4. kompetencji rady zakładu i dyrektora zakładu
i schroniska, 5. zasad sprawowania nadzoru nad zakładami i schroniskami
oraz 6. zasad zapewniaj

cych ochron

w zakładach i schroniskach”

. Dla

autora niniejszego tekstu jako pedagoga najistotniejszymi w

tkami jawi

dwa pierwsze, i dlatego na nich skoncentruj

uwag

Krytyczna analiza przyj

tych w rozporz

dzeniu rozwi

wymaga cz

stych odniesie

do zapisów prawnych, zmusza to do cho

by fragmentarycz-

nego przybli

enia jego tre

ci. Główna zmiana, a zarazem wywołuj

ca naj-

cej kontrowersji, została zawarta w rozdziale 2 „Rodzaje i organizacja

zakładów”, w jego § 3, i polega na powołaniu nowego rodzaju zakładów po-
prawczych. Obok istniej

cych dotychczas rodzajów: resocjalizacyjnych

(otwarte – młodzie

owe o

rodki adaptacji społecznej, półotwarte, zamkni

i o wzmo

onym nadzorze wychowawczym), resocjalizacyjno-rewalidacyj-

nych, resocjalizacyjno-terapeutycznych

, tworzy si

zakłady readaptacyjne.

Trafiaj

do nich, zgodnie z § 9

.1 nieletni, którzy:

Uzasadnienie do projektu zmian rozporz

dzenia Ministra Sprawiedliwo

ci w sprawie zakła-

dów poprawczych i schronisk dla nieletnich stanowi wykonanie ustawowej delegacji zawartej
w art. 95 § 3 ustawy z dnia 26 pa

dziernika 1982 r. o post

powaniu w sprawach nieletnich

(Dz. U. z 2002 r., Nr 11, poz. 109 i Nr 58, poz. 542; Dz. U. z 2003 r., Nr 137, poz. 1304
i Nr 223, poz. 2217; Dz. U. z 2005 r., Nr 169, poz. 1413; Dz. U. z 2006 r., Nr 220, poz. 1600
oraz Dz. U. z 2007 r., Nr 112, poz. 766).

Na marginesie nale

ałoby si

zastanowi

nad podziałem tych zakładów ze wzgl

du na prze-

znaczenie dokonanym w zarz

dzeniu Ministra Sprawiedliwo

ci z dnia 25 sierpnia 2004 r.

w sprawie utworzenia schronisk dla nieletnich i zakładów poprawczych oraz okre

lenia ich

rodzajów i limitów miejsc – Dziennik Urz

dowy Ministra Sprawiedliwo

ci 2004, nr 6. Wyró

nia

tam: Zakład Poprawczy w Białymstoku dla chłopców uzale

nionych od

rodków odurzaj

cych i psychotropowych oraz nosicieli wirusa HIV, z limitem 48 miejsc oraz drugi Zakład Po-
prawczy w

wieciu dla chłopców z zaburzeniami rozwoju osobowo

ci na tle organicznego

uszkodzenia centralnego układu nerwowego i z upo

ledzeniem umysłowym w stopniu lekkim,

z limitem 24 miejsc. W przypadku zakładu w

wieciu kontrowersje mog

dotyczy

tego, czy

chłopcy tam kierowani musz

charakteryzowa

obiema dysfunkcjami? Tak sugeruje zapis

zarz

dzenia, gdzie oba człony zdania pozostaj

w koniunkcji. (Przemawia za tym równie

fakt istnienia zakładów resocjalizacyjno-rewalidacyjnych, które s

wła

nie przeznaczone dla

chłopców z upo

ledzeniem umysłowym.) Ale je

li tak jest, to gdzie maj

trafia

nieletni

sprawcy czynów karalnych, wobec których orzeczono umieszczenie w zakładzie popraw-
czym, którzy nie s

