52

RENESANS

Renesans lub odrodzenie – okres w historii kultury europejskiej, obejmujący przede wszystkim XV
i XVI wiek, określany często jako "odrodzenie sztuk i nauk". Polski termin "renesans" pochodzi od
francuskiego słowa „renaissance”.
W sztukach pięknych styl renesansowy narodził się we Florencji: symboliczną datą i rzeczywistym
przełomem artystycznym był konkurs na najlepszy projekt brązowych drzwi Baptysterium we
Florencji. Konkurs wygrał Lorenzo Ghiberti, który swoim nietypowym projektem wzbudził zachwyt.
Później Filippo Brunelleschi zaprojektował kopułę katedry florenckiej, co zapoczątkowało renesans
w architekturze, dlatego też często historycy za kolebkę odrodzenia uznają Florencję.

Manieryzm - termin, jakim określa się zjawiska w sztuce europejskiej XVI wieku. Dyskusyjny
pozostaje zarówno sam termin, jak i jego zakres oraz geneza zjawiska nim określanego. Najogólniej
poprzez pojęcie to rozumie się styl, występujący w od ok. 1520 do końca XVI wieku
i charakteryzujący się dążeniem do doskonałości formalnej i technicznej, a także wysubtelnieniem,
wyrafinowaniem, wykwintnością i swobodą form.
Charakteryzuje się pełną interpretacją wzorów starożytnych, a nie jak odrodzenie tylko ich
przeniesienie.

Zaawansowanie konstrukcji:

-

Nowe rodzaje sklepień

o

Sklepienie/strop lustrzany np. układ kasetonowy lub jedno duże sklepienie

o

Sklepienie kolebkowe z lunetami

o

Sklepienie krzyżowe z pełnym łukiem

-

Nowy typ kopuły np. kopuła Bruneleshiego na kościele Santa Maria del Fiore

-

Boniowanie i rustyka

-

Budynki cechuje zwartość planu, prostota, czytelność i harmonia bryły wyraźnie opartej na
ziemi

Cechy charakterystyczne:
- rezygnacja ze scholastyki (Dogmaty i prawdy wiary są niepodważalne, można je jednak uzasadnić
za pomocą rozumu.)
- zupełnia nowa filozofia
- inne spojrzenie na człowieka

Pierwsza budowla renesansowa -

kopuła katedry Santa Maria del Fiore we Florencji

Tak naprawdę jest to włoskie wydanie gotyku (brak
wież sił, łagodnie zacięty łuk – ogólnie mało
gotycki). Kościół wraz z kopułą miał dominować
nad miastem.

Konkurs na projekt kopuły wygrał Filippo

Brunelleschi (według niektórych źródeł rozstrzygnięcie
konkursu nastąpiło w 1420 r., ale podawane są także daty
1416-1434

jako

czas

jej

wykonania).

Kościół

konsekrowano w 1436. W latach 1445-1461 nad
sklepieniem zbudowano latarnię zwieńczoną złocista
kulą. Najpóźniej została ukończona fasada. W 1578

zburzono nigdy nieukończoną elewację zaprojektowaną przez Arnolda di Cambio i ogłoszono konkurs
na projekt nowej fasady. Nie został on rozstrzygnięty. Przez blisko 300 lat organizowano kolejne
konkursy i odrzucano napływające rozwiązania. Dopiero w 1871 r. projekt Emilia de Fabris zyskał
akceptację. Prace trwały do 1887 i tym samym ukończono budowaną z przerwami przez blisko 600 lat
katedrę Santa Maria del Fiore. Jest to kościół o imponujących rozmiarach. Jego wnętrze ma długość
153,0 m, szerokość w korpusie (szerokość naw) – 38,0 m, na wysokości prezbiterium wraz
z przyległymi apsydami – 90,0 m.

53

Fasada bazyliki została zaprojektowana i wykonana w stylu
neogotyckim.












Rzut bazyliki swoim kształtem przypomina plan krzyża
łacińskiego, w którym miejsce transeptu zajmuje ośmiokątne
prezbiterium otoczone trzema apsydami. W każdą z nich wbudowano od wewnątrz pięć niewielkich
apsydioli. W prezbiterium umieszczono ołtarz główny a nad nim wznosi się potężne sklepienie.
Wnętrze oglądane z miejsca przed ołtarzem głównym przypomina budowlę wzniesioną na planie
centralnym. Jednak za plecami znajduje się pozostała część kościoła – trójnawowa bazylika.
(W przewodnikach to prezbiterium wraz z bocznymi apsydami zazwyczaj nazywane jest transeptem).

