Prewencja i rehabilitacja nr 1 2006

kwartalnik Zakładu Ubezpieczeń Społecznych

PREWENCJA
i REHABILITACJA

nr 1

(11)

2006

ISSN

1731-8971

Zmiany w wystawianiu zaświadczeń lekarskich o czasowej niezdolności do pracy
— Hipolit Piętka

Nowe formy oceny ośrodków rehabilitacyjnych
— Alicja Barwicka

O zawodowych czynnikach ryzyka raka płuca
— Beata Świątkowska

Prawo czy obowiązek powstrzymania się od wykonywania pracy niebezpiecznej
— Grażyna Ślawska

W Cieplicach Turczańskich...
— Anna Serafińska

Wydarzenia, opinie – 2006
— Anna Sójka

Spis treści

PREWENCJA
i REHABILITACJA

PREWENCJA I REHABILITACJA 1/2006

Zmiany w wystawianiu

zaświadczeń lekarskich

o czasowej niezdolności do pracy

Zaświadczenia lekarskie o czasowej niezdolności

do pracy często były wystawiane z naruszeniem
obowiązujących w tym względzie przepisów. Takie
nieprawidłowo wystawione zaświadczenia wymaga-
ły odpowiedniej korespondencji lub bezpośredniego
kontaktu ubezpieczonego z lekarzem, który wystawił
dane zaświadczenie, w celu dokonania odpowied-
niej jego korekty. Konsekwencją takiego stanu rze-
czy było opóźnienie w wypłacie należnego zasiłku,
a w znacznej liczbie przypadków – wstrzymanie dal-
szej wypłaty zasiłku chorobowego. W związku z tym,
jak już wspomniano wyżej, rozporządzenie z dnia
27 lipca 1999 r. w sprawie zasad i trybu wystawia-
nia zaświadczeń lekarskich zostało znowelizowane.
Zasady zawarte w znowelizowanym rozporządzeniu
mają zastosowanie do zaświadczeń lekarskich wy-
stawianych po dniu 16 stycznia 2006 r.

po dniu 16 stycznia 2006 r

Przypomnijmy na wstępie, że Zakład Ubezpieczeń

Społecznych upoważnia lekarza, lekarza dentystę,
starszego felczera i felczera do wystawiania zaświad-
czeń lekarskich o czasowej niezdolności do pracy, na
podstawie art. 54 ustawy z dnia 25 czerwca 1999 r.
o świadczeniach pieniężnych ubezpieczenia spo-
łecznego w razie choroby i macierzyństwa (tekst
jednolity: Dz.U. z 2005 r. nr 31, poz. 267).

Zaświadczenie lekarskie o czasowej niezdolno-

ści do pracy z powodu choroby lub konieczności
osobistego sprawowania przez pracownika opieki
nad chorym członkiem rodziny wystawia się wyłącz-
nie po przeprowadzeniu bezpośredniego badania
ubezpieczonego lub chorego członka rodziny.

Przy orzekaniu o czasowej niezdolności do pracy

z powodu choroby brany jest pod uwagę stan zdro-
wia ubezpieczonego, z uwzględnieniem rodzaju
i warunków pracy.

Zaświadczenie lekarskie (na druku ZUS ZLA)

wystawia lekarz, lekarz dentysta, starszy felczer lub
felczer, prowadzący leczenie, na okres, w którym
ubezpieczony ze względu na stan zdrowia powinien

powstrzymać się od pracy, jednak nie dłuższy niż do
dnia, w którym niezbędne jest przeprowadzenie po-
nownego badania stanu zdrowia ubezpieczonego.

Starszy felczer i felczer może wydawać zaświad-

czenia lekarskie jednorazowo do 7 dni, z tym że
łącznie orzeczony okres niezdolności do pracy nie
może być dłuższy niż 14 dni.

Zgodnie z § 3 ust. 1 rozporządzenia z dnia 27 lip-

ca 1999 r., zaświadczenie lekarskie może być wysta-
wione na okres od dnia, w którym przeprowadzono
badanie chorego, lub od dnia bezpośrednio następu-
jącego po dniu badania.

W praktyce często występowały przypadki, że

początkowa data orzeczonej niezdolności do pracy
określona w zaświadczeniu lekarskim przypadała
później niż jeden dzień od dnia, w którym przepro-
wadzone zostało badanie, np. ubezpieczony był ba-
dany w piątek, natomiast orzeczona niezdolność do
pracy, w wydanym zaświadczeniu lekarskim, rozpo-
czynała się od poniedziałku. W takich przypadkach,
według dotychczas obowiązujących przepisów,
orzeczenie o niezdolności do pracy powinno być
wydane na okres od dnia badania (tj. od piątku) lub
od dnia następnego po dniu badania (tj. od soboty).