upo

ledzeni, ale przejawiaj

zaburzenia rozwoju osobowo

ci na tle orga-

nicznego uszkodzenia centralnego układu nerwowego? Podobne w

tpliwo

ci mo

e budzi

M. Muskała

Probacja 2, 2011

1) przebywaj

c w schronisku dla nieletnich, odmawiali uczestniczenia

w procesie wychowania, edukacji i terapii,

2) w czasie pobytu w schronisku dla nieletnich uciekli z niego lub co naj-

mniej dwukrotnie nie wrócili z przepustki, a istniej

uzasadnione podsta-

wy do przypuszczenia,

e b

to czyni

nadal,

3) w czasie pobytu w schronisku dla nieletnich co najmniej dwukrotnie do-

cili si

czynów zabronionych,

4) przebywaj

c w zakładzie poprawczym innego rodzaju, odmawiali uczest-

niczenia w procesie wychowania, edukacji i terapii,

5) w czasie pobytu w zakładzie poprawczym innego rodzaju uciekli z niego

lub co najmniej dwukrotnie nie wrócili z przepustki lub urlopu, a istniej

podstawy do przypuszczenia,

e b

to czyni

nadal,

6) w czasie pobytu w zakładzie poprawczym innego rodzaju dwukrotnie

dopu

cili si

czynów zabronionych.

„W ten sposób – czytamy w uzasadnieniu – zrealizowany został postulat

wł

czenia do wysoce specjalistycznego oddziaływania terapeutycznego

nieletnich, którzy czynnie lub biernie odmawiaj

udziału w procesie wycho-

wania, edukacji i terapii. Dzi

ki utworzeniu readaptacyjnego zakładu po-

prawczego w pozostałych rodzajach zakładów jako

ść

pracy resocjalizacyjnej

zyska na efektywno

ci”

O ile przed zmian

rozporz

dzenia nie miało to wi

kszego znaczenia,

o tyle teraz ju

sam tytuł rozdziału budzi kontrowersje. Co tworzy rodzaj?

Czy s

to obecnie cztery główne kategorie (rodzaje?): resocjalizacyjne, re-

socjalizacyjno-rewalidacyjne, resocjalizacyjno-terapeutyczne i readaptacyj-
ne, czy te

pod tym poj

ciem mie

ci si

tak

e podział zakładów resocjaliza-

cyjnych na otwarte, półotwarte, zamkni

te i o wzmo

onym nadzorze wycho-

wawczym. Odpowied

na to wydawałaby si

banalna, ale by

e dla nie-

których bezzasadne pytanie poci

ga za sob

daleko id

ce skutki

Przyjrzyjmy si

dokładnie zapisom rozporz

dzenia, koncentruj

c si

tylko

na tych, które dotycz

zakładów poprawczych, pomijaj

c równocze

nie kwe-

stie zwi

zane ze schroniskami dla nieletnich.

Zacytowany powy

ej § 9

.1 w pkt. 4, 5 i 6 mówi o mo

liwo

ciach przenie-

sienia do zakładu readaptacyjnego nieletniego po wyst

pieniu opisanych

okoliczno

ci w zakładów poprawczych innego rodzaju. Je

li ograniczymy si

w rozwa

aniach tylko do wyodr

bnionych zakładów resocjalizacyjnych (z ich

zapis zarz

dzenia dotycz

cy zakładu w Białymstoku. Koniunkcji odpowiada nie tylko spójnik

„i”, ale tak

e „oraz”, a zatem i w tym przypadku wychowanek winien si

charakteryzowa

obiema cechami: zarówno uzale

nieniem, jak i nosicielstwem wirusa HIV.

Uzasadnienie do projektu zmian rozporz

dzenia Ministra Sprawiedliwo

ci…

Czego kolejnym przykładem mo

e by

tre

ść

rozdziału 9a „

rodki zapewnienia bezpiecze

stwa w zakładach poprawczych i schroniskach dla nieletnich”, gdzie nie ma ju

rodzajów za-

kładów, gdy

zast

piono je typami – zob. § 105

.2. W zale

ci od typu zakładu lub schro-

niska stosuje si

pełny, ograniczony lub uproszczony system ochrony.

Zakłady poprawcze readaptacyjne...

Probacja 2, 2011

podziałem na otwarte, półotwarte, zamkni

te i o wzmo

onym nadzorze wy-

chowawczym), co samo w sobie wydaje si

nieuprawnione, bo czym w takim

razie byłyby pozostałe zakłady (rewalidacyjne, terapeutyczne), doprowadzi
to nas do do

ść

kuriozalnej sytuacji.

