55

FARMAKOLOGIA

WETERYNARIA

W PRAKTYCE

WRZESIEŃ-PAŹDZIERNIK • 5/2004

C

HARAKTERYSTYKA

I

RODZAJE

BÓLU

Zwierzęta posiadają ewolucyjnie wy-

kształcony mechanizm niewykazywania

nadmiernych objawów bólu, co ma

obniżać ryzyko ataku ze strony wroga.

Z tego względu zwierzęta mogą reago-

wać na bodźce bólowe nieco inaczej niż

człowiek, co może powodować trudności

w prawidłowym rozpoznaniu bólu i ocenie

stopnia jego natężenia (1, 2). Dodatkowo

prawidłową diagnozę zjawiska bólowego

może komplikować stres pojawiający się

u zwierzęcia w czasie badania, zazwyczaj

potęgujący wrażenia bólowe (1).

Stopień reakcji na ból różni się w za-

leżności od:

a) wieku – młode zwierzęta wykazują

mniejszą tolerancję na ból,

b) płci – samice wydają się mniej wrażli-

we na ból niż samce,

c) stanu zdrowia – zdrowe zwierzęta

lepiej znoszą ból,

d) gatunku i rasy – psy, a wśród nich

np. rasy sportowe, wykazują lepszą

tolerancję na ból niż koty.

(2)

Ból można sklasyfikować według róż-

nych kryteriów, np.: źródła jego umiej-

scowienia (

ból trzewny, somatyczny,

neuropatyczny), czasu pojawienia się

od momentu zadziałania szkodliwego

bodźca (

ból pierwotny, wtórny), długo-

ści jego trwania (

ból ostry, przewlekły)

oraz intensywności (

ból słaby, umiarko-

wany lub silny). Najbardziej przydatny

z klinicznego punktu widzenia wydaje

się podział ze względu na dwa ostatnie

kryteria (2).

1. Ból ostry szybko powstaje i zanika

w ciągu 24-72 h. Towarzyszy infek-

cjom, zabiegom chirurgicznym lub

silnym urazom. Jest stosunkowo łatwy

lub syntetyzowanych w trakcie proce-

sów zapalnych substancji takich, jak

bradykinina, histamina, serotonina,

prostaglandyny, enzymy proteolityczne

(2, 5, 6). Jest to główne miejsce działania

niesteroidowych leków przeciwzapal-

nych, kontrolujących głównie ból o sła-

bym bądź umiarkowanym nasileniu,

towarzyszący procesom zapalnym

(2).

Nocyceptory są bezmielinowymi za-

kończeniami włókien czuciowych, które

jako włókna A delta (włókna szybkie,

odpowiedzialne za ból pierwotny), C lub

A beta (włókna wolniejsze, odpowiedzial-

ne za ból wtórny) przewodzą bodźce bólo-

we w kierunku rdzenia kręgowego. Prze-

wodnictwo to hamowane jest przez

leki

miejscowo znieczulające. Wspomniane

włókna tworzą następnie synapsy z neu-

ronami rogów dogrzbietowych rdzenia

kręgowego.

Głównym neuromediatorem

jest tu

substancja P oraz, w mniejszym

stopniu, wazopresyna, cholecystokinina.

Wypustki neuronów rdzeniowych są

początkiem

wstępującej drogi bólowej

rdzeniowo-wzgórzowej i tworzą synap-

sy z neuronami wzgórzowymi, oddając

wcześniej odgałęzienia do tworu siatko-

watego, w którym ma miejsce tworzenie

emocjonalnego składnika reakcji na ból

w postaci strachu, depresji, cierpienia.

Ostatecznie wypustki neuronów wzgó-

rzowych docierają do kory mózgowej,

gdzie następuje subiektywna końcowa

interpretacja bólu

(2, 5, 6, 9, 10).

W obrębie OUN, działają

alfa2-adre-

nomimetyki, których miejsce oddziały-

wania nie jest dokładnie znane, a także

nie stosowane w weterynarii leki służące

do zwalczania bólów neuropatycznych

(karbamazepina) lub bólów niespecyficz-

nych (imipramina).

do opanowania dzięki lekom przeciw-

bólowym.