Nawy boczne od nawy głównej oddzielają od siebie lekko zaostrzone
łuki arkad wspartych na masywnych filarach umieszczonych po trzy
w każdym rzędzie. Krzyżowo-żebrowe sklepienia naw opierają się na
tych samych filarach i pilastrach umieszczonych w ścianach
zewnętrznych. Nad nawami bocznymi znajdują się galerie otwarte do
wnętrza kościoła.

KOPUŁA:
-

Ma około 40 m wysokości

-

Znajduje się na skrzyżowaniu nawy i transeptu

-

Została wzniesiona bez użycia skomplikowanego rusztowania

-

Posiada dwuwarstwową konstrukcję, tak aby siły wzajemnie

się znosiły

-

Budowa trwała 12 lat

Albrecht Dürer (1471-1528 – niemiecki malarz i grafik, teoretyk sztuki, uważany jest za
najwybitniejszego artystę niemieckiego renesansu.
Najistotniejszą z zasług Dürera jest jego szczególny wkład w rozwój drzeworytnictwa i miedziorytu.
Nadał drzeworytowi rangę samodzielnego dzieła sztuki plastycznej, doprowadzając go do poziomu
miedziorytu, w którym udało mu się do perfekcji opanować operowanie światłem.
Oprócz działalności artystycznej Dürer zajmował się teorią perspektywy, jest też autorem traktatu o
miernictwie. Interesowała go również obronność miast: na podstawie jego szkiców przebudowane
zostały u progu XVI wieku mury obronne Ulm.

Donato Bramante (ok. 1444 - 1514) - architekt i malarz włoski. Bramante pracował w Urbino, gdzie
kształcił się pod kierunkiem Piera della Francesci i Mantegni. Czerpał inspiracje z architektury
antycznej i starochrześcijańskiej, a także twórczości m.in. L.B. Albertiego, F. Brunelleschiego, Piera
della Francesca, Leonarda da Vinci czy Andrea Mantegni. Posługiwał się czystymi formami
antycznymi.

54

Santa Maria Della Grazie

Kościół Santa Maria delle Grazie w Mediolanie. Autorem
projektu kościoła był Guiniforte Solari. Prace nad budową
kościoła rozpoczęto w późnych latach 80. XV wieku i
kontynuowano przebudowę w latach 90. tego wieku.
Ś

wiątynia typu bazylikowego, korpus 3-nawowy (długi i

niski) powstał już w latach 60. W kościele Donato
Bramante

zastosował

swoje

ulubione

motywy

architektoniczne wynikające z zamiłowania do formy
dośrodkowej - prezbiterium i transept zakończył
półkolami, a wokół kopuły umieścił galerię otwartą
arkadami na zewnątrz. Kopułę na poligonalnym bębnie
wieńczy smukła latarnia (cecha charakterystyczna dla
Bramantego). Wnętrze Santa Maria delle Grazie
charakteryzuje się lekkością i jasnością. Geometryczne
wzory,

jak

malowane

rozetowe

okna,

są

podporządkowane klarowności dyspozycji przestrzennej.

W bazylice znajduje się fresk Leonarda da Vinci Ostatnia
Wieczerza, kwadratowa mozaika (120 m) przedstawiająca
Matkę Bożą i grób Ojca Pio.

„Ostatnia Wieczerza” Leonarda da Vinci nie jest freskiem. Jest to farba olejna z olejem
rzepakowym na świeżym tynku. Malowidło po pewnym czasie zaczęło zanikać. Renowacja odbyła się
w latach 80. XX w.

55

Tempietto w Rzymie
Nazwa używana szczególnie w odniesieniu do renesansowej kaplicy na dziedzińcu kościoła San Pietro
in Montorio w Rzymie, zbudowanej w 1502 r. wg projektu Donato Bramante. Kaplicę wzniesiono na
ż

yczenie hiszpańskiej pary królewskiej - Ferdynanda i Izabeli.Tempietto upamiętnia miejsce

męczeństwa św. Piotra i ucieleśnienia w swych skromnych wymiarach dążenie do harmonii
i klasycznego porządku. Centralny korpus, celle zawierającą relikwiarz, wieńczy kopuła i otacza
pierścień kolumn, czyli perystyl. Wielkość celli równa jest na planie promieniowi perystylu. Korpus
otacza 16 toskańskich kolumn. Budowla charakteryzuje się prostą jednością, opartą na systemie
harmonijnych proporcji, w których każdy element ma odniesienie zarówno do pozostałych części jak
i całości.

