1

ARCHITEKTURA I URBANISTYKA

ARCHITEKTURA

FORMA

FUNKCJA

KONSTRUKCJA

Styl architektoniczny - posiadający zasięg regionalny lub międzynarodowy skategoryzowany zespół cech
formalnych w architekturze.

Porządek architektoniczny to system konstrukcyjno - dekoracyjny, którego elementy, o określonym
kształcie i sposobie dekoracji, są powiązane określonymi proporcjami obliczanymi za pomocą modułów.

Czynniki wpływające na sztukę (architekturę):

•

Region

•

Krajobraz

•

Polityka

WYKŁAD 1

ARCHITEKTURA KLASYCZNA

Architektura klasyczna to style architektoniczne starożytnej Grecji i starożytnego Rzymu. Rozwijała się
w okresie od VI wieku p.n.e. do co najmniej II wieku n.e. (włącznie). Charakteryzowała się szerokim
zastosowaniem symetrii i kolumn.

Podstawowe porządki architektury klasycznej:

•

Dorycki – metopy i tryglify

•

Joński – brak metop i tryglifów

•

Koryncki – liść akantu

•

Toskański – oparty na doryckim + baza kolumny

•

Kompozytowy – woluty jońskie + liście akantu

Grecja klasyczna

→

budowle w jednym porządku, złoty podział

Grecja hellenistyczna i Rzym → złamanie kanonów

STAROśYTNA GRECJA

V-IV w. p.n.e. – starożytna Grecja
323r. – śmierć Aleksandra Wielkiego

Po śmierci Aleksandra Wielkiego nastąpiło „załamanie” sztuki. Przestano przestrzegać dotychczasowych
porządków. W I w. p.n.e. większość greckich polis była częścią imperium rzymskiego bądź pod jego
wpływami. Nie panuje już zasada złotego podziału, łączono elementy, które wcześniej nie mogły razem
funkcjonować.

Materiały budowlane:

•

drewno

•

cegła

•

kamień ciosowy

•

brąz – głownie haki, gwoździe i elementy zdobnicze

•

gips – cienka warstwa którą pokrywano kamień a następnie kolorowano

2

•

drewniane, później kamienne belki stropowe

•

dachy drewniane, kryte paloną dachówką lub cienkimi ciosowymi płytkami

•

posadzki z płyt ciosowych lub mozaika

Złoty podział – inaczej boska proporcja, podział odcinka na dwie części tak, by stosunek długości dłuższej
z nich do krótszej był taki sam, jak całego odcinka do części dłuższej (stosunek ten nazywa się złotą liczbą
0,618
0,382 zasada złotego podziału
Stosowano w architekturze i detalu, dzięki czemu wszystko było lekkie i harmonijne wizualnie.
Złoty podział powrócił w renesansie


Typy świątyń:

1.

ś

wiątynia w antach

2.

ś

wiątynia o podwójnych antach

3.

prostylom

4.

amfiprostylos

5.

peripteros

6.

pseudoperipteros

7.

dipteros

8.

pseudodipteros

9.

peripteros

10.

peripteros okrągły

11.

monopteros

Porządek dorycki

Charakteryzuje się on ciężkimi proporcjami, surowością i monumentalizmem. Walory artystyczne
ustępowały w nim miejsca funkcjonalizmowi.

Kolumna (w krąg kolumny wkładano kostke brązu, aby uniknąć rozsadzenia przy zmianach temp.):

•

brak bazy, kolumna wsparta bezpośrednio na stylobacie (lekko wybrzuszonym co dawało efekt
lekkości)

•

od 16 do 24 wcięć (kanelur) na kolumnie, stykających się ze sobą dając ostre krawędzie

•

entasis – lekkie rozszerzenie w dół kolumny od góry (jednak najszersza jest w 2/3 wys. od góry)

•

głowica składa się z części okrągłej (echinus) nakrytej kwaratową płytką (abakus)

Belkowanie:

•

architraw – gładka belka ciosowa

•

fryz z tryglifami (prostokątna płytka z dwoma żłobkami i sfazowaniami) i metopami (prostokątne
pole ozdobione płaskorzeźbą)

•

gzyms (składa się z płyty i tzw. simy o profilu wypukłym pełniącej rolę rynny dachowej)

3

Tympanon wypełniony sceną figuralną.

Niedostatki w technice bilansowano proporcją (złoty podział).

Przykłady budowli:

1.

Heraion – świątynia Hery w Olimpii, najsutsza zachowana świątynia dorycka. Zbudowana na planie
wydłużonego prostokąta (20x51m) o sześciu słupach frontu. Pierwotnie kolumny drewniane,
z czasem zamienione na ciosowe.

2.