Mając na względzie istnienie tego rodzaju niepra-

widłowości, w rozporządzeniu z dnia 27 lipca 1999 r.
został dodany, w § 3, ust. 1a.

Zgodnie z tym nowym przepisem zaświadczenie

lekarskie może być wystawione na okres rozpoczy-
nający się po dniu badania, nie później jednak niż
czwartego dnia po dniu badania, jeżeli:

bezpośrednio po dniu badania przypadają dni

wolne od pracy,

badanie jest przeprowadzane w okresie wcze-

śniej orzeczonej niezdolności do pracy.

Tego typu przypadki jak wyżej wymienione będą

występowały, gdy ubezpieczony jest badany w pią-
tek, po pracy, a sobota i niedziela są dla niego dnia-
mi wolnymi, natomiast poniedziałek jest dodatkowo

Zasady wystawiania zaświadczeń lekarskich o czasowej niezdolności do pracy zostały szczegółowo

omówione w numerze 3 z 2005 r. niniejszego kwartalnika. Ponieważ 22 grudnia ubiegłego roku nastąpiła
nowelizacja rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 27 lipca 1999 r. w sprawie szczegó-
łowych zasad i trybu wystawiania zaświadczeń lekarskich, wzoru zaświadczenia lekarskiego i zaświad-
czenia lekarskiego wydanego w wyniku kontroli lekarza orzecznika Zakładu Ubezpieczeń Społecznych
(Dz.U. nr 65, poz. 741), ponownie przedstawiamy zasady wystawiania tych zaświadczeń, z uwzględnie-
niem wprowadzonych zmian.

Rozporządzenie nowelizujące z dnia 22 grudnia 2005 r. zostało opublikowane w Dzienniku Ustaw nr 1

z 2006 r., pod pozycją 3.

PREWENCJA I REHABILITACJA 1/2006

dniem wolnym od pracy. W tej sytuacji zaświad-
czenie lekarskie może być wystawione od wtorku.
Podobnie będzie w sytuacji, gdy ubezpieczony
posiadający orzeczoną niezdolność do pracy do
poniedziałku, w piątek zgłosi się do lekarza z uwa-
gi na pogorszenie się stanu zdrowia. W wydanym
zaświadczeniu lekarskim orzeczona niezdolność
do pracy na dalszy okres może rozpoczynać się od
wtorku.

Zgodnie natomiast z § 3 ust. 2 wymienionego

rozporządzenia, zaświadczenie lekarskie może być
wystawione maksymalnie na okres 3 dni poprzedza-
jących dzień badania, jeżeli wyniki badania wskazu-
ją, że ubezpieczony w tym okresie niewątpliwie był
niezdolny do pracy. Tylko lekarz psychiatra w razie
stwierdzenia lub podejrzenia zaburzeń psychicz-
nych ograniczających zdolność ubezpieczonego
do oceny własnego postępowania – zgodnie z § 3
ust. 3 rozporządzenia – może wystawić zaświadcze-
nie lekarskie o czasowej niezdolności do pracy na
okres wcześniejszy niż 3 dni poprzedzające dzień
badania ubezpieczonego.

Zaświadczenie lekarskie stwierdzające pobyt

ubezpieczonego w stacjonarnym zakładzie opieki
zdrowotnej – zgodnie z § 4 wymienionego rozpo-
rządzenia – wystawia się nie później niż w dniu
wypisania ubezpieczonego z tego zakładu. Zmiana
tego przepisu podyktowana jest faktem, że komórka
ruchu chorych w szpitalu jest czynna od poniedział-
ku do piątku, natomiast pacjenci są wypisywani ze
szpitala również w sobotę lub w niedzielę, a w takim
dniu nie ma możliwości wypisania zaświadczenia
lekarskiego.

W razie pobytu ubezpieczonego w zakładzie

dłuższego niż 14 dni, zaświadczenie lekarskie wy-
stawia się co 14 dni, w celu umożliwienia wypłaty
zasiłku chorobowego lub wynagrodzenia za czas
choroby. Zaświadczenie lekarskie stwierdzające
okres pobytu ubezpieczonego w zakładzie, na wnio-
sek ubezpieczonego, może być wystawione także
w terminie późniejszym.