Rozpatrzmy hipotetyczn

sytuacj

: oto najbardziej zdemoralizowane jed-

nostki, które popełniły najpowa

niejsze czyny i zostały skierowane do zakła-

dów o wzmo

onym nadzorze wychowawczym (§ 7.1 – rozporz

dze-

nia), b

dezorganizowały prac

w innych zakładach (§ 7.2), gdy tym ra-

zem dezorganizuj

prac

tego

zakładu, zostaj

przeniesieni do zakładu

readaptacyjnego. Tutaj przykładowo przebywaj

razem z uciekinierem

z zakładu otwartego, który co prawda uciekł i „istniej

podstawy do przy-

puszczenia,

e b

dzie to czyni

nadal”, ale do MOAS-u trafił, gdy

: 1) nie

przebywał w aresztach

ledczych lub zakładach karnych, 2) nie dopu

cił si

czynu karalnego okre

lonego w art. 134, art. 148 § 1, 2 lub 3, art. 156 § 1

lub 3, art. 163 § 1 lub 3, art. 166, art. 173 § 1 lub 3, art. 197 § 3, art. 252 § 1
lub 2 oraz art. 280 Kodeksu karnego, 3) wyra

a wol

uczestniczenia w pro-

cesie resocjalizacji i którego postawa oraz zachowanie w schronisku za tym
przemawia, 4) nie identyfikuje si

z podkultur

przest

pcz

(§ 4.1 rozporz

dzenia). A zatem w jednym zakładzie, by

e nawet w jednej grupie wy-

chowawczej, przebywaj

skrajnie ró

ni nieletni, co z punktu widzenia mo

li-

ci stosowania skutecznych

rodków i metod oddziaływania nie wydaje

najlepszym rozwi

zaniem.

e w takim razie chodzi o inny podział, bardziej nadrz

dny, na cztery

główne rodzaje (resocjalizacyjne, resocjalizacyjno-rewalidacyjne, resocjali-
zacyjno-terapeutyczne i readaptacyjne). Ale jak nie trudno zauwa

i tu nie

jeste

my wolni od kuriozalnych sytuacji, gdzie do jednego zakładu trafiaj

np. wychowankowie z zaburzeniami osobowo

ci, uzale

nieni i bez jakiejkol-

wiek dodatkowej dysfunkcji poza niedostosowaniem. Tworzymy dla nich
oddzielne grupy wychowawcze, zale

nie od tego, z jakiego zakładu przybyli?

Ale jak liczne? Nie powinny przekracza

8 wychowanków, jak chce rozpo-

dzenie odno

nie zakładów readaptacyjnych – § 9

.4, czy np. sze

ciu, je

dziemy mieli wychowanków z zakładów resocjalizacyjno-terapeutycznych

– § 9.4. A co ze szkoł

? Skoro obok wychowanków w normie intelektualnej

trafiaj

tu tak

e niepełnosprawni intelektualnie. Na bazie tylko tego jednego

zagadnienia takich dylematów rodzi si

znacznie wi

cej. Od aktów i j

zyka

prawniczego wymaga si

precyzji i jednoznaczno

ci, i nawet przy wprowa-

dzaniu tego do

ść

kontrowersyjnego pomysłu mo

na to było osi

ąć

, czego

przykładem mog

cho

by rozwi

zania z tego

rozporz

dzenia odnosz

ce si

do zakładów zamkni

tych, o czym dalej.

Kolejn

kwesti

, która mo

e budzi

uzasadnione w

tpliwo

ci, s

wymie-

nione wy

ej przyczyny umieszczenia wychowanka w zakładach readapta-

cyjnych. Pierwsza z nich to odmawianie, jak dookre

la uzasadnienie, zarów-

M. Muskała

Probacja 2, 2011

no w sposób czynny, jak i bierny uczestniczenia w procesie wychowania,
edukacji i terapii. Oto oddajemy w r