Partenon – świątynia Ateny wzniesiona w latach 458-447 p.n.e. przez Iktinosa
i Kallikratesa. Przyczółek oparty jest na 6 słupach. Nawa podzielona jest na dwa poziomy galerią,
zwana emporą, podpartą szeregiem słupów biegnących wzdłuż ścian wnętrza. Za nawą, oddzielony
pełną ścianą, znajdował się skarbiec państwowy. Wewnątrz znajdował się posąg Bogini o wys. 12m
wykonany z kości słoniowej i złota. Ściany zewnętrzne zdobił fryz płaskorzeźbiony przedstawiający
procesję ku czci bogini, zaś oba tympanony wypełniały sceny figuralne: narodziny bogini i jej walkę
z Posejdonem). Prawdopodobnie płaskorzeźby są dziełem Fidiasza.

3.

Świątynia Zeusa w Olimpii – nieco starsza od Partenonu, jest dziełem Libona. Rzeźby
w czółkach przedstawiały przygotowanie do wyścigów oraz walkę Lapitów z Centaurami. Wewnątrz
ś

wiątyni znajdował się ogromny posąg Zeusa, będący dziełem Fidiasza.

Heraion w Olimpii Partenon na Okropolu

Ś

wiątynia Zeusa w Olimpii

Porządek joński

Od doryckiego różni się formami. Budowle są smuklejsze, lżejsze, słupy wyższe w relacji do ich grubości,
a rozstawa większa.

4

Kolumna:

•

Baza składająca się z dwóch wałków podzielonych wklęskiem. Między nimi są wąskie listewki dla
wyraźniejszego rozgraniczenia → baza attycka.

•

Smuklejszy trzon niż dorycki.

•

Głębsze, ale węższe żłobki, pomiędzy którymi pozostają nie wydrążone paski

•

Głowica złożona z echinusa i woluty

Belkowanie:

•

Architraw podzielony na trzy nierównej szerokości pasy

•

Fryz bez tryglifów – jest gładki albo zdobiony płaskorzeźbą figuralną

•

Cienki gzyms – złożony z płyty i simy albo bogatszy poprzez zwielokrotnienie elementów i ich
ozdobienie rzeźbiarskie

Przykłady budowli:

1.

świątynia Artemidy w Efezie – dipteros o 8 kolumnach frontu, obszerny przedsionek musiały
podpierać dwa szeregi kolumn. Nazwa podzielona była na trzy pasma podobnie jak w Partenonie.
Kolumny zewnętrzne do 16 wysokości ozdobione były płaskorzeźbami. W starożytności zaliczana
do siedmiu „cudów świata”.

2.

świątynia Nike Apteros na Akropolu – amfiprostylos czterosłupowy o nieskazitelnych
proporcjach.

3.

świtania Apollona w Didyma pod Miletem – dipteros o 10 słupach frontu z dwusłupowym
głębokim przedsionkiem.

4.

Erechteion na Akropolu – budowla sakralna składająca się z sześciosłupowego przedsionka
wiodącego do krótkiej nawy poświęconej Atenie. Drugi przedsionek prowadzi do dwóch
pomieszczeń poświęconych kultowi Posejdona. Do ściany południowej przylega wyżej położona
hala, której belkowanie zamiast kolumn podpiera sześć posągów kobiecych, zwanych kariatydami.

Erechteion na Akropolu świątynia Apollona w Didyma

Ś

wiątynia Nike Apteros na Akropol

5

Porządek koryncki

Bardzo podobny do jońskiego. Jedynej zmianie ulega głowica, bardzo bogato rzeźbiona, której głównym
motywem są liście akantu. Słup kolumny korynckiej jest smuklejszy niż jońskiej, a reszta pozostaje ba
zmian. Wszystko na znajdowało się na elewacji było dużo bardziej uwydatnione niż we wcześniejszych
porządkach, ale starano się również, aby przy jak największej nośności zachować wrażenie lekkości.

Przykłady budowli:

•

Świątynia Zeusa w Atenach – dipteros o ośmiu słupach frontu

Akropol w Atenach

To wzgórze królewskie przebudowane w duchu klasycznym na wzgórze świątynne

Budowle Akropolu:

1.

Partenon - świątynia zbudowana z inicjatywy wielkiego Peryklesa w latach 447-432 p.n.e., na cześć
bogini Ateny (Atena Partenos), patronki miasta.
Po 1850 w Paryżu zbudowano kościół św. Magdaleny w porządku korynckim będący wierną kopią
Partenonu.

2.

Erechtejon - świątynia w porządku jońskim zbudowana na cześć bohatera Erechteusza, poświęcona
Posejdonowi i Atenie; zachowany porządek, ale inny rodzaj podpór (kariatydy), złoty podział

3.

Apteros (Nike bezskrzydła) 450 p.n.e.-421 p.n.e., - świątynia Nike w stylu jońskim; kolumny
z jednego kawałka marmuru, złoty podział w architekturze, detal do niego nawiązuje, fryz pokryty
płaskorzeźbami

4.