2. Ból przewlekły narasta powoli i jest

długotrwały (co najmniej kilka tygo-

dni). Związany jest z przewlekłymi

chorobami wyniszczającymi, takimi

jak np. degeneracyjne choroby sta-

wów, nowotwory, zapalenie trzustki.

Nie zawsze jest podatny na skuteczne

działanie analgetyków.

Odpowiedź na ból ostry i przewlekły

różni się pod względem reakcji fizjolo-

gicznej i zachowania. Bólowi ostremu

towarzyszą: tachykardia, przyspieszone

oddychanie, rozszerzenie źrenic, śli-

nienie, wokalizacja, zwłaszcza podczas

omacywania bolesnego obszaru (1, 2, 5).

Natomiast ból przewlekły może powodo-

wać u zwierzęcia kulawizny, samookale-

czenia poprzez wylizywanie lub drapanie

bolesnego miejsca lub jego okolic, spadek

apetytu czy zmiany w okrywie włosowej.

Może także wyzwalać w zwierzęciu zmia-

ny w zachowaniu.

D

ROGI

PRZEWODZENIA

I

KONTROLI

BÓLU

Farmakologiczna kontrola bólu po-

lega na hamowaniu transmisji bólowej

na jej różnych poziomach, a miejsce

oddziaływania leku decyduje o jego sile

i charakterze działania.

Miejscem wyzwolenia impulsu bólo-

wego, a zarazem początkiem trójneu-

ronowej drogi bólowej kończącej się

w korze mózgowej, są znajdujące się

w skórze oraz w wielu innych tkankach

(narządach wewnętrznych, mięśniach,

stawach, ścięgnach, otrzewnej, okostnej)

receptory bólowe, czyli

nocyceptory.

Ich pobudzenie następuje w wyniku

uwalnianych z uszkodzonych komórek

Narkotyczne leki

przeciwbólowe

CZĘŚĆ I. CHARAKTERYSTYKA OGÓLNA

Bartosz Gawęda

Katedra Biochemii, Farmakologii i Toksykologii Akademii Rolniczej we Wrocławiu

Ból fizjologiczny, odbierany jako subiektywnie nieprzyjemne odczucie, jest mecha-

nizmem obronnym umożliwiającym organizmowi reakcję na wpływ szkodliwych czyn-

ników uszkadzających jego tkanki (2). Jednak poza funkcją obronną ból niesie za sobą,

w zależności od natężenia i czasu trwania, ryzyko wystąpienia niebezpiecznych dla

organizmu zmian, które mogą prowadzić do nadciśnienia, arytmii, zaburzeń żołądkowo-

jelitowych, zaburzeń behawioralnych czy immunosupresji (1, 2). Dlatego tak ważna jest

skuteczna kontrola bólu, która wiąże się z działaniem objawowym i niejednokrotnie

przyczynia się do polepszenia skuteczności terapii.

56

ARMAKOLOGIA

F

WETERYNARIA

W PRAKTYCE

WRZESIEŃ-PAŹDZIERNIK • 5/2004

Ważną składową kontrolującą ból

jest

zstępujący układ regulacji dopły-

wu bodźców bólowych, który spełnia

zadanie hamowania reakcji bólowej

poprzez depresyjny wpływ na neuro-

transmisję w obrębie synaps w rogach

dogrzbietowych rdzenia kręgowego, na

szlaku wstępującej drogi bólowej rdze-

niowo-wzgórzowej.

Układ ten składa się

z jąder śródmózgowia, w których neuro-

ny połączone są ze sobą synapsami en-

kefalinergicznymi, na których znajdują

się receptory opioidowe. Ich pobudzenie

powoduje wydzielanie na końcach ich

wypustek w rdzeniu enkefalin, które

hamują wydzielanie substancji P, a tym

samym transmisję bodźca bólowego

w kierunku wstępującej drogi bólowej.