Katedra św. Piotra w Rzymie
Bazylika św. Piotra na Watykanie (wł. San Pietro in Vaticano) – zbudowana w latach 1506-1626
rzymskokatolicka bazylika na placu św. Piotra na Watykanie.
Wedle tradycji bazylika stoi na miejscu ukrzyżowania i pochówku św. Piotra, uznawanego za
pierwszego papieża – jego grób leży pod głównym ołtarzem. W bazylice i w jej podziemiach znajdują
się także groby innych papieży, w tym Jana Pawła II.

Plan Bramante

Plan Michała Anioła Plan Rafaela

W 1506r. Papież Juliusz II zleca Bramantemu wykonania przebudowy grożącej zawaleniu bazyliki.
Plan oparty na idei krzyża greckiego z kopułą nad przecięciem naw. Końce ramion krzyża miały
zostać przełamane kolumnami.

Bramante nadaje bocznym kaplicom kształtu krzyża greckiego tak, że

każda z nich ma znów dwie apsydy, a dwie pozostałe przecięte są ramionami centralnego krzyża,

56

a w ten sposób powstaje kwadratowe obejście wokół potężnej kopuły centralnej.Narożne wieże
w końcowych punktach przekątnych osi miały uzupełnić rzut poziomy tak, że powstawał kwadrat,
z którego występowały jedynie cztery główne apsydy.
Bramante umiera w 1514r, a budowę kontynuował Rafael wraz z Guliano da Sangallo. Zamieniono
plan centralny na bazylikę z podłużną nawą główną. W 1516r. przedwczesnie umiera Rafaela,
a

Baldassare Peruzzi powraca do układu budowli centralnej. Układ kolumn pod kopułą okazał się być

zbyt słabym i zaczął pękać-pogrubienie kolumn i dostawienie dodatkowych filarów. W 1527r.
Antonio da Sangallo zmienia koncepcje wydłużając całość w jedną stronę, oraz wprowadza elewację
dwu-wieżową.
Późnorenesansowy projekt kościoła stworzony został w 1546 przez Michała Anioła. Zrealizowano
w nim z planu Bramantego cztery słupy kopuły i zdobiący je porządek koryncki. Michał Anioł przejął
plan krzyża greckiego, ale tam gdzie Bramante przewidywał dodatkowe centra, które miały być
powtórzeniem w małej skali głównego centrum, skasował ramiona mniejszych greckich krzyży, dzięki
czemu centralna kopuła z kwadratowym obejściem dominuje nad całą pozostałą przestrzenią.
W 1564r. ukończono budowę absydy z lewej strony bazyliki oraz bęben kopuły, a w 1600r. Maderna
dobudował nawy do rdzennej części kościoła.

Kaplica Sykstyńska - papieska kaplica w Pałacu Watykańskim. Budowana w latach 1475-1483
z fundacji papieża Sykstusa IV (stąd jej nazwa).
Jest to prostokątne pomieszczenie o długości 40,93 m, szerokości 13,41 i wysokości 20,70 m.
Przykrywa je sklepienie kolebkowe z lunetami. Dzieli je ażurowa balustrada wykonana przez Mino da
Fiesole.
Ś

ciany i sufit Kaplicy zdobią freski. Najstarsze umieszczone są na podłużnych ścianach. Zostały

wykonane w latach 1481-1483 przez artystów z Toskanii i Umbrii. Często określane są nazwą "Stara
Sykstyna", dla odróżnienia od fresków namalowanych przez Michała Anioła, nazywanych "Nową

57

Sykstyną". Ścianę po lewej stronie zdobi 6 scen z Starego Testamentu, a po prawej umieszczono
6 scen z Nowego Testamentu.