Propyleje (Propyleie) - budowla wejściowa, miały zmienną funkcję, zbudowane w porządku
doryckim

5.

Pinakoteka - zbiór obrazów, dzieł sztuki, magazyn, skarbiec

6

Propyleje na akropolu

Erechteion (kariatydy)


TEATR GRECKI

•

Proskenion - powierzchnia sceny znajdująca się na podniesieniu, na której odgrywały się
główne sceny sztuk

•

Parascenia - boczne skrzydła dobudowane do sceny, które służyły za przejścia na orchestrę
w starożytnym teatrze greckim

•

Orchestra - plac w teatrze znajdujący się pomiędzy sceną a widownią, była to centralna
część teatru na której występował chór

•

Paradoi (bramy wejściowe) – bramy boczne

•

Episkenion

•

Hyposkenion - tak nazywano wolną przestrzeń pomiędzy orchestrą a proskeonem;
Hyposkeon służył jako wyjście dla aktorów grających bohaterów związanych z światem
podziemnym

•

Diazoma - okrężne przejście na widowni teatru antycznego

Teatr Dionizosa w Atenach

Budynek Skene – układ świątyni greckiej – forma wykorzystywana w każdym typie budownictwa
Orchestra
Thymele - św. Ogień
Ś

więty krąg

Teatr grecki musiał być zbudowany w naturalnym terenie (na wzgórzu)
Złoty podział – krąg (scena)
Proskenion
Naczynia rezonansowe w przejściach
Hiposkenion
ODEON PERYKLESA – do wystawiania wstępu sztuki
teatralnej, 4tys. osób

IV w. p.n.e. – budowa teatru kamiennego w miejsce drewnianego


THESEION w odbudowie od XIX wieku, złoty podział, 6 kolumn z
przodu (→)

7

Wykład 2

Palladio – XVI wieczny, włoski badacz starożytności

Hippodamos z Miletu – pierwszy urbanista. Rozpowszechnił regularną urbanistykę (zwaną od jego imienia
systemem hippodamejskim). Autor traktatu o ukształtowaniu polis.

obiekt nie jednokondygnacyjny ≠ okres klasyczny

Wszystkie budynki budowano na wzór świątyń: posiadały portyk, takie samo nachylenie dachu i jego
wsparcie.

Miasta strefowe ( szeregowe) z okresu wczesnej kolonizacji, VIII-VII w. p.n.e., i epoki klasycznej. Niemal
kwadratowe, równe wielkością działki, z częściowo wymiennymi typami domów, mogą być zestawiane
w ciągi dwuszeregowych insul, obejmujących do 18 działek w szeregu. Wprowadzono system
hippodamejski, zwany tak od imienia budowniczego Hippodamosa. Jest to system ortogonalnego
rozplanowania.

Siatka hippodamejska:

•

Budowa Priene

•

Budowa Pireusu (portu Aten)

•

Odbudowa Miletu

W Grecji hellenistycznej udoskonalono teatr klasyczny.
Rzymianie przecięli orchestrę budując za nią budynek skene

Sposób posadowienia fundamentu → patent grecki

Budowle komunalne:

•

Agora

•

Buleuterion – budynek posiedzeń rady, ratusz

•

Prytanejon – budynek dla wysokich urzędników

•

Strategejon – budynek dla wodzów wojskowych

•

Gimnazjon i palestra – budynek i plac do ćwiczeń sportowych

•

Stoa – budowla wydłużona, z podcieniem kolumnowym, o różnym przeznaczeniu (miejsce spotkań,
kramy, administracja, szkoły i in.)

•

Biblioteka (od czasó hellenistycznych)

•

Budynki bramne i obronne

•

Studnie, magazyny

•

Arsenał

•

Doki portowe

MILET

•

250 tys. Mieszkańców

•

Największy rozwój V w. p.n.e.

•

Na jednej kratce 4, 6, 8, a nawet 10 mieszkań

•

Układ ulic skomunikowany z centrum miasta

•

3 agory pochodzące z różnych okresów tworzą jeden
funkcjonalny blok

•

Nimfeum → łaźnie miejskie

•

Szalety miejskie

•

VI w. n.e. budowa kościoła chrześcijańskiego

•

Buleuterion → 170r. p.n.e., budynek o układzie teatru
klasycznego, mieścił 800 osób, organizowano
spektakle i obrady bule, wewnątrz głowice jońskie, z zewnątrz jońskie i doryckie

8

•

Termy rzymskie – zachwiały logikę miasta i układ siatki hippodamejskiej

•

Stoa - była miejscem handlu, ale służyły też do odpoczynku lub wykonywania zadań
administracyjnych

•

Miasto częściowo skanalizowane

•

Do wszystkich budynków doprowadzono wodę za pomocą akweduktów, bądź studni

•

Teatr początkowo klasyczny, potem przebudowany przez Rzymian (świadczą o tym łuki) znajdował
się nad brzegiem Morza Egejskiego

•

Ś

wiątynia Didymaion – oddalono około 15 km od Miletu, początkowo klasyczna, dorycka. W IV w.

p.n.e. obiekt przebudowano na hellenistyczny. Cella zagłębiona o 8 m w stosunku do górnego
poziomu stylobatu.