ce wychowawcy instrument, który by

e jest potrzebny, wszak niejednokrotnie mamy do czynienia z pojedyn-

czymi wychowankami, którzy dezorganizuj

prac

grupy czy wr

cz całego

zakładu, ale wymaga on chyba dalszej refleksji i przede wszystkim wi

kszej

precyzji sformułowa

. Nie trzeba by

specjalist

w dziedzinie resocjalizacji,

by zdawa

sobie spraw

z faktu,

e niedostosowani społecznie kieruj

zwykle odmiennymi warto

ciami,

e traktuj

pobyt w zakładzie, niezale

nie

jak b

dziemy to nazywa

w aktach prawnych, jako kar

, represj

. I wszyst-

ko, co taka instytucja proponuje, spotyka si

z ich wewn

trznym oporem. Nie

chc

uczestniczy

w procesie oddziaływa

, bo jest on cz

ęś

, elementem

systemu, który oni odrzucaj

. Pierwszym i podstawowym zadaniem ka

dego

wychowawcy jest wła

nie zmieni

nastawienie wychowanków. I trzeba

z zadowoleniem przyzna

e w wi

kszo

ci przypadków to si

udaje.

W wi

kszo

ci przypadków wychowanków, ale i w wi

kszo

ci przypadków

wychowawców. Podkre

lam to, gdy

ten

rodek mo

e mie

bardzo du

znaczenie w budowaniu stosunków wychowawczych mi

dzy personelem

a podopiecznymi. Oparcie tych relacji na stosunku zewn

trznym, budowa-

nym na l

ku i strachu, z punktu widzenia skuteczno

ci oddziaływa

ma nie-

wielkie znaczenie. Cel pobytu nieletniego w zakładzie to nie spokój, lecz
resocjalizacja.

Ponadto zaproponowane rozwi

zanie na bazie obowi

zuj

cych regulacji

nie jest niczym nowym. W my

l § 61 rozporz

dzenia – wychowanek zakładu

w czasie pobytu w zakładzie powinien: 1) przestrzega

regulaminu i rozkładu

zaj

ęć

w zakładzie, 2) przestrzega

zasad bezpiecze

stwa i powiadamia

przeło

onych o zagro

eniach dla bezpiecze

stwa osób, dla porz

dku,

ro-

dowiska, zdrowia lub mienia, 3) uczestniczy

w procesie resocjalizacji,

4) wykonywa

polecenia przeło

onych – co odpowiada, a nawet rozszerza

zapis § 9

.1 pkt 4. Nie wywi

zywanie si

z tych obowi

zków mo

e skutko-

zastosowaniem

rodków dyscyplinuj

cych, i to nie tylko w my

§ 71.1 pkt 12 wyst

pieniem z wnioskiem o przeniesienie do innego zakładu

tego samego rodzaju, ale równie

, jak czytamy w punkcie 13, wyst

pieniem

z wnioskiem o przeniesienie do zakładu innego rodzaju (podkr. autora)

Jak podaje § 9

.1 pkt 5 kolejnym powodem umieszczenia nieletniego

w zakładzie readaptacyjnym jest ucieczka z zakładu innego rodzaju lub co

Warto doda

e tak brzmi

cy zapis był obecny w omawianym rozporz

dzeniu jeszcze przed

zmianami z 2009 r. i dotyczył przeniesienia do zakładów o wzmo

onym nadzorze wycho-

wawczym. Jest to procedura czasochłonna, wymagaj

ca zatwierdzenia przez s

d. Art. 85

§ 2 ustawy o post

powaniu w sprawach nieletnich przewiduje jednak mo

liwo

ść

natychmia-

stowego przeniesienia nieletniego ze wzgl

du na szczególne okoliczno

ci sprawy. A jak po-

kazuje praktyka wychowawcza, znaczenie zastosowania tego

rodka dyscyplinuj

cego ma

równie

daleko id

ce znaczenie prewencyjne.

Zakłady poprawcze readaptacyjne...

Probacja 2, 2011

najmniej dwukrotny niepowrót z przepustki lub urlopu, a istniej

podstawy do

przypuszczenia,

e b

dzie to czyni

nadal. Poza podobnymi zastrze

eniami,

jak w sytuacji powy

ej, gdzie do jednego zakładu trafiaj

uciekinierzy z in-

nych, skrajnie ró

nych rodzajów zakładów, dochodz

dodatkowe w

tpliwo-

ci. S

one zwi

zane z funkcjonowaniem zakładów resocjalizacyjnych za-

mkni

tych, które zgodnie z § 6.1 s

przeznaczone dla wychowanków, którzy

wielokrotnie uciekali. Zatem mo

na wnioskowa

e je

eli wychowanek

ucieknie raz, to istnieje mo

liwo

ść

przeniesienia go do zakładu readaptacyj-

nego, a je

eli wielokrotnie (dwa) to do zakładu zamkni

tego. Nasuwa si

pytanie, a co z sytuacj

, kiedy wychowanek ucieknie z zakładu typu za-

mkni

tego? Oczywi

cie istnieje jeszcze przesłanka przypuszcze

e b

dzie

to czyni

nadal, tyle tylko,

e jest to przesłanka nieprecyzyjna, której trudno

przypisa

jakie

okre

lone desygnaty.