W przypadku wystawiania zaświadczenia lekar-

skiego za okres pobytu w stacjonarnym zakładzie
opieki zdrowotnej w terminie późniejszym, które
obejmuje również niezdolność do pracy po zakoń-
czeniu pobytu w zakładzie, okres niezdolności do
pracy przypadający po zakończeniu pobytu w tej
placówce nie może być dłuższy niż 3 dni poprzedza-
jące dzień wystawienia tego zaświadczenia.

W przypadku zatrudnienia ubezpieczonego u wię-

cej niż jednego pracodawcy – zgodnie z § 5 ust. 2 wy-
mienionego rozporządzenia – lekarz leczący, na wnio-
sek ubezpieczonego, wystawia odpowiednią liczbę
zaświadczeń na druku ZUS ZLA.

Wystawienie zaświadczenia lekarskiego o cza-

sowej niezdolności do pracy dla kolejnego praco-
dawcy nie jest związane z wydawaniem nowego
orzeczenia, lecz jest formalnym poświadczeniem
już wydanego orzeczenia. W praktyce występują

często przypadki niewystawienia zaświadczenia le-
karskiego dla kolejnego płatnika składek, a główną
tego przyczyną jest brak numeru identyfikacyjnego
(NIP-u) kolejnego płatnika. W związku z tym w § 5
omawianego rozporządzenia został dodany ust. 2a,
który stanowi, że zaświadczenie lekarskie dla kolej-
nego płatnika składek, potwierdzające wcześniej
orzeczoną dla innego płatnika składek niezdolność
do pracy, może być wystawione, na wniosek ubez-
pieczonego, w terminie późniejszym.

W razie zagubienia przez ubezpieczonego za-

świadczenia lekarskiego – zgodnie z § 5 ust. 3 cyto-
wanego rozporządzenia – lekarz, który je wydał, na
wniosek ubezpieczonego, sporządza wypis z kopii
tego zaświadczenia.

Zgodnie z § 6 ust. 1 wymienionego rozporządze-

nia, po 30 dniach niezdolności do pracy lekarz pro-
wadzący leczenie, przed wystawieniem kolejnego
zaświadczenia o dalszej niezdolności do pracy, oce-
nia też, czy stan zdrowia ubezpieczonego uzasadnia
potrzebę przeprowadzenia rehabilitacji leczniczej,
a w przypadku stwierdzenia takiej potrzeby – wypeł-
nia stosowny wniosek. Na podstawie tego wniosku
lekarz orzecznik oddziału ZUS, po przeprowadzeniu
bezpośredniego badania ubezpieczonego, wydaje
stosowne orzeczenie.

Aktualnie na rehabilitację leczniczą w ramach

prewencji rentowej ZUS kierowani są ubezpieczeni
ze schorzeniami układu ruchu, układu krążenia,
układu oddechowego oraz schorzeniami psychoso-
matycznymi.

W myśl natomiast § 6 ust. 2 wymienionego roz-

porządzenia, nie później niż na 60 dni przed zakoń-
czeniem okresu zasiłkowego lekarz prowadzący
leczenie przeprowadza badanie i ocenia, czy stan
zdrowia ubezpieczonego uzasadnia:

zgłoszenie wniosku o ustalenie prawa do

świadczenia rehabilitacyjnego,

zgłoszenie wniosku o ustalenie prawa do renty

z tytułu niezdolności do pracy.

Stosownie do wyników dokonanej oceny, lekarz

prowadzący leczenie wystawia zaświadczenie
o stanie zdrowia dla celów świadczeń z ubezpie-
czenia społecznego (druk ZUS N-9), informując
ubezpieczonego o potrzebie złożenia wniosku
o ustalenie prawa do świadczenia rehabilitacyjnego
lub renty z tytułu niezdolności do pracy. Taki tryb
postępowania pozwala na ustalenie uprawnień do
świadczenia rehabilitacyjnego lub renty z tytułu
niezdolności do pracy jeszcze w okresie pobierania
zasiłku chorobowego.

Zaświadczenie lekarskie wystawia się z dwiema

kopiami:

— oryginał zaświadczenia lekarskiego wysta-

wiający zaświadczenie przesyła, w ciągu 7 dni od
dnia wystawienia zaświadczenia, bezpośrednio do
terenowej jednostki organizacyjnej ZUS,

— pierwszą kopię zaświadczenia lekarskiego

otrzymuje ubezpieczony, który – zgodnie z art. 62

PREWENCJA I REHABILITACJA 1/2006

ustawy z 25 czerwca 1999 r. – w ciągu 7 dni zobo-
wiązany jest doręczyć ją płatnikowi zasiłków,

— drugą kopię wystawiający zaświadczenie

przechowuje przez okres 3 lat.