PRIENE

•

6 tys. Mieszkańców

•

Jedna kratka to 4 mieszkania

•

Brak doświetlenia zewnętrznego – tylko
atryjne

•

Miasto wystrofowane: usługi, rekreacja w
jednej strefie

•

Komunikacja: schody: → miasto na różnych
poziomach

•

Dotrwało w stanie klasycznym, ponieważ
Rzymianom nie opłacało się w nie
inwestować

•

Eklesiastreon zlokalizowany na kwadracie, nie
podkowie, obiekt przykryty, święty ogień

•

Teatr - 3 tys. osób, wyraźne cechy greckie,
budowano go 100 lat, siedziska dla
wyróżnionych

•

Gimnazjon – dziedziniec ćwiczebny

•

Ś

wiątynia Ateny – brak klasycznych zasad, lepsza technologia, 35 kanelur

•

Mieszkania greckie – obiekt na kształt świątyni, wewnętrzne atrium

DELFY – sanktuarium, gdzie Grecy zbierali skarby

•

Brak elementów hellenistycznych i rzymskich – są czystko klasyczne

•

Ś

wiątynia Apollona

9

Ś

wiątynia Hadriana

Biblioteka Celsusa

Latryny

EFEZ

•

Powstało w XI w. p.n.e.

•

Zachowane, najstarsze ślady pochodzą z VIII w. p.n.e.

•

I w. n.e. – szczyt rozwoju miasta za panowania Kaliguli
i Nerona

•

350 tys. mieszkańców łącznie z wojskami rzymskimi

•

Plan miasta przeczy zasadom hippodamejskim

•

Palestra

•

Gimnazjon

•

Kolumnada (ulica) prowadząca prosto do teatru

•

Rzymianie próbowali uporządkować urbanistycznie miasto
wprowadzając oś północ-południe

•

Agora → zaadaptowana na koszary

•

Reprezentacyjna ulica z rzymskimi świątyniami, pałacem
Domicjana,

•

Odeon → parlament

•

Miasto oplecione akweduktami (ponad 150km)
doprowadzającymi wszędzie wodę

•

Kanalizacja w całym mieście

•

Teatr – porządek greckie, wiele części rzymskich,

dobudowano mur oddzielający widownię od areny

•

Biblioteka Celsusa – 110 r. n.e. jedna z największych bibliotek
ś

wiata starożytnego, porównywalna z aleksandryjską,

elementy greckie → brak zachowanej proporcji, porządek
piętrowy, bogate zdobnictwo

•

Hadrianeum – elementy klasyczne i hellenistyczne, łuki,
bogate zdobnictwo

•

Trojanem – zbudował je Hadrian, w detalu starożytna Grecja,
kolumny kompozytowe

•

Termy – sauna typu rzymskiego

•

Domicjaneum

•

Bazylika – zbudowana przez Augusta, służyła sądownictwu,
handlu itp.

•

Odeon

•

PERGAMON
Koncentrycznie zgrupowana wokół teatru zabudowa akropolu piętrzy się tarasami na stokach wzgórza. Taras
wzmocnione są od strony zbocza murami oporowymi. Założenie hellenistyczne zostało w czasach rzymskich
po raz kolejny rozwinięte i upiętrzone.


Dom mieszkalny

•

Kilka niewielkich izb zgrupowanych wokół
dziedzińca/atrium

•

Największa izba → oikos, poprzedzona kolumnowym
przedsionkiem

10

PERGAMON – kolebka hellenistyczna

•

Okres świetności III w. p.n.e.

•

Akropol Pergamoński pełnił funkcje: świątynne, publiczne i mieszkalne

•

Hellenistyczny teatr z wpływami rzymskimi

•

Palestra rzymska

11

Ołtarz Zeusa:

•

166-156 p.n.e.

•

Jońska kolumnada na bogato rzeźbionym cokole na planie podkowy

•

Obiekt dwukondygnacyjny

•

Brak złotej proporcji

Teatr w Epidauros

•

zbudowany około 275r. p.n.e.

•

widownia z 55 rzędami siedzeń

•

orchestra o promieniu 20m

•

idealna akustyka (w pozostałych obiektach teatralnych prawie idealna)

•

dzbany w przejsciach wykorzystywano jako naczynia rezonansowe

•

filar zamiast kolumny