Od podobnych w

tpliwo

ci nie jest wolny kolejny powód umieszczenia

w tego rodzaju (!) zakładach – co najmniej dwukrotne popełnienie czynu
zabronionego. Ka

dego, niezale

nie od wagi czynu?

kszo

ść

z tych w

tpliwo

ci mo

na rozwi

, precyzuj

c zawarte

w rozporz

dzeniu sformułowania, tak co do rozumienia „rodzaju” zakładów,

jak i rozwi

szczegółowych. Przykładem mog

regulacje zawarte

w omawianym rozporz

dzeniu dotycz

ce funkcjonowania zakładów za-

mkni

tych, gdzie wyra

nie okre

lono, z jakich zakładów uciekinierzy mog

trafi

do tego rodzaju zakładów (§ 6.1).

Kolejnym zagadnieniem godnym uwagi jest rozumienie przez prawodaw-

poj

cia readaptacji. Zgodnie z § 9

.2 polega ona na:

1) zaplanowaniu i realizacji indywidualnych oddziaływa

reedukacyjnych,

2) stosowaniu metod i form pracy słu

żą

cych ułatwieniu dostosowania si

nieletniego do ustalonego w zakładzie porz

dku,

3) ograniczeniu mo

liwo

ci korzystania z form zaj

ęć

charakterystycznych

dla zakładów poprawczych innego rodzaju, polegaj

cym na:

a) kształceniu oraz zatrudnieniu wychowanków wył

cznie na terenie za-

kładu,

b) prowadzeniu zaj

ęć

w czasie wolnym od nauki i pracy wył

cznie na te-

renie zakładu i pod bezpo

rednim nadzorem pracowników zakładu,

4) zwi

kszeniu ilo

ci zada

i czynno

ci o charakterze porz

dkowym oraz

prac społecznie u

ytecznych.

yty w punkcie pierwszym termin reedukacja w analizowanym rozpo-

dzeniu pada tylko raz, wła

nie w tym miejscu i niestety nigdzie nie został

wyja

niony. Nie jest jasne, czy dla prawodawcy termin ten jest synonimem

resocjalizacji

, czy te

zgoła czym

odmiennym

. Zakładaj

c to

samo

ść

Wartym odnotowania jest fakt,

e termin „resocjalizacja” w noweli z 2009 r. nie pada ani

razu.

M. Muskała

Probacja 2, 2011

tych poj

ęć

, wypełnionych niedookre

lonymi tre

ciami intuicyjnymi, co

, co

ma stanowi

o odmienno

ci readaptacji, ju

w rozporz

dzeniu wyst

puje

i wyst

powało. Mowa tu o zawartym w § 59.1 obowi

zku prowadzenia pro-

cesu resocjalizacji wychowanka w oparciu o indywidualny plan resocjalizacji,
opracowany przez pedagoga przy współudziale wychowanka, psychologa
i innych pracowników zakładu.

Punkt drugi wydaje si

kluczowym w rozumieniu readaptacji, bo jak

wida

z jego tre

ci, readaptacja to nie cel pobytu w zakładzie poprawczym

jakiegokolwiek rodzaju, nie istota oddziaływa

naprawczych umo

liwiaj

cych

adaptacj

do warunków wolno

ciowych po pobycie w warunkach izolacji

lecz jedynie proces podporz

dkowania si

i to nie tylko „ustalonemu w za-

kładzie porz

dkowi”, ale i dostosowanie si

do warunków izolacji

. Nazywa-

nie procesu adaptacji do warunków zakładowych readaptacj

musi budzi

sprzeciw ka

dego pedagoga. Ponadto, sformułowanie u

yte w punkcie dru-

gim to nic innego, jak swoista

onglerka słowna, bo có

to za wyj

tkowe

metody i formy mog

w nim kry

, dodajmy metody, których w innych

zakładach wychowawcy nie stosuj

, bo wszak gdyby stosowali, to i w nich

nieletni dostosowaliby si

do ustalonego w zakładzie porz

dku

Trudno przypuszcza

e bezprzymiotnikowa readaptacja ró

ni si

w sposób zasadniczy od

readaptacji społecznej, skoro nawet w słowniku j

zyka polskiego terminy te s

uto

samiane.

