69

BAROK

Barok (z por. barocco – "perła o nieregularnym kształcie", lub z fr. baroque – "bogactwo ozdób")
– główny kierunek w kulturze środkowo i zachodnioeuropejskiej, którego trwanie datuje się na zakres
czasowy od końca XVI wieku do XVIII wieku.
Barok obejmował wszystkie przejawy działalności literackiej i artystycznej, a także filozofię
i architekturę. U jego podstaw leżał sprzeciw wobec renesansowego klasycyzmu, głęboka religijność,
mistycyzm i egzystencjalny niepokój.

Cechy szczególne baroku są najlepiej widoczne na przykładzie architektury. Najwspanialszymi
budowlami były wówczas kościoły i pałace. Bardzo okazałe bywały również klasztory i kamienice.
Wtedy właśnie powstały pierwsze wielkie założenia urbanistyczne: Londyn, Petersburg, Rzym,
Wersal. Zainteresowano się nie tylko samymi budynkami, ale również ich otoczeniem (barokowy styl
ogrodowy). Aby wzmocnić efekt, łączono w jedną całość architekturę, rzeźbę i malarstwo, a także
muzykę, strój i ceremoniał. Wprowadzono iluzjonizm, który sprawiał, że budowle wydawały się
jeszcze wspanialsze niż były. Tworzono oryginalne fasady i rzuty (owalne, podłużne, centralno-
podłużne, wieloboczne).

Barok jest o wiele bardziej ekspresyjny od renesansu co w dużej mierze jest wynikiem działalności
Michała Anioła i kontrreformacji.


Karlsruhe w Niemczech - miasto w południowo-zachodnich Niemczech (Badenia-Wirtembergia)

Miasto

zostało

założone

w

sposób

niezwykle

geometryczny w klasycznym
układzie

gwiaździstym

– w centrum wielkiego koła
usytuowano środkową wieżę
pałacu, która równocześnie
jest osią widokową dla
rozchodzących

się

promieniście 32 alei – z tego
9 stanowiących razem kąt
prosty

wyznaczyło

ulice

miasta, a resztę stanowiły
aleje

parkowe.

Koncentryczny układ ulic
w centrum miasta zachował
się do dzisiaj.

-

Obiekty zostały przebudowane, ale założenie jest oryginalne

-

Projekt oparty o zasadę funkcjonalną, a dopiero w drugiej kolejności realizację

Nancy we Francy

Został zaprojektowany i wykonany w latach 1752 - 1755 przez Emmanuela Héré. Inicjatorem budowy
był dawny król Polski, ówczesny książę Lotaryngii i Baru - Stanisław Leszczyński. Cały projekt
zakładał połączenie starego miasta z nowym, wybudowanym za czasów księcia Karola III Wielkiego.
Na środku placu stał pomnik króla Ludwika XV (zięcia Leszczyńskiego), usunięty przez
rewolucjonistów. W 1831 w tym miejscu stanęła statua Stanisława Leszczyńskiego.

70

Plac Stanisława jest długi na 125 i szeroki na 106 metrów. Do głównych obiektów architektonicznych
na placu zalicza się:

-

Hôtel de Ville (ratusz miejski)

-

budynek opery i teatru

-

Muzeum Sztuk Pięknych

-

łuk triumfalny

-

fontanny Amfitryty i Neptuna

-

pomnik Stanisława Leszczyńskiego

Wersal

Został wzniesiony na polecenie Ludwika XIII w małej wiosce na południowy zachód od Paryża
(Wersal). Początkowo miał on pełnić rolę pałacu myśliwskiego. Za panowania Ludwika XIV zaczęła
się jego rozbudowa, która zakończyła się w 1690.
Pałac w Wersalu to jedna z najznakomitszych budowli baroku klasycznego, inspiracja dla architektów
i artystów późniejszych lat.
Przed pałacem znajduje się obszerny, półkolisty plac (Place d`Armes). Ponadto budowla ta posiada
trzy dziedzińce: Cour des Ministres (Dziedziniec Ministrów) z konnym posągiem Ludwika XIV, Cour

Royale

(Dziedziniec

Królewski)

i

Cour

de

Marbre

(Dziedziniec

Marmurowy)

z

częścią

zabudowań

stanowiących

zaczątek Pałacyku Ludwika
XIII z białego kamienia,
przeplatanego

czerwoną

cegłą.