W zaświadczeniu lekarskim o czasowej nie-

zdolności do pracy z powodu choroby lub pobytu
w stacjonarnym zakładzie opieki zdrowotnej, in-
formacje o okolicznościach mających wpływ na
prawo do zasiłku chorobowego lub jego wysokości
– zgodnie z art. 57 ustawy z 25 czerwca 1999 r.
– podaje się z zastosowaniem następujących ko-
dów literowych:

kod „A” – oznacza niezdolność do pracy po-

wstałą po przerwie nieprzekraczającej 60 dni, spo-
wodowaną tą samą chorobą, która była przyczyną
niezdolności do pracy przed przerwą; brak kodu
literowego „A” może spowodować wydłużenie okresu
wypłaty zasiłku chorobowego lub jego skrócenie;

kod „B” – oznacza niezdolność do pracy przy-

padającą w okresie ciąży;

kod „C” – oznacza niezdolność do pracy spo-

wodowaną nadużyciem alkoholu;

kod „D” – oznacza niezdolność do pracy spo-

wodowaną gruźlicą;

kod „E” – stosuje się, zgodnie z art. 7 pkt 2

ustawy z 25 czerwca 1999 r., w przypadku niezdol-

ności do pracy powstałej po ustaniu tytułu ubez-
pieczenia chorobowego, gdy niezdolność do pracy
trwa bez przerwy co najmniej 30 dni i powstała nie
później niż w ciągu 3 miesięcy od ustania tytułu
ubezpieczenia chorobowego – dotyczy on choroby
zakaźnej, której okres wylęgania jest dłuższy niż
14 dni, lub innej choroby, której objawy ujawniają się
po okresie dłuższym niż 14 dni od początku choro-
by. Zasiłki chorobowe w tych przypadkach wypłaca
wyłącznie oddział ZUS. Kodu „E” nie należy stoso-
wać przy orzekaniu o niezdolności do pracy w okre-
sie trwania zatrudnienia.

W przypadku niezdolności do pracy objętej

kodami „ A”, „B”, „C”, „D” i „E” pole 13 na druku
zaświadczenia lekarskiego ZUS ZLA powinno być
wypełniane obowiązkowo. Na pisemny wniosek
ubezpieczonego w zaświadczeniu lekarskim nie
umieszcza się kodu „B” i „D”.

Kody literowe wpisuje się na oryginale i obu

kopiach zaświadczenia lekarskiego, a numer staty-
styczny – ustalony według Międzynarodowej Staty-
stycznej Klasyfikacji Chorób i Problemów Zdrowot-
nych – tylko na oryginale i na drugiej kopii.

Hipolit Piętka

Departament Świadczeń Krótkoterminowych

Nowe formy oceny

ośrodków rehabilitacyjnych

Poniższy artykuł poświęcony jest głównie analizie wyników badania ankietowego, przeprowadzonego

w 2005 r. wśród osób kierowanych na rehabilitację leczniczą w ramach prewencji rentowej ZUS. Mówi on
także o innej nowej formie oceny pracy ośrodków rehabilitacyjnych współpracujących z Zakładem.

awierane przez Zakład Ubezpieczeń Społecz-
nych umowy z ośrodkami rehabilitacyjnymi

prowadzącymi program rehabilitacji leczniczej
w ramach prewencji rentowej ZUS zawierają m.in.
zapis o prawie Zakładu do przeprowadzania
kontroli realizacji tych umów, w tym zwłaszcza
w zakresie:

dokumentowania przebiegu procesu dia-

gnostyczno-leczniczo-rehabilitacyjnego i wyników
rehabilitacji,

dokumentowania prowadzenia różnych form

oddziaływania psychologicznego i działań w zakre-
sie edukacji zdrowotnej,

przestrzegania wymagań Zakładu odnośnie

kadry medycznej i specjalistycznej, bazy hotelowej
oraz warunków żywienia.

W 2005 r. takie kontrole zostały przeprowadzone

we wszystkich współpracujących z ZUS ośrodkach
rehabilitacyjnych. W ich wyniku – dla blisko połowy
ośrodków – sformułowano zalecenia pokontrolne.
Dotyczyły one przede wszystkim poprawy prowa-
dzenia dokumentacji medycznej oraz sprawowania
opieki lekarsko-pielęgniarskiej.