I nawet je

li aktualnie na gruncie pedagogiki resocjalizacyjnej tocz

spory poj

ciowe nad

znaczeniem poszczególnych terminów (zob. np. L. P y t k a, O mglisto

ci j

zyka pedagogiki

resocjalizacyjnej, Opieka–Wychowanie–Terapia 2002, nr 1, s. 33–38; B. P a s t w a -
W o j c i e c h o w s k a, Czy pytanie o bezsens resocjalizacji ma sens?, Resocjalizacja Polska,
Rocznik 2010, nr 1, s. 109–120), to wprowadzony zam

t terminologiczny, zwłaszcza w od-

niesieniu do dyscypliny tak bardzo wyczulonej na precyzj

słowa, z cał

pewno

musi

dziwi

Tak to rozumie pedagogika resocjalizacyjna, penitencjarna – zob. np. W. A m b r o z i k, Pro-

ces readaptacji społecznej i jego istota, (w:) B. U r b a n, J. M. S t a n i k (red.), Resocjalizacja,
Warszawa 2007, t. 2; A. B a ł a n d y n o w i c z, Readaptacja społeczna, Encyklopedia peda-
gogiczna XXI wieku, t. V, Warszawa 2006, s. 63; I. M o t o w, Problem readaptacji społecznej
w mi

dzynarodowych standardach prawnych, (w:) I. M o t o w (red.), Readaptacja społeczna

nieletnich przest

pców w wybranych krajach Unii Europejskiej, Cz

stochowa 2008, s. 19–26;

G. B. S z c z y g i e ł, Społeczna readaptacja skazanych w polskim systemie penitencjarnym,
Białystok 2007.

Skojarzenie z procesem prizonizacji wydaje si

jak najbardziej uzasadnione.

Z punktu widzenia psycho- czy socjolingwistyki sformułowania, konstrukcje j

zykowe u

yte

przez prawodawc

w sposób jednoznaczny okre

laj

sposób jego my

lenia o rzeczywisto

zakładowej. A jak ucz

te dyscypliny, „sposób mówienia (…) w jakim

stopniu narzuca nam

sposób post

powania i traktowania (treatment)” – zob. W. K a c z y

s k a, Pedagogika reso-

cjalizacyjna Czesława Czapowa. Ku „antropologii praktycznej”, (w:) C. Czapów 1925–1980.

wiadectwo trzech pokole

, Warszawa 2003, s. 357. U

yty j

zyk, a nie tylko konstrukcje

prawne, modyfikuje zastan

rzeczywisto

ść

, a wr

cz tworzy zupełnie now

odrealnion

, nie-

współgraj

z istniej

. Por. L. P y t k a, O eufemizmach w pedagogice specjalnej, (w:)

W. K u b i k, B. U r b a n (red.), Uwarunkowania i wzory marginalizacji społecznej współcze-
snej młodzie

y, Kraków 2005, s. 81–86.

Zakłady poprawcze readaptacyjne...