Prace nad ozdobieniem sufitu papież Juliusz II
zlecił Michałowi Aniołowi po tym, jak
zrezygnował

z

zamówienia

u

niego

monumentalnego grobowca, co doprowadziło
między zleceniodawcą i artystą do konfliktu.
Michał Anioł, który uważał się za rzeźbiarza,
widział w tym spisek swoich konkurentów.
Jednak mimo niechęci rozpoczął prace 10 maja
1508. Malowidła zdobiące sufit opowiadają
historię ludzkości od stworzenia świata, przez
grzech pierworodny aż do biblijnego potopu.
Wymiary postaci przedstawianych w kolejnych
scenach zmieniają się. Najmniejsze są przy

wejściu, największe w pobliżu ołtarza (artysta uzyskał przez to efekt jednakowej wielkości
poszczególnych osób przy oglądaniu dzieła w pobliżu wejścia do kaplicy

Na ścianie na wprost wejścia Michał Anioł
namalował fresk "Sąd Ostateczny". Dzieło powstało
na zamówienie Pawła III w latach 1535-1541.
Kompozycja jest skupiona wokół postaci Chrystusa
(sędziego karzącego za grzechy) z Matką Bożą
u boku. Wokół zgromadzeni są święci, najczęściej
trzymający narzędzia swojej męczeńskiej śmierci.

Papież Paweł IV zażądał zniszczenia dzieła, uznając
je za nieprzyzwoite. Po namowach, zgodził się na
zamalowanie intymnych fragmentów.

Plac na Kapitolu w Rzymie

Rozwiązanie urbanistyczne wejścia i całego placu zostało zaprojektowane w 1536 przez Michała
Anioła. Plac zyskał bardziej regularny kształt trapezu, ujednolicono elewacje budynków. Rozpoczętą
przebudowę kontynuowali, po śmierci Michała Anioła, Giacomo della Porta i Girolamo Rainaldi.
Prace zakończono dopiero pod koniec XVII wieku, wprowadzając nieco zmian do renesansowych
założeń.
Plac ukształtowany jako trapez, wyłożony jest kostką kamienną. Na ciemnym tle, białe kamienie
tworzą gwiazdę. W środku niej ustawiono na cokole zaprojektowanym przez Michała Anioła, konny
pomnik Marka Aureliusza.W roku 1536 na podstawie projektu Michała Anioła oddane zostało drugie,
znacznie łagodniejsze wejście (tzw. Cordonata), prowadzące stopniami zabezpieczonymi renesansową
balustradą na plac Kapitoliński (wł. Piazza del Campidoglio). U podnóża schodów stoją dwie rzeźby
lwów wykonane z czarnego bazaltu. W połowie podejścia ustawiono statuę Coli di Rienzo,

58

zamordowanego w 1354 r. dokładnie w tym miejscu. Na szczycie schodów umieszczono rzeźby
przedstawiające Dioskurów – Kastora i Polluksa.

Canaletto - przedstawiciel weneckiego malarstwa redutowego. Malarstwa uczył się w pracowni
swojego wuja Canala, również zwanego Canalettem. Nim przybył do Polski, działał w Wenecji
i innych włoskich miastach, potem w Wiedniu, Dreźnie, Monachium i Pirnie, gdzie zasłynął jako
malarz wedut – niewielkich wymiarów pejzaży przedstawiających widoki miast.
Na dworze Stanisława Augusta Poniatowskiego zyskał pozycję nadwornego malarza. Obrazy Bellotta
charakteryzują się przede wszystkim wielką pieczołowitością w odmalowywaniu szczegółów. Ta
dokładność, możliwa dzięki zastosowaniu camery obscura i szkieł powiększających, została
wykorzystana przy odbudowie zniszczonej podczas wojny Warszawy.

ul. Długa w Warszawie. Od prawej: kościół św.
Trójcy (Brygidek) dalej Arsenał

Kościół św. Anny w Warszawie

59

Florencja
Miasto powstało w czasach rzymskich, okres średniowiecza wprowadził chaos urbanistyczno-
architektoniczny.

Kościół Santa Croce we Florencji

Najprawdopodobniej został zaprojektowany przez Arnolfo di Cambio, mistrza kierującego budową od
chwili jej rozpoczęcia w dniu 3 maja 1294 r. Budowa była kontynuowana do 1442.
W XV wieku dobudowano nowe kaplice, dziedziniec klasztoru (według projektu Filippo
Brunelleschi). Trwały też prace związane z upiększaniem wnętrza.
Trójnawowa, gotycka bazylika została zaprojektowana na planie krzyża egipskiego (w kształcie litery
T). Nawy oddzielają od siebie rzędy ośmiobocznych filarów połączonych zaostrzonymi łukami arkad.
Bazylikę przykryto więźbą dachową. Całą posadzkę przykrywają kamienne płyty nagrobne. Na
przedłużeniu nawy głównej znajduje się Główna Kaplica Capella Maggiore. Do nawy poprzecznej
przylegają liczne kaplice.