Poza wyżej wymienionymi działaniami dla bieżące-

go monitorowania pracy ośrodków rehabilitacyjnych
zastosowano w 2005 r. dwa dodatkowe narzędzia:

kwestionariusz oceny ośrodka rehabilita-

cyjnego, sporządzany oddzielnie dla rehabilitacji
w poszczególnych profilach schorzeń, oraz

anonimową ankietę dotyczącą przebiegu re-

habilitacji leczniczej w ramach prewencji rentowej
ZUS, dla osób kierowanych na rehabilitację.

PREWENCJA I REHABILITACJA 1/2006

westionariusz oceny ośrodka rehabilitacyjne-
go ma formę tabeli i odnosi się do poszczegól-

nych wymagań Zakładu w zakresie realizowanego
przez ośrodek rehabilitacyjny profilu rehabilitacji.

Kwestionariusz ten jest wypełniany podczas in-

spekcji ośrodka rehabilitacyjnego (i podpisywany
przez przedstawicieli tego ośrodka i Zakładu) przy
uwzględnieniu następujących kryteriów:

za spełnienie przez ośrodek poszczególnych

wymagań Zakładu, określonych w załączniku nr 2
do umowy, nie są przyznawane punkty,

za niespełnienie przez ośrodek wymagań Za-

kładu są przyznawane punkty „ujemne”,

za zapewnienie osobom skierowanym przez

ZUS na rehabilitację dodatkowych, ponadstandar-
dowych warunków – dotyczących w szczególności
kwalifikacji zawodowych kadry medycznej, form
prowadzenia programu rehabilitacji, bazy leczniczo-
-rehabilitacyjnej, zakwaterowania i wyżywienia – są
przyznawane punkty „dodatnie”.

Maksymalna możliwa do uzyskania liczba punk-

tów wynosi 50.

nkieta dotycząca przebiegu rehabilitacji
leczniczej w ramach prewencji rentowej ZUS

ma na celu poznanie opinii osób kierowanych na
rehabilitację na temat prowadzenia przez ośrodki
rehabilitacyjne programu rehabilitacji leczniczej
w ramach prewencji rentowej ZUS.

W 2005 r. badanie ankietowe przeprowadzono

w okresie lipiec – wrzesień. Anonimową ankietę
– wraz z prośbą o jej wypełnienie po zakończeniu
rehabilitacji i odesłanie do ZUS – przekazywano oso-
bom, które otrzymały orzeczenie lekarza orzecznika
o potrzebie rehabilitacji, we wszystkich 42 oddziałach
ZUS, podczas wydawania skierowań do ośrodków
rehabilitacyjnych. Wręczono ją 14 642 osobom.

Do Zakładu Ubezpieczeń Społecznych zostały

odesłane 1662 ankiety, tj. 11,35% ogółu wydanych.
Oceniono w nich wszystkie (z wyjątkiem jednego,
z którego nie odesłano żadnej ankiety) ośrodki re-
habilitacyjne współpracujące w tym okresie z ZUS.

W wymienionej ankiecie skierowane przez ZUS

na rehabilitację osoby wyrażały własną opinię
o pracy ośrodków rehabilitacyjnych, tj. wypowiadały
się na temat:

opieki lekarsko-pielęgniarskiej,

opieki fizjoterapeutów oraz prowadzonych dzia-

łań rehabilitacyjnych w zakresie fizjo- i fizykoterapii,

realizacji rehabilitacji psychologicznej oraz

edukacji zdrowotnej i promocji zachowań prozdro-
wotnych,

jakości żywienia,

warunków zakwaterowania.

Odrębnym zagadnieniem objętym badaniem

ankietowym była subiektywna ocena uzyskanych
efektów rehabilitacji w zależności od upływu czasu
pomiędzy początkiem zachorowania a terminem
skierowania na rehabilitację.

Badanie prowadzono z uwzględnieniem profilu

schorzenia (narząd ruchu, układ krążenia, układ
oddechowy, schorzenia psychosomatyczne), które
było przyczyną skierowania na rehabilitację.