71

Najsłynniejsza i najpiękniejsza wśród pałacowych fasad ma 560 m długości i wychodzi na przepięknie
rozplanowany ogród. Wysunięta część środkowa pałacu jest dziełem Le Vau`a, natomiast dwa
cofnięte skrzydła powstały według Hardouin-Mansarta.

Pałac składa się z dwóch kondygnacji, dolnej
zakończonej łukami i górnej z pasem filarów,
pilastrów
i wysokich okien. Całość wieńczy balustradowa
attyka, w której znajdowały się mieszkania
członków ogromnego dworu królewskiego. Król
i

książęta

zamieszkiwali

część

ś

rodkową

i skrzydła pałacu.
Z Cour Royale poprzez Skrzydło Ludwika XIV,
dochodzi się do wnętrza pałacu, gdzie mieści się
Muzeum Historyczne, którego jedenaście komnat
prezentuje epokę Ludwika XIII i Ludwika XIV.

Z Muzeum można przejść do Opery zaprojektowanej przez Gabriela w 1770 r. z okazji zaślubin
Ludwika XVI z Marią Antoniną. Sala jest udekorowana rzeźbionymi w drzewie i pozłacanymi
ornamentami na błękitnym tle.
Na piętrze pałacu znajduje się kaplica zbudowana w latach 1698-1710 według projektu Hardouin-
Mansarta. Posiada ona trzy nawy i czworoboczne filary podtrzymujące łuki zwieńczone galerią ze
ż

łobionymi kolumnami. Na tym samym, piętrze można podziwiać sześć wielkich komnat Grand

Appartement, gdzie władca przyjmował swych dworzan trzy razy w tygodniu, między szóstą
a dziesiątą wieczorem.
Najświetniejszym pomieszczeniem pałacu jest Galeria Zwierciadlana, do której wchodzi się przez
Salon Wojny. Galeria zbudowana w 1678 r. pod nadzorem Hardouina-Mansarta ma 74 m długości i 10
m szerokości. Jej sklepienie zdobią malowidła Le Bruna, przedstawiające wielkie francuskie
zwycięstwa.

Swą

sławę

zawdzięcza

Galeria

siedemnastu ogromnym oknom wychodzącym na
park
i odbijającym się w takiej samej liczbie luster na
przeciwległej ścianie. Całe pomieszczenie tonące
w powodzi światła i łagodnej zieleni ogrodu
przenika do wnętrza pałacu.
Pałac wersalski, który służył za wzór dla
architektów projektujących rezydencje królewskie w
innych krajach (np. Pałac Zimowy w Sankt
Petersburgu).

Stanowi świadectwo

dojrzałości

artystycznej epoki, w której powstał.
Ogród wersalski jest uważany za pierwowzór
ogrodu w stylu francuskim, ze względu na swe
eleganckie rozplanowanie i dekoracje, które nie są
ani przesadne ani ubogie. Ogród zaprojektowany
przez Le Notre`a zajmuje obszar o powierzchni 250
akrów. Stanowi on nie tylko integralną część pałacu,
ale i jego dopełnienie. Ogród powstał na
geometrycznym planie, jednak nie można mówić
o jego monotonii

Petit Trianion w Wersalu
Powstawał w latach 1762-1768. Zaprojektował go Jacques-Ange Gabriel z rozkazu Ludwika XV,
króla Francji. Budynek był przeznaczony dla metresy władcy, Madame de Pompadour. Zmarła ona
jednak cztery lata przed ukończeniem pałacyku, więc dostał się on kolejnej kochance króla, Madame
du Barry. W 1774 r. przyszły Ludwik XVI podarował go swej żonie, Marii Antoninie, która lubiła
ukrywać się tam nie tylko przed rygorystyczną dworską etykietą, ale i przed własnymi obowiązkami.
W 1789 Petit Trianon został zdobyty przez rewolucjonistów wraz z resztą Wersalu.

72

Petit Trianon to pierwsza budowla klasycystyczna; był bodźcem do rozwoju architektury tego stylu.
Cechuje go symetria, harmonia, rytm, powściągliwość w formie. Architekt zastosował tzw. wielki
porządek - pilastry biegną przed więcej niż jedną kondygnację w celu zrównoważenia gzymsu
wieńczącego dach.