Jest to tzw.

ponadrdzeniowe działanie

przeciwbólowe. W skład powyższego

układu wchodzą także jądra okolic

mostu, których neurony wysyłają nora-

drenergiczne i serotoninergiczne aksony,

łączące się z enkefalinergicznymi komór-

kami wstawkowymi w rdzeniu kręgowym

hamującymi wydzielanie

substan-

cji P. Jest to tzw. rdzeniowe działanie

przeciwbólowe (1, 2, 6, 9, 10).

Zstępujący układ regulacji dopływu

bodźców bólowych jest miejscem oddzia-

ływania zarówno endogennych peptydów

opioidowych (enkefalina, dynorfina,

endorfina), jak i opioidów egzogennych,

do których należą

narkotyczne leki

przeciwbólowe (NLPB).

Termin

opioidy określa wszystkie

substancje, wykazujące efekt morfino-

podobny blokowany przez antagonistów

receptorów opioidowych, np. nalokson.

Zatem do opioidów zalicza się zarówno

endogennych agonistów receptorów

opioidowych, jak i morfinę oraz jej syn-

tetyczne pochodne, również te o innej od

niej strukturze chemicznej. Natomiast

termin

opiaty jest węższy i dotyczy tyl-

ko tych substancji, które oprócz efektu

morfinopodobnego wykazują ścisłe po-

dobieństwa w budowie strukturalnej do

morfiny, tzn. kodeiny i heroiny

(9). Pod-

sumowując, każdy opiat jest opioidem,

ale nie każdy opioid jest opiatem.

Mechanizm działania NLPB: pobu-

dzają receptory opioidowe, wzbudza-

2) częściowych agonistów receptorów opio-

idowych:

buprenorfina, tramadol;

3) opioidy o właściwościach agonistycz-

no-antagonistycznych:

butorfanol

i

pentazocyna.

Wspólnie z NLPB rozpatruje się również

leki będące antagonistami receptorów

opioidowych. Wśród nich wyróżnia się:

1) czystych antagonistów receptorów opio-

idowych:

nalokson, diprenorfina;

2) antagonistów o częściowych właściwo-

ściach agonistycznych:

nalorfina.

Wykorzystuje się je do znoszenia obja-

wów przedawkowania wywołanych przez

wszystkie powyższe grupy opioidów, np.

nalokson lub tylko przez te o właściwo-

ściach czystych agonistów, np. nalorfinę.

Używane są także przy wyprowadzaniu

zwierząt ze stanu neuroleptoanalgezji,

np. diprenorfiny używa się przy odwra-

caniu neuroleptoanalgezji, do której

użyto etorfiny.

Z

ASTOSOWANIE

NARKOTYCZNYCH

LEKÓW

PRZECIWBÓLOWYCH

Narkotyczne leki przeciwbólowe są

najsilniej działającymi analgetykami.

Podawanie ich zaleca się w sytuacjach,

gdy ból jest na tyle mocny, iż nie ma

możliwości opanowania go przy użyciu

innych dostępnych leków przeciwbólo-

wych, z których najpowszechniej używa

się niesteroidowych leków przeciwza-

palnych.

W codziennej praktyce weterynaryjnej

narkotyczne leki przeciwbólowe nie cieszą

się dużą popularnością. Wiąże się to za-

pewne z faktem umieszczenia większości

z nich na liście substancji odurzających

i psychotropowych, których wydawanie

i obrót podlega specjalnemu nadzorowi,

zgodnie z rozporządzeniem ministra zdro-

wia z dnia 3 sierpnia 2000 r. w sprawie

wytwarzania, przetwarzania, przerobu,

przywozu z zagranicy lub wywozu za

granicę oraz obrotu środkami odurzający-

mi, substancjami psychotropowymi i pre-

kursorami,

na podstawie ustawy z dnia

24 kwietnia 1997 r. o przeciwdziałaniu

narkomanii (11, 12).

Powyższe uregulowania prawne wymu-

szają drobiazgową kontrolę użycia NLPB

przez lekarza, co w codziennej praktyce

może być dla niego kłopotliwe.