60

Przytułek dla podrzutków

Budowla została wzniesiona w latach 1419-24 wg
projektu Filippa Brunelleschiego. Jedna z pierwszych
budowli renesansowych.
Zgodnie z życzeniem cechu, który dążył do jak
najszybszego i najtańszego wzniesienia ochronki, jej
jedyna widoczna fasada – czyli ta od strony placu –
miała być prosta, a zarazem estetyczna. Brunelleschi
zdecydował się dostawić do niskiego i dość długiego
budynku

szpitala

lekką

loggię

kolumnową,

spoczywającą

na

dziewięciostopniowym

podwyższeniu.

Kościół San Lorenzo

Bazylika we Florencji budowana od roku 1419 do lat 80. XV wieku. Zaprojektował ją florencki
architekt Filippo Brunelleschi. Bazylika powstała na miejscu świątyni z okresu romańskiego.

Bazylika jest trójnawowa, została
założona na planie krzyża łacińskiego.
Nawa

główna

przekryta

jest

drewnianym stropem kasetonowym,
nawy boczne sklepione są żaglasto.
Na skrzyżowaniu naw umiejscowiona
jest kopuła bez bębna. Po lewej
stronie do jednego z ramion krzyża
przylega stara zakrystia (1) sklepiona
charakterystycznym

sklepieniem

(kopuła podzielona na 16 korytek,
poprzez żebrowanie). Drugą zakrystię
przylegającą z prawej strony do nawy
poprzecznej (transeptu), tzw. nową (2)
projektował

Michał

Anioł.

Oddzielenie

poszczególnych

naw

następuje za pomocą dwóch rzędów
korynckich

kolumn,

na

których

spoczywa belkowanie, a później
archiwolty.

Na

osi

bazyliki

dobudowano ośmioboczną kaplicę
książęcą Medyceuszy (3) (Cappella dei Principi) o bogatym wystroju Pietra dura. Kopuła tej kaplicy
dominuje nad bryłą bazyliki. Po lewej stronie znajduje się też biblioteka (6) oraz dwa dziedzińce
arkadowe (4 i 5). Fasada frontowa jest surowa, pozbawiona okien, z trzema portalami wejściowymi.
Zachował się drewniany model nie zrealizowanej fasady bazyliki projektu Michała Anioła. Artysta

61

zerwał podpisany już kontrakt na budowę fasady, bo władze Florencji nie zgodziły się na użycie
marmuru z Carrary.

Plan kościoła

Tzw. nowa zakrystia

Biblioteka Laurenziana została zaprojektowana przez Michała Anioła. Miała ona służyć
przechowaniu cennych rękopisów zgromadzonych przez Medyceuszy. Począwszy od 1524 roku,
Michał Anioł poświęcił się jej budowie w budynkach bazyliki San Lorenzo, jednak kiedy we wrześniu
1534 roku opuścił Florencję, gotowe były jedynie ściany czytelni. Prace związane z budową
kontynuowali na podstawie planów i instrukcji Michała Anioła inni budowniczowie.
Westybul biblioteki ma 19,5 m długości, 20,3 m szerokości i 14,6 m wysokości. Położony jest na
niższym poziomie. Jego cechą charakterystyczną są parzyste półkolumny, osadzone na powierzchni
muru. W westybulu znajdują się schody zaprojektowane przez Michała Anioła.
Schody wyrównują różnicę poziomów pomiędzy westybulem i lektorium. Zaprojektowane zostały
przez Michała Anioła, jednak wykonane zostały dopiero w 1559 roku przez Ammannatiego. Stopnie
ś

rodkowego szeregu schodów są zaokrąglone i różnią się szerokością – trzy najniższe stopnie są

znacznie szersze od pozostałych. Dwa boczne szeregi schodów mają proste stopnie tej samej
szerokości.
Lektorium ma 46,2 m długości, 10,5 m szerokości i 8,4 m wysokości. Dla wzmocnienia istniejących
już murów Michał Anioł zaprojektował system przypór. Po bokach sali znajdują się dwa rzędy stołów
do czytania. Również one zaprojektowane zostały przez Michała Anioła, podobnie jak zdobiona
posadzka, składająca się z 15 czerwono-białych, prostokątnych paneli.