Paryż

Napoleon III Bonaparte chciał przekształcić Paryż, mający jeszcze plan urbanistyczny typowy dla
miast średniowiecznych, w nowoczesną metropolię. Nie obyło się to bez znacznego uszczerbku dla
ś

redniowiecznych i nowszych zabytków, ponieważ dokonano, jak się ocenia, zmian w ok. 60%

paryskich budynków. Baron Haussmann jako prefekt departamentu Sekwany (1853-1870) podjął się
tego zadania. W latach 1852-1870, przy nakładzie olbrzymich środków finansowych, wyburzył
i przebudował w Paryżu kilka dzielnic, realizując szerokie aleje, parki (Lasek Buloński), place
gwiaździste (Place de l'Étoile) oraz dwa szeregi biegnących okrężnie bulwarów. Miasto wzbogaciło
się wtedy o ponad 95 km nowych ulic, tysiące nowych budowli, gmach wielkiej opery, fortyfikacje.

73

Luwr

Dawny pałac królewski w Paryżu, obecnie muzeum sztuki.

Il Gesu w Rzymie

Zaprojektowany przez Giacomo della Porta oraz Jacopo Barozzi da Vignola na zamówienie zakonu
Jezuitów. Autorem elewacji jest della Porta, rok powstania 1524, natomiast całość budowli
powstawała od 1568 do 1584.
Wnętrze świątyni nawiązywało jeszcze do wzorców gotyckich i renesansowych. Nowością było
jednak wprowadzenie transeptu pozornego, a więc transeptu znacznie krótszego niż w kościołach
gotyckich. Kolejnymi różnicami było pojawienie się płytszego prezbiterium, zredukowanie naw
bocznych do rzędów kaplic oraz zlikwidowanie (obecnych w gotyku) łuków tęczowych
oddzielających prezbiterium od nawy głównej.
Wskutek tych zmian rzut jedynie nawiązuje do formy krzyża łacińskiego, jako że sama bryła wydaje
się być znacznie bardziej zwarta niż świątynie na rzucie typowego krzyża łacińskiego. W fasadzie
pojawiają się zdwojone pilastry. Sama fasada została zaprojektowana w taki sposób, żeby jej elementy
tworzyły ostre kontrasty światłocieniowe (co później stało się jedną z naczelnych cech baroku).
Wszystko to zaburzyło tak cenioną do tej pory harmonię i umiar. Budowla robi więc wrażenie
ozdobnej i wyrafinowanej. Stanowi zapowiedź nowego stylu w budownictwie - baroku.

74

Schody Hiszpańskie

Schody Hiszpańskie – dzieło architektów Francesco de Sanctis
i Alessandro Specchi, znajdują się przy Placu Hiszpańskim
(Piazza di Spagna) w Rzymie. Zostały ukończone w 1726 roku.
Na szczycie schodów znajduje się XVI-wieczny kościół Trinita
dei Monti (kościół św. Trójcy), zbudowany według projektu
Carla Maderny. Kościół i schody zostały sfinansowane przez
rząd francuski, przyjęta nazwa wiąże się z lokalizacją
ambasady hiszpańskiej.
Schody Hiszpańskie należą do miejsc tłumnie odwiedzanych
przez turystów. Odbywają się na nich coroczne pokazy mody
a wiosną zdobi je kwiatowa dekoracja ustawiana z okazji
festiwalu kwiatów. Zimą, w okresie Bożego Narodzenia, na
tarasie schodów ustawiana jest szopka. Mają 138 stopni. To
jedne z najdłuższych i najszerszych schodów w Europie.

U podnóża stopni znajduje się niewielka fontanna
Barcaccia (krypa, łódeczka) wykonana w 1623r. przez
Pietro Berniniego, ojca znanego Giovanni Lorenzo
Berniniego. Fontannę zasilają wody doprowadzone
akweduktem (tym samym, który zasila fontannę di
Trevi). Fontanna jest pamiątką po powodzi, która miała
miejsce na Boże Narodzenie w 1598 r. Wody Tybru
wyrzuciły w tym miejscu łódkę.