S

ZCZEGÓŁOWE

WSKAZANIA

KLINICZNE

I. Zwalczanie silnego

bólu o charakterze

ostrym, który towarzyszy poważnym

urazom powypadkowym, oparzeniom

(np. morfina, tramadol), kolkom jeli-

towym (np. petydyna, pentazocyna,

butorfanol), oraz

bólu chronicznego

związanego np. z nowotworami, zapa-

ją dokomórkowy prąd jonów potasu

prowadzący do hiperpolaryzacji błony

komórkowej oraz blokują otwarcie

potencjałozależnego kanału dla jonów

wapnia, niezbędnego w procesie uwal-

niania neurotransmitera, którym jest

substancja P (9, 10).

Z farmakologicznego punktu widzenia

rozpatruje się istnienie trzech oddziel-

nych typów receptorów opioidowych:

mi, delta i kappa, pobudzanych za-

równo przez endogenne, jak i egzogenne

opioidy (1, 2, 3, 4, 5, 9).

Efekt działania

opioidów egzogennych wiąże się głównie

z pobudzeniem receptorów

mi i kappa,

a w mniejszym stopniu receptora

del-

ta, który funkcjonalnie zazwyczaj jest

ujmowany

łącznie z receptorem mi (9).

Obecnie pomija się istnienie receptora

sigma, który jest prawdopodobnie pod-

typem receptora

mi (1).

Receptory opioidowe zlokalizowane są

głównie w jądrach śródmózgowia (mi)

oraz w komórkach rogów dogrzbietowych

w rdzeniu (mi, kappa), a ich pobudzenie

wywołuje odpowiednio efekt

analgezji

ponadrdzeniowej i rdzeniowej (1, 2, 6).

Poza wspomnianą lokalizacją recepto-

ry te znajdują się także w innych rejo-

nach OUN oraz dodatkowo na obwodzie,

głównie na komórkach mięśni gładkich

(delta, mi, kappa) (1, 2). Decyduje to

o tym, że oprócz działania przeciwbó-

lowego występują także inne efekty ich

pobudzenia, zazwyczaj niepożądane.

N

ARKOTYCZNE

LEKI

PRZECIWBÓLOWE

Są całkowitymi lub częściowymi ago-

nistami receptorów opioidowych, a sto-

pień wywoływanej przez nie analgezji

oraz ewentualne skutki uboczne zależą

od typu receptorów, na które działają

oraz siły, z jaką się z nimi wiążą.

Ze

względu na sposób oddziaływania z re-

ceptorami opioidowymi, można je podzielić

na następujące grupy (1, 2, 3, 5, 9):

1) czystych agonistów receptorów opio-

idowych:

morfina, fentanyl i jego

pochodne (sufentanyl, alfentanyl,

remifentanyl), etorfina, petydyna

(meperydyna), kodeina, oksymor-

fon, metadon;

Typ receptora

mi/delta

kappa

Analgezja

ponadrdzeniowa i rdzeniowa

rdzeniowa

Depresja oddechowa

++

+

Źrenica

zwężenie

-

Motoryka przewodu pok.

zwolnienie

-

Skurcz mięśni gładkich

++

-

Reakcja behawioralna

euforia ++, sedacja ++

dysforia +, sedacja+

Lekozależność

++

+

Farmakologiczne efekty pobudzenia receptorów opioidowych (9).

58

ARMAKOLOGIA

F

WETERYNARIA

W PRAKTYCE

WRZESIEŃ-PAŹDZIERNIK • 5/2004

leniem trzustki, chorobami degenera-

cyjnymi stawów i kości (np. morfina,

fentanyl)

(1, 2, 3, 4, 5, 7, 8).

II. Kontrola bólu w związanego

z zabie-

gami chirurgicznymi:

1. Okres poprzedzający zabieg chi-

rurgiczny:

a) Używane podczas postępowania

premedykacyjnego

(np. morfina, pe-

tydyna, oksymorfon, butorfanol).

Uzyskana w premedykacji analge-

zja zwiększa efekt przeciwbólowy

stosowanego anestetyku, obniża

jego wymaganą ilość, a także

skraca okres wybudzania.