62

Andrea Palladio (1508-1580) - Palladio był jednym z pierwszych nowożytnych architektów, który
sformułował w formie traktatu i następnie stosował systemowe zasady organizacji i projektowania
przestrzeni rezydencjonalnych. Był pod silnym wpływem architektury i sztuki starożytnej rzymskiej,
wykorzystywał wiele rozwiązań znanych z budowli antyku. Palladio opracował porządki rzymskie
pod kątem proporcji, stylistyki itp.

Palladianizm – styl w architekturze zapoczątkowany przez Andrea Palladio. Budowle wzniesione
przez tego architekta i jego naśladowców cechuje konsekwentność układów konstrukcyjnych,
umiarkowanie w dekoracji, stosowanie wielkiego porządku obejmującego całą wysokość budynku.
Palladio był zwolennikiem funkcjonalności, klasycznego monumentalizmu. Jego dzieła nawiązują do
porządków antycznych.

Vicenza

1.

Villa Rotunda

-

4 elewacje z założenia miały być identyczne

-

Miał spełniać funkcję pałacyku zabawowego

-

Detal jak w świątyni rzymskiej

-

Kolumny jońskie

2.

Teatro Olimpio

-

W 1585 wystawiono „Kkróla Edypa”
(jedyny spektakl zagrany w tym teatrze)

-

Starożytny układ – rzut na półelipsie

-

Teatr jest kryty dachem – zapowiedź teatru
nowożytnego

-

Proskenion (wiele uliczek, aby zapewnić
uniwersalność scenografii)

-

Zastosowano iluzję przestrenną (uliczki
wydają się o wiele dłuższa niż są
w rzeczywistości)

-

Ś

ciany sceny zdobiona z rzymskaobiekt

mieścił około 3 tys. Widzów

-

Zła akustyka

-

Palladio zmarł przed ukończeniem budowy,
przez co nie jest ona w pełni zgodna
z projektem

-

Galeria na koronie widowni

-

Brak fasady, nieatrakcyjny elewacyjnie
budynek

-

Brak zastosowań greckich (Palladio ich nie
znał)

63

3.

Bazylika

-

Zastosowanie wzorów rzymskich

-

Czysta starożytna arkada

-

Dokładna

kopia

rzymskich

rozwiązań

architektonicznych (dodano jedynie tralki)

Wenecja

Kościół

San

Giorgio

Maggiore

w

Wenecji

-

kościół

opactwa

benedyktyńskiego na wyspie San Giorgio w
Wenecji zbudowany w latach 1597-1610
przez Simeone Sorellę według projektu
Andrea Palladio.
Ś

wiątynia wzniesiona jest w formie bazyliki.

Trzynawowe

wnętrze

wieńczy

kopuła

umieszczona na skrzyżowaniu nawy głównej i
zakończonego absydami transeptu. Nawy
przykryto sklepieniem kolebkowym. Nawę
główną kończy wydłużone prezbiterium z
oddzielonym kolumnami chórem. Widoczną z
Placu św. Marka białą fasadę budowli zdobią
kompozytowe półkolumny umieszczone na
wysokich bazach bramujące główne wejście. Pomiędzy nimi, w niszach, umieszczono posągi św.
Jerzego i św. Stefana oraz dożów Wenecji.

Il Redutore w Wenecji

64

Renesans w Polsce

Typowy pałac renesansowy
W całej Europie przyjął się typ florenckiego renesansowego pałacu miejskiego (3-kondygnacyjna
budowla z wewnętrznym czworobocznym dziedzińcem krużgankowym, elewacje boniowane lub
podzielone gzymsami, czy też opilastrowane). Z czasem wzbogacano artykulację elewacji podziałami,
zwiększano liczbę otworów, różnicując wysokość kondygnacji i ich program (piano nobile,
mezzanino). Poza miastem wznoszono letnie pałace podmiejskie (willa). W typowym pałacu pierwsze
dwie kondygnacje były kamienne, trzecia drewniana wraz z drewnianym pokryciem dachowym.