75

Katedra św. Piotra w Rzymie (część barokowa)

Kościół poprzedza przedsionek, którego głębokość wynosi
13,0 m. Front kościoła to 13,0 m fasada przedsionka
zaprojektowana przez Carlo Maderno. Nad wejściem znajduje
się sala połączona z pałacem papieskim. Z środkowego
balkonu

tej

sali

nowo

wybrany

papież

udziela

błogosławieństwa Urbi et Orbi – Miastu i Światu.
Plac otoczony jest kolumnadą, która jest dziełem znakomitego
architekta Giovanni Berniniego. Wykonano ją z wapienia
zwanego trawertynem. W czterech rzędach ustawiono 284
kolumny. Każda z kolumn ma 13 m wysokości. Innym
zadaniem tej idealnie symetrycznej budowli ma być
wywoływanie złudzenia optycznego, że fasada Bazyliki św.
Piotra jest smuklejsza i węższa niż w rzeczywistości. W bruku
placu (nieopodal fontann) umieszczono dwa ciemne kamienie.
Są to tzw. centra kolumnady. Przyglądając się z tych miejsc
kolumnadzie, dostrzeżemy jedynie kolumny pierwszego rzędu
- pozostałe kryją się dokładnie za nimi.
Na zwieńczeniu kolumnady umieszczono 140 posągów
ś

więtych. Pośród świętych papieży, biskupów, doktorów

Kościoła, męczenników i zakonników znajduje się jeden
Polak - dominikanin św. Jacek Odrowąż (jego posąg stoi
naprzeciwko lewej fontanny).

Giovanni Antonio Canal (1697 - 1768)

Jest znany jako Canaletto– wenecki malarz okresu baroku. Znany był zwłaszcza z malowania
miejskich widoków Wenecji, w której tworzył przez większość życia. Zawarł w nich wysoki realizm
i ciepłą, słoneczną atmosferę. Dla realistycznego i dokładnego oddania detali architektury korzystał
też z techniki camera obscura.

W 1746 przeprowadził się na 10 lat do Londynu, malując angielskie

krajobrazy, zwłaszcza miejskie widoki Londynu. Ostatnie lata życia spędził w Wenecji, jego
malarstwo nabrało wówczas ciemniejszych barw.

Francesco Borromini, właśc. Francesco Castelli (1599 - 1667)

To włoski architekt barokowy.Borromini był znanym i wpływowym architektem. Rywalizując
z Giovannim Berninim stworzył odrębny od jego klasycyzujących budowli styl niespokojny
i malowniczy, a przy tym wyrafinowany i chłodny, będący nową propozycją estetyczną.

76

Kościół św. Karola przy 4 forntannach

Kościół San Carlo alle Quattro Fontane jest zbudowany w układzie centralno-podłużnym. Nawę
główną, która ma rzut zbliżony do elipsy, okalają nieregularne kaplice i zakrystia. Kopuła

(architektura) charakteryzuje się geometrycznym wzorem z oknami
otoczonymi fantazyjnymi ornamentami[1].
Fasada

kościoła

wychodzi

na

dość

wąską

ulicę,

co

uniemożliwiałoby obejrzenie jej w całości. Borromini znalazł
rozwiązanie tego problemu stosując falistą fasadę. W każdym
poziomym paśmie fasady jest zachwiany rytm falowania, co
pozwala na jej dokładne obejrzenie. Fantazyjny fryz rozdziela
fasadę na pół, natomiast pion wyznaczają kolumny.

Christopher Wren (1632-1723) - uczony i architekt angielski, zasłynął dzięki wkładowi w odbudowę
Londynu po wielkim pożarze z 1666 r.


Katedra św. Pawła w Londynie

Katedra ta powstała pierwotnie na gruzach rzymskiej świątyni, wybudowanej niegdyś ku czci cesarza
Klaudiusza.

Podjęto decyzję o budowie nowej katedry w stylu klasycyzującego baroku i rozpoczęto ją w roku
1675 pod nadzorem angielskiego architekta, sir Christophera Wrena. Budowę zakończono po 35
latach, już pod kierunkiem syna Christophera Wrena, w roku 1710, chociaż pierwsze nabożeństwo
odprawiono 2 grudnia 1697 roku.
Budowlę wieńczy kopuła o średnicy 50 metrów, która jest jednym z najbardziej charakterystycznych
elementów architektury Londynu.

Katedra świętego Pawła była budowana jako symbol odrodzenia Londynu i cechuje ją rozmach
i monumentalność, ustępuje ona jednak swoimi rozmiarami watykańskiej Bazylice Świętego Piotra.
Katedra Świętego Pawła ma około 158 metrów długości i około 75 metrów szerokości. Wysokość
budowli mierzona od posadzki do końca krzyża umieszczonego na kopule wynosi 108 metrów.

77

78