Za-

pewnia to z jednej strony mniej-

sze ryzyko wystąpienia efektów

ubocznych użytego anestetyku,

a z drugiej zapewnia lepszą kon-

trolę bólu w okresie operacyjnym.

Stanowi to dodatkową korzyść,

gdyż, jak dowiedziono, zwalcza-

nie bólu dopiero w momencie

jego ujawnienia się po okresie

wybudzania z narkozy wymaga

większych ilości leku niż podczas

podawania go przed pojawieniem

się bólu (1, 2, 3).

b) Rzadziej mogą być użyte do wpro-

wadzenia do znieczulenia ogól-

nego, najczęściej w połączeniu

z diazepamem lub midazolamem

u zwierząt ciężko chorych, ze

względu na ich stabilny wpływ na

układ krążenia (poza wywoływa-

niem bradykardii). Wykorzystuje

się opioidy o silnym i krótkim

działaniu, np. fentanyl. Nie pole-

cane dla kotów (1).

c) W połączeniu z lekami o wła-

ściwościach sedacyjnych (neu-

roleptykami, alfa-2-agonistami)

stosowane do wywołania stanu

neuroleptoanalgezji, czyli silnego

uspokojenia, z towarzyszącą bez-

bolesnością oraz z zachowaniem

zmienionej świadomości. W tym

czasie można przeprowadzić

krótsze zabiegi chirurgiczne, gdyż

efekt działania po dożylnej iniekcji

trwa około 1,5 h (np. fentanyl

w połączeniu z droperidolem lub

ksylazyną, etorfina z acepromazy-

ną, butorfanol z medetomidyną),

(1, 2, 3, 4).

2. Okres śródoperacyjny

Leki podawane są, w zależności

od potrzeby, bądź w postaci in-

iekcji dożylnych w określonych

interwałach lub w postaci infuzji

jako składniki dożylnej mieszanki

anestetycznej, np. u psów fentanyl

z propofolem i lekami zwiotcza-

jącymi mięśnie szkieletowe (1).

Niektóre opioidy można podawać

Także kodeina oraz butorfanol mogą być

podawane doustnie.

Większość opioidów ulega biotrans-

formacji w wątrobie, głównie poprzez

sprzęganie z kwasem glukuronowym,

co może być powodem częstszych

w porównaniu z psami przedawkowań

u kotów, u których aktywność trans-

ferazy glukuronylowej odpowiadającej

za ten proces jest słabsza (2). Choroby

wątroby zmniejszają tempo metabolizmu

opioidów, co wydłuża ich czas działania

i może przyczyniać się do wystąpienia

efektów toksycznych (1, 2, 7).

Eliminacja metabolitów zachodzi

głównie przez nerki, dlatego konsekwen-

cją zaburzeń w ich prawidłowej funkcji

(np. u zwierząt uremicznych) może być

przedłużone działanie leku w sytuacji,

gdy wytwarzane metabolity są aktywne,

jak to się dzieje w przypadku morfi-

ny, petydyny, kodeiny (1). Działanie

opioidów (np. morfiny) wydłuża także

ich krążenie wątrobowo-jelitowe (2).

Niedoczynność tarczycy może spowal-

niać tempo metabolizmu i eliminacji

opioidów (4, 7).

E

FEKTY

UBOCZNE

I

PRZECIWWSKAZANIA

Efekty uboczne stosowania narkotycz-

nych leków przeciwbólowych związane

są zwykle z pobudzeniem receptorów

mi, zarówno w obrębie OUN, jak i na

obwodzie.

1. Depresja oddechowa jest najgroź-

niejszym efektem ubocznym, zdarza-

jącym się najczęściej po zastosowa-

niu czystych agonistów receptorów

opioidowych o silnym działaniu

(morfiny, fentanylu, etorfiny). Sła-

biej działające opioidy (petydyna,

kodeina) w dawkach, które wywołują

porównywalny efekt przeciwbólowy

do silnych opioidów również mogą

wykazywać depresyjny wpływ na

ośrodek oddechowy (1, 6).