Probacja 2, 2011

W punkcie trzecim przechodzimy od, przynajmniej teoretycznie, konstruk-

tywnych oddziaływa

rodków… represji. Mowa tu o ograniczeniu mo

li-

ci korzystania z kształcenia, zatrudnienia oraz prowadzeniu zaj

ęć

w cza-

sie wolnym od nauki i pracy wył

cznie na terenie zakładu. Tyle tylko,

z wyj

tkiem zakładów otwartych w pozostałych jest to w zasadzie reguł

(zob. odno

nie półotwartych § 5.3, zamkni

tych § 6.2 i o wzmo

onym nad-

zorze § 7.4). Ponadto bior

c pod uwag

cel pobytu nieletniego w zakładzie

i stosowanie zasady indywidualizacji, prawodawca słusznie przewidział od-
st

pstwa od takiej sytuacji, nawet w przypadku „najsurowszego” z zakładów,

o wzmo

onym nadzorze § 7.5

. Jak wynika jednak z tre

ci cytowanego

ej § 9

.2 pkt 3 nie dotyczy to zakładów readaptacyjnych, gdy

w tym

przypadku i to bez

adnych wyj

tków zaj

cia mog

odbywa

wył

cznie

na terenie zakładu. W zwi

zku z tym szereg dalszych przepisów omawiane-

go rozporz

dzenia pozostaje ze sob

w sprzeczno

ci. Dotyczy to chocia

zawartego w § 66.1 katalogu nagród, jakie mo

e otrzyma

nieletni za: wła-

ciw

postaw

i zachowanie, wyró

niaj

ce wykonywanie obowi

zków, wzo-

rowe przestrzeganie regulaminu zakładu czy osi

ganie bardzo dobrych wy-

ników w nauce (§ 65) Odnosi si

to zwłaszcza do punktu 9 tego paragrafu,

który jako nagrod

przewiduje: zgod

na udział w imprezach, zaj

ciach

wiatowych i sportowych oraz szkoleniach poza zakładem. Je

li nawet

stanie si

na stanowisku,

e interpretacja tre

ci § 9

.2 pkt 3 wyklucza mo

li-

ść

zastosowania tej nagrody, to w przypadku § 71.1 takiej mo

liwo

ci ju

nie ma. Tym razem mowa o

rodkach dyscyplinuj

cych, które stosuje dyrek-

tor za: naruszenie ustalonego w zakładzie porz

dku, niewykonywanie swo-

ich obowi

zków, zachowania godz

ce w dobro innych osób czy ucieczk

z zakładu lub nieusprawiedliwione niepowrócenie z udzielonego urlopu lub
przepustki (§ 70). Punkt 8 mówi o cofni

ciu zgody lub nieudzielaniu zgody

na udział w imprezach, zaj

ciach o

wiatowych i sportowych oraz szkole-

niach poza zakładem, okre

laj

c czas, przez jaki ten zakaz ma obowi

zy-

, ró

nicuj

c go w zale

ci od rodzaju(?) zakładu. I tak, w przypadku

zakładów otwartych ten

rodek dyscyplinuj

cy mo

e obowi

zywa

do 2 mie-

cy, półotwartych, resocjalizacyjno-rewalidacyjnych lub resocjalizacyjno-

terapeu-tycznych do 3 miesi

cy, za

w przypadku zakładów zamkni

tych,

o wzmo

onym nadzorze wychowawczym oraz readaptacyjnych (§ 71.1

pkt 8e) do 4 miesi

cy.

Zatem, je

li readaptacja nie polega na indywidualizacji (pkt 1), bo z tym

mamy do czynienia w ka

dym zakładzie, nie na niesprecyzowanych formach

i metodach (pkt 2), ani na zakazie odbywania zaj

ęć

poza zakładem (pkt 3),

to musi polega

, zgodnie z punktem 4, na zwi

kszeniu ilo

ci zada

i czyn-

§ 7.5. W szczególnie uzasadnionych przypadkach dla wychowanków wykazuj

cych popraw

w zachowaniu mog

organizowane zaj

cia poza zakładem pod bezpo

rednim i stałym

nadzorem pracowników zakładu.

M. Muskała

Probacja 2, 2011

ci o charakterze porz

dkowym oraz prac społecznie u

ytecznych. Takie

cie readaptacji, i mowa tu nie tylko o punkcie czwartym, obrazuje wr

odej

cie prawodawcy od zało

aksjologicznych le

żą

cych u podstaw usta-

wy o post

powaniu w sprawach nieletnich

. Charakterystyczny dla tak ro-

zumianego zakładu poprawczego „dyscyplinarno-izolacyjny system wycho-
wania, oparty na obowi

zuj

cej we wszystkich jego płaszczyznach i ogni-

wach zasadzie nadrz

dno

ci i podrz

dno

ci, egzekwowanej przede wszyst-

kim za pomoc

kar przy nikłym stosowaniu nagród, wyklucza mo

liwo

ść

wykorzystania w zabiegach reedukacyjnych autonomicznej aktywno

ci wy-

chowanków, niezb

dnych do osi

gni

cia jakichkolwiek (podkr. autora) efek-

tów wychowania”