Pałac w Baranowie
W Baranowie Sandomierskim znajduje się późnorenesansowy zamek, ze względu na podobieństwa
zwany Małym Wawelem. Siedziba rodu Leszczyńskich została zbudowana według projektu Santi
Gucciego w latach 1591-1606. Zbudowany został na fundamentach istniejącej tu wcześniej twierdzy.
Wzniesiony został na planie regularnego prostokąta. Jest to typowy pałac jednodziedzińcowy. Nie
posiada jednak ostatniej, drewnianej kondygnacji. Nakryty jest dwuspadowym dachem. Pałac ma
charakter manierystyczny. Dziedziniec otaczają krużganki. Wnętrza są barokowe.

Zamek na Wawelu

Został wzniesiony na planie nieforemnego pięciokąta (wynika to z dostosowania do ukształtowania
terenu). Jest to typowy przykład pałacu dziedzińcowego. Pracował przy nim Franciszek Włoch na
zlecenie Zygmunta Augusta. Pałac posiada dekoracje ścienne techniką sgraffito (cieniutkie warstwy
tynku o różnych barwach są zdrapywane w celu uzyskania obrazu; działa tu również optyka).

65

Kaplica Zygmuntowska – „perła polskiego renesansu”

Jest to jedna z 19 kaplic otaczających Katedrę Wawelską. Stanowi
przykład florenckiej architektury renesansowej poza Włochami.
Jest to pierwsza w pełni renesansowa budowla w Polsce
o bogatym programie ideowym. Kaplica na planie centralnym
zamknięta kopułą wspartą na bębnie z latarnią. Prosta kompozycja
z zewnątrz kaplicy, określona została jako zespół czterech brył
geometrycznych,

spiętrzonych

w

trzech

kondygnacjach:

przyziemia w formie sześcianu stanowiącego korpus, 2 cześć
tworzą- ośmioboczny, regularny graniastosłup bębna, przepruty
kolistymi oknami oraz wydłużona kopuła, ostatnia cześć
-

walcowata

latarnia

z

dekoracyjnym

zwieńczeniem.

W

wspomnianych

kondygnacjach

występują

pilastry w tzw. porządku
spiętrzonym,

który

jest

typowym

antycznym

motywem

rzymskim

i

występuje

np.

w Koloseum.

Kopuła
Kasetony tworzy zamkniętą
skorupę jako układ nośny
i montowane są na wpust
i pióro.

Do

kaplicy

prowadzi

barokowy portal

66

Kaplica Firlejów w Bejscach

Została przybudowana w latach 1594 – 1600 do gotyckiego
kościoła św. Mikołaja w Bejscach. Dzięki swej architekturze
i wystrojowi wnętrza oraz stanowi zachowania jest najcenniejszym
zabytkiem „małej” architektury kultowej w okresie późnego
renesansu w Polsce. Jej architektura jest kontynuacją wzoru jaki
stworzyła kaplica zygmuntowska na Wawelu. Z bogactwem
wystroju wnętrza kontrastuje w widoku zewnętrznym prostota
układu przestrzennego, na który składa się sześcian z nałożoną
półkulą kopuły zwieńczonej latarnią.

Miasto renesansowe

Układ logiczny jest następstwem układu handlowego i obronnego.

Miasto idealne - założenie z dziedziny projektowania urbanistycznego, zakładające teoretyczne lub
praktyczne całościowe planowanie osiedli ludzkich podporządkowane czynnikom gospodarczym,
społecznym i politycznym (w tym ideom utopijnym) oraz nierzadko wywiedzione z wyobrażeń
estetycznych.
Miasta idealne powstawały przede wszystkim w okresie renesansu - przykładem może być włoska
Palma Nova czy polski Zamość. Za ich podstawową wadę uznaje się często występującą alternatywę:
albo rozwój aglomeracji albo zachowanie "idealności". Renesansowe miasto projektowano na planie
idealnie symetrycznym, który nie ma wiele wspólnego ze strukturą kształtowaną przez bieżące
potrzeby miejskiego życia. Jego wszystkie budynki mają klasyczne elementy: arkady oraz kolumnady.

Założenia idealnego miasta:

-

powinno leżeć nad rzeką aby zabezpieczyć transport towarów i odpowiednią higienę ludzi;

-

ma być zbudowane na dwóch niezależnych od siebie poziomach: poziom niższy, który służy
do obsługi wszelakiej działalności, zaś poziom wyższy służy szlachcie i mieszczaństwu aby
bez przeszkód mogli poruszać się po mieście;

-

poniżej tych poziomów znajdują się kanały żeglowne dla ułatwienia komunikacji i transportu;

-

szerokość ulic powinna stanowić co najmniej połowę wysokości przyległych pałaców;

-

jego piękno powinno być symbolem funkcjonalności.