Depresja oddechowa związana jest

z obniżeniem reaktywności ośrodka

oddechowego na pobudzający wpływ

dwutlenku węgla (CO

2

) i może do-

prowadzić w efekcie do zatrzymania

oddechu. Występuje na ogół po

przedawkowaniu leku, natomiast

po dawkach leczniczych notuje się

ją z reguły u pacjentów z dysfunkcją

oddechową, w związku z czym użycie

opioidów niesie u nich za sobą duże

ryzyko (1, 2, 4, 7).

Opioidy należy również ostrożnie sto-

sować u samic w ciąży (np. podczas

cięcia cesarskiego), ze względu na

ryzyko wystąpienia depresji odde-

chowej u płodu. Również zwierzęta

młode, stare, osłabione i wykazujące

nadoponowo oraz rzadziej podpa-

jęczynówkowo. Droga ta wydłuża

czas działania leku, zmniejsza

szanse ujawnienia się efektów

ubocznych oraz redukuje

MAC

(minimalne stężenie pęcherzyko-

we)

anestetyków wziewnych o oko-

ło 30-60% (1).

Najlepsza w tym

względzie wydaje się morfina,

która w odróżnieniu od bardziej

lipofilnego fentanylu lub bupre-

norfiny umożliwia dłuższą kontrolę

bólu (12-24 h), bez konieczności

częstych podań. U psów nie na-

leży podawać więcej niż 6 ml leku

płynnego, przy czym początkowo

powinno się zaaplikować 25%

wyliczonej dawki. Czas rozpoczę-

cia działania występuje po 30-60

minutach (1).

3. Okres pooperacyjny. Wybór

analgetyku oraz droga jego po-

dania zależy od natężenia bólu.

Najpopularniejszymi lekami stoso-

wanymi u małych zwierząt w tym

okresie są tramadol, oksymorfon,

buprenorfina i butorfanol (2).

Ko-

lejne dawki aplikowanych leków

powinny być ustalane w zależno-

ści od efektu, jaki wywołały po-

przednio i spodziewanego czasu,

przez jaki będą podawane. Przy

dłuższym stosowaniu dobrze

rozpocząć od dawek niższych

i w miarę potrzeby stopniowo je

podwyższać

(1). W tej sytuacji

najlepiej podawać lek doustnie

(jeżeli istnieje taka możliwość),

domięśniowo lub też przezskórnie

w postaci przylepców uwalniają-

cych w jednostce czasu odpowied-

nią ilość leku (np. fentanyl).

III. Po połączeniu z acepromazyną lub

ksylazyną (stan neuroleptoanalgezji)

etorfina służy do unieruchomiania

lub chwytania dzikich zwierząt (4).

IV.

Jako leki przeciwkaszlowe: kode-

ina i butorfanol (1, 2, 3, 4, 7).

F

ARMAKOKINETYKA

Większość opioidów dobrze resorbuje

się zarówno po podaniu enteralnym, jak

i parenteralnym. Ich szybkość dystrybu-

cji oraz czas rozpoczęcia działania zależy

od stopnia ich lipofilności. I tak, bardziej

lipofilne fentanyl lub kodeina działają

szybciej od morfiny, ale krócej (2).

Po podaniu doustnym podlegają inten-

sywnemu metabolizmowi wątrobowemu

(efekt „pierwszego przejścia”), co w przy-

padku morfiny powoduje obniżenie jej

biodostępności do 25%. Z tego względu

u małych zwierząt rozsądne może wyda-

wać się użycie czopków, choć w wetery-

narii jest to rzadko praktykowane (1, 2).

59

FARMAKOLOGIA

WETERYNARIA

W PRAKTYCE

WRZESIEŃ-PAŹDZIERNIK • 5/2004

dysfunkcję wątroby są bardziej nara-

żone na depresję OUN. W tych przy-

padkach wymagane jest wydłużenie

czasu pomiędzy kolejnymi aplikacja-

mi leku i obniżenie jego dawki (2).