Dla obiektywnej oceny uzyskanych opinii, po-

szczególnym odpowiedziom przypisano konkretną
liczbę punktów. Następnie pogrupowano je według
zakresów tematycznych i – zależnie od profilu scho-
rzenia będącego przedmiotem rehabilitacji – grupom
odpowiedzi oceniającym jeden element nadano
dodatkowo tzw. wagę, pozwalającą na zróżnicowa-
nie wartości dokonanej oceny (na przykład: opieka
psychologiczna w rehabilitacji schorzeń psychoso-
matycznych ma maksymalną wartość 30 punktów,
natomiast ten sam rodzaj opieki w rehabilitacji scho-
rzeń narządu ruchu 24 punkty). Najwyższa możliwa
do uzyskania liczba punktów wynosiła 100.

Liczba punktów uzyskanych przez ośrodki reha-

bilitacyjne, na podstawie opinii osób ankietowanych,
kształtowała się następująco:

w rehabilitacji schorzeń narządu ruchu – od

51 do 92,9 (średnio 72,67),

w rehabilitacji schorzeń układu krążenia – od

56,3 do 82,6 (średnio 72,22),

w rehabilitacji schorzeń układu oddechowego

– od 68,8 do 84,6 (średnio 78,03),

w rehabilitacji schorzeń psychosomatycznych

– od 73 do 82,6 (średnio 76,83).

Opinia wyrażona przez osoby, które w 2005 r. za-

kończyły program rehabilitacji leczniczej w ramach
prewencji rentowej ZUS i wypełniły wymienioną wy-
żej ankietę, pozwoliła na uszeregowanie ośrodków
rehabilitacyjnych o danym profilu według uzyskanej
przez nie liczby punktów.

Szczegółowe wyniki omawianego badania – w za-

kresie prowadzenia rehabilitacji w schorzeniach narzą-
du ruchu – przedstawiają załączone wykresy. Ostatni
z nich (wykres 4) ilustruje wyniki badania opracowane
tylko dla jednego z ośrodków zajmujących się prowa-
dzeniem rehabilitacji w schorzeniach narządu ruchu,
a mianowicie ośrodka „Wital” w Gołdapi.

naliza wyników przeprowadzonego badania an-
kietowego potwierdza, że osoby kierowane na

rehabilitację najwyżej oceniają te ośrodki rehabilita-
cyjne, w których kadrę medyczną i specjalistyczną
charakteryzuje nie tylko wysoki profesjonalizm dzia-
łania, ale również osobiste życzliwe zaangażowanie
w sprawy konkretnego pacjenta. W listach dołącza-
nych do ankiet wyraźnie podkreślano tę cechę per-
sonelu ośrodka rehabilitacyjnego i jej rolę.

Analiza wyników wymienionego badania wska-

zuje również na ogromne znaczenie wczesnego
rozpoczęcia rehabilitacji leczniczej. W grupie osób,
które rozpoczęły rehabilitację dopiero po upływie
ponad roku od wystąpienia objawów choroby
czy urazu, osoby które dostrzegły po rehabilitacji
poprawę stanu zdrowia stanowiły tylko niewielki
odsetek.

PREWENCJA I REHABILITACJA 1/2006

Wykres 1

Średnia punktów ogółem

uzyskanych przez ośrodki rehabilitacyjne o danym profilu

Narząd ruchu

Układ krążenia

Układ oddechowy

Schorzenia

psychosomatyczne

P r o f i l s c h o r z e n i a

tó

O ś r o d e k r e h a b i l i t a c y j n y

Wykres 2

Średnia punktów ogółem

uzyskanych przez ośrodki zajmujące się rehabilitacją schorzeń narządu ruchu

, W

j. C

kó

, C

łd

, W

ita

ł U

k K

ło

, U

ko S

tó

, B

nó

, J

e, F

-m

łc

n, U

ko S

cł

, E

śc

, R

ili

, S

cł

, S

, H

Lą

, D

łu

ań

, 5 p

cł

, M

k, G

ń, R

ża

lin

, S

ita

, S

cł

, W

j. Z

, J

lin

, U

ko S

kó

, S

ita

l i

. R

, U

ko S

, I

, S

ita

n, T

, U

w W

., L

lic

e, S

łk

a z o

, U

ko S

n, Z

t, U

ec Z

ró

j, U

Lą

, 2

3 W

e, M

, U. H

, 1

0 W

100%

90%

80%

70%

60%

50%

40%

30%

20%

10%

PREWENCJA I REHABILITACJA 1/2006

Wykres 4

Średnia ocena usług rehabilitacyjnych

w schorzeniach narządu ruchu, świadczonych przez ośrodek „Wital” w Gołdapi

100%

90%

80%

70%

60%

50%

40%

30%

20%

10%

R o d z a j u s ł u g i

Opieka

lekarsko-

-pielęgniarska