Palmanova

Po udoskonaleniu artylerii wynikła konieczność wykonywania w miejsce wysokich murów, zacznie
niższych. Otaczane one były szeroko zakładanymi fosami i wałami ziemnymi natomiast na zewnątrz
miasta wysunięte zostały bastiony o zarysie wielobocznym lub „sercowym”. Zadaniem ich była osłona
ogniem przede wszystkim muru podłużnego tzw. kurtyny. Z tym wszystkim wiąże się powiększenie
obszaru miasta. Powstała wtedy we Włoszech koncepcja miasta „idealnego” z powiązania
nowoczesnego geometrycznego zarysu fortyfikacji z dążeniem do geometrycznego układu placów,
ulic i zieleńców. Miasta takie musiały być budowane od nowa i rozwiązywały problem obronności
komplikując jednocześnie zabudowę i organizację życia cywilnego. Zrealizowanym przykładem
takiego miasta jest nieduża forteca „Palma Nuowa” pomysłu Vincenca Scamozziego na północ od
Udine.

67

Koncepcja miasta oparta jest na bazie dziewięciokąta foremnego ogrodzonego murem z dziewięcioma
wysuniętymi bastionami w kształcie serca. Mury otoczone są fosą o zarysie dziewięcioramiennej
gwiazdy. Do miasta prowadzą trzy drogi z fosami. Wewnątrz miasta ulice ułożone są promieniście od
centrum znajdującym się w rynku w kierunku wierzchołków oraz środków boków. Kwartały
zabudowy wydzielone są przez równoległe do boków ulice. Place znajdują się w każdym wierzchołku
i między wybranymi czterema kwartałami.




















Zamość – polskie miasto idealne, „perła polskiego renesansu”

Miasto zostało zaprojektowane przez włoskiego
architekta Bernardo Morando na zlecenie kanclerza
Jana Zamoyskiego.
Miasto posiadało fortyfikacje bastionowe typu
nowowłoskiego (łączna dł. 2,5km) i trzy bramy
wjazdowe:

Starą

Lwowską,

Starą

Lubelską

i Szczebrzeska.
Miasto

posiadało

szachownicowy

układ

ulic

z Rynkiem Wielkim pośrodku i dwoma placami
handlowymi. Miało dwie główne osie, przy których
znajdowały się ważniejsze budowle.
Z założenia miało do być miasto wielokulturowe

i wielowyznaniowe ( znajdowały się tu świątynie 3 religii: kościół katolicki, cerkiew prawosławna
i synagoga żydowska).

Ratusz
Pierwotny budynek zaprojektował Morando. Obecny
został wzniesiony przez Jaroszewicza i Wolfa.
W odróżnieniu od miast średniowiecznych ratusz nie
znajduje się w centralnej części placu głównego, ale jest
przesunięty do pierzei północnej. Przy Rynku Wielkim
znajdują się kamienice nieco wyższe w niż w pozostałej
starej części miasta. Zachowało się wiele oryginalnych
kamienic, które są częściowo zrekonstruowane po
przebudowach mających miejsce w czasach zaborów,
kirdy z Zamościa chciano uczynić „Wielką Twierdzę”.

68

Katedra

-

budowę rozpoczęto w 1587r.

-

styl – renesans lubelski

-

wymiary: 45x30m

-

trzynawowa bazylika z wyższą nawą główną

-

rzędy kaplic przy każdej nawie bocznej

-

sklepienia kolebkowe z lunetami

-

małe, zamknięte, wieloboczne prezbiterium

Synagoga

-

Zbudowana w latach 1610-20

-

Murowany budynek na planie prostokąta o wym.
11,6x12,2m

-

Grzebieniasta attyka zasłaniająca tzw. dach
pogrążony

-

Aron ha-kodesz – kamienna wnęka
z bogatym obramowaniem przeznaczona na zwoje
Tory

Kraków

Kraków powstał na bazie układu handlowego. W socrealizmie chciano zlikwidować historyczny
Kraków (miał zostać jedynie Wawel, kościół na Skałce i kościół św. Anny)