Dodatkowo podniesione ciśnienie

parcjalne CO

2

wywołuje zwiększony

przepływ mózgowy krwi i prowadzi

do podwyższenia ciśnienia śród-

czaszkowego, co czyni te leki prze-

ciwwskazane podczas zwalczania

bólu towarzyszącego urazom czaszki,

z wyjątkiem sytuacji, gdy jednocze-

śnie istnieją poważne urazy innych

części ciała wymagające kontroli

przeciwbólowej (2).

2. Działanie uspokajające bądź pobu-

dzające, w zależności od zastosowa-

nego leku i gatunku zwierzęcia. Pety-

dyna, butorfanol i kodeina wykazują

słabe działanie pod tym względem.

U psów występuje sedacja, która

w zależności od stanu klinicznego

pacjenta jest efektem pożądanym

(łagodzenie stresu związanego z bó-

lem) lub nie (przy poważnych ura-

zach czaszki) (2). Natomiast koty,

konie, krowy i świnie wykazują,

zwłaszcza po morfinie, silne pobu-

dzenie psychomotoryczne, któremu

może towarzyszyć dysforia (4). Siła

tego działania uzależniona jest od

zastosowanej dawki i może być

osłabiona dzięki zastosowaniu leków

o właściwościach sedacyjnych lub

przeciwlękowych (1, 4, 7).

3. Zaparcia w obrębie jelit (u psów za-

zwyczaj poprzedzone defekacją) oraz

działanie spastyczne w stosunku do

dróg żółciowych, moczowych, przewo-

dów trzustkowych. W przypadku jelit

związane jest to głównie z depresyj-

nym wpływem na neurony w obrębie

śródściennych splotów nerwowych

oraz skurczem zwieraczy, powodują-

cym zwiększenie napięcia mięśniówki

i zwolnienie jej perystaltyki. W prze-

ciwieństwie do ludzi, u psów i kotów,

przy krótkotrwałej terapii, nie stanowi

to poważnego problemu (1, 2, 7).

Ze względu na powyższy efekt prze-

ciwwskazane są w przypadku biegu-

nek związanych z zatruciami lub in-

fekcjami bakteryjnymi (7). Większość

opioidów działa w różnym stopniu

spastycznie, wyjątkiem może być pe-

tydyna o działaniu spazmolitycznym,

papawerynopodobnym.

4. Depresja ośrodka naczyniowo-

-ruchowego, prowadząca do rozsze-

rzenia naczyń, bradykardii i spadku

ciśnienia krwi. Największy wpływ

stwierdza się po fentanylu, jednak gdy

podawany jest powoli, można unik-

nąć tego efektu (1). Morfina u psów,

w trakcie podawania opioidów należy

kontrolować: częstotliwość i głębokość

oddechów, ciśnienie krwi, stopień seda-

cji lub pobudzenia oraz efekt działania

analgetycznego (7).

Po stwierdzonym przedawkowaniu

opioidów lekiem z wyboru jest

nalok-

son, który jest czystym antagonistą

receptorów mi i kappa. Stosuje się go

w dawce 0,01-0,04 mg/kg. Po podaniu

dożylnym początek jego działania po-

jawia się natychmiast (i trwa krótko),

natomiast po iniekcji domięśniowej lub

podskórnej ma miejsce dopiero po paru

minutach (1, 4).

Nalokson, poza odwróceniem efektu

depresyjnego na OUN, znosi rów-

nież efekt analgetyczny. Wiąże się

z tym ryzyko silnej stymulacji układu

sympatycznego, mogącej wywołać

zagrażające organizmowi arytmie

i nadciśnienie. Dlatego nalokson na-

leży podawać powoli, zwracając uwagę

na uzyskiwany efekt (2). Korzystne

może być wykorzystanie buprenorfiny

(częściowego agonisty receptora mi

o wysokim powinowactwie) lub butor-

fanolu (częściowego agonisty receptora

mi i zarazem jego słabego antagonisty

oraz agonisty receptora kappa), które

z jednej strony mogą odwrócić efekt

depresji oddechowej, a z drugiej utrzy-

mać analgezję (1, 2).