, tak

e tych, które

yczeniowo zostały sformułowane

w rozporz

dzeniu jako cel readaptacji, a polegaj

cych na podporz

dkowaniu

warunkom izolacji

Sam pomysł wprowadzenia tego typu zakładów do systemu oddziaływa

resocjalizacyjnych, cho

budzi kontrowersje, mo

na by próbowa

uzasadni

z punktu widzenia pedagogicznego. Za

od strony formalno-prawnej nie

wymagałoby to zbyt wielu zabiegów, wystarczyłoby na przykład w niewielkim
stopniu zmieni

przeznaczenie zakładów zamkni

tych, uszczegółowi

kilka

zapisów i upro

procedury. Jednak sposób, w jaki tego dokonano, wydaje

narusza

wszelkie zasady tworzenia prawa. Wprowadzenie do porz

dku

prawnego oderwanego, wyrwanego z innego aktu fragmentu, obcego aksjo-
logicznie i formalnie, trudno uzna

za akt racjonalnego tworzenia prawa.

Ponadto nie sposób uwierzy

, by liczny kr

g podmiotów, które uczestniczyły

w konsultacjach społecznych, nie zgłaszał do tak

le napisanego aktu

ad-

nych uwag

Co jest oczywiste, gdy

przyj

te w zmianach z 2009 r. propozycje s

przepisane z odrzuco-

nego projektu Prawo Nieletnich, czego kolejnym dowodem, poza nieprzystawaniem zapisów
do istniej

cych regulacji, mo

e by

odwoływanie si

do proponowanego w projekcie, a nie

istniej

cego obecnie, podziału zakładów poprawczych na podstawowe i specjalne, jak to ma

miejsce w § 105

.1. Ograniczony system ochrony stosuje si

w otwartych i półotwartych re-

socjalizacyjnych zakładach poprawczych, w specjalnych terapeutycznych i rewalidacyjnych
zakładach poprawczych oraz w zwykłych schroniskach dla nieletnich

Jak zauwa

a ju

ponad trzydzie

ci lat temu S. K o w a l s k i, we wst

pie do ksi

ąż

ki J. W ł o -

d a r k a, System wychowawczy zakładu poprawczego. Socjologiczne studium instytucji re-
socjalizacyjnej, Warszawa 1977, s. 8.

Na temat systemu dyscyplinarno-izolacyjnego zob m.in. C. C z a p ó w, Wychowanie resocja-

lizuj

ce. Elementy metodyki i diagnostyki, Warszawa 1980; O. L i p k o w s k i, Resocjalizacja,

Warszawa 1976; C. C z a p ó w, S. J e d l e w s k i, Pedagogika resocjalizacyjna, Warszawa
1971.

Projekt rozporz

dzenia został przekazany do zaopiniowania S

dowi Najwy

szemu, Krajowej

Radzie S

downictwa, Naczelnej Radzie Adwokackiej, Krajowej Radzie Radców Prawnych,

Krajowej Radzie Kuratorów, Stowarzyszeniu S

dziów S

dów Rodzinnych, Towarzystwu

Przyjaciół Dzieci, dyrektorom zakładów i schronisk, zwi

zkom zawodowym działaj

cym na

terenie zakładów i schronisk, Okr

gowym Zespołom Nadzoru Pedagogicznego. Dziwi

Zakłady poprawcze readaptacyjne...

Probacja 2, 2011

Oto realne oblicze rozporz

dzenia w sprawie zakładów poprawczych

i schronisk dla nieletnich po jego zmianie z lipca 2009 roku. Krytycyzm auto-
ra, ostro

ść

i stanowczo

ść

sformułowanych uwag, wynika zarówno z dbało

o nale

yty kształt regulacji prawnych decyduj

cych o funkcjonowaniu ele-

mentu systemu resocjalizacji, jakim jest zakład poprawczy, jak i z troski
o mo

liwe nast

pstwa wychowawcze, jakich mo

e do

wiadczy

nieletni,

trafiwszy do zakładu poprawczego readaptacyjnego.

w tej grupie nadreprezentatywno

ść

prawników w porównaniu z przedstawicieli

rodowisk

wychowawczych, o

wiecie nauki nie wspominaj