I

NTERAKCJE

Depresyjny efekt opioidów na ośrodek

oddechowy może być zaostrzany bądź

wydłużany przez inne leki o działaniu

depresyjnym na OUN, np. pochodne

fenotiazyny, barbiturany, anestetyki

infuzyjne i inhalacyjne, trójpierścieniowe

związki przeciwdepresyjne (7).

Pomiędzy opioidami a acepromazyną

występuje synergizm w stosunku do efektu

sedacyjnego oraz analgetycznego (1, 2).

Głównie petydyna, ale także mor-

fina, fentanyl, oksymorfon powinny

być ostrożnie używane w połączeniu

z selegiliną (selektywny inhibitor MAO),

ze względu na możliwość wywołania

drgawek (1, 7).

W części drugiej przedstawiony zo-

stanie szczegółowy opis poszczególnych

leków z grupy NLPB.



Piśmiennictwo opublikowane zostanie

wraz drugą częścią artykułu.

lek. wet. Bartosz Gawęda

Katedra Biochemii, Farmakologii

i Toksykologii

Akademia Rolnicza,

50-375 Wrocław, ul. C.K. Norwida 31

e-mail: [e-mail]

w przeciwieństwie do ludzi, powoduje

natomiast stopniowe obkurczanie

naczyń wieńcowych z następowym

zwiększeniem oporu w krążeniu

wieńcowym, co odbywa się prawdopo-

dobnie poprzez pośrednią stymulację

adrenergiczną (4, 7).

5. Histaminemia, z towarzyszącym jej

spadkiem ciśnienia krwi i skurczem

oskrzeli. Nie jest ona związana z po-

budzeniem receptorów opioidowych,

gdyż nie jest blokowana przez ich

antagonistów (2). Najsilniej pobudza-

ją ją petydyna i morfina, najsłabiej

oksymorfon. Zdarza się zwłaszcza po

dożylnej iniekcji, dlatego należy prze-

prowadzać ten zabieg jak najwolniej

i szczególnie uważać u pacjentów

z hipowolemią (1, 2).

6. Pobudzenie CTZ (chemorecepto-

rowa strefa wyzwalająca wymioty)

prowadzące do wystąpienia nudności

i wymiotów, wywołuje je np. morfina,

która silniej działa u psów niż u ko-

tów, natomiast nie działa u świń (4).

7. Depresja ośrodka kaszlu. Efekt

przeciwkaszlowy wykazuje większość

leków tej grupy, ale tylko kodeina

i butorfanol są wykorzystywane

w tym celu u psów.

8. Wpływ na źrenicę oka. Efekt uza-

leżniony jest od gatunku zwierzęcia.

U psów występuje zwężenie, a u ko-

tów i koni rozszerzenie źrenicy (4).

9. Wpływ na termoregulację. Efekt

również jest uzależniony od gatunku

zwierzęcia. Np. u psów po morfinie

notuje się hipotermię, natomiast

u kotów, koni, bydła hipertermię.

Wiąże się to z wpływem na termore-

gulację podwzgórzową (4).

10. Wykształcanie tolerancji na lek oraz

zależność psychofizyczną, której

u ludzi może towarzyszyć zespół

abstynencji. W weterynarii nie sta-

nowi to jednak istotnego problemu ze

względu na niewielki zakres stosowa-

nia tych leków w terapii przewlekłej,

choć u psów notowano przypadki

wykształcania tolerancji na morfinę

po jej długotrwałym stosowaniu

(2).

Fakt działania euforyzującego i uza-

leżniającego niektórych opioidów

u ludzi stanowi podstawę do kontroli

obrotu tymi lekami.

P

RZEDAWKOWANIE

opioidów może spowodować głęboką

depresję OUN, w tym depresję ośrodka

oddechowego, naczynioruchowego,

w zależności od gatunku hipotermię lub

hipertermię, może też wywołać drgaw-

ki. U psa dawka morfiny większa niż

100 mg/kg podana parenteralnie może

być śmiertelna (7). Z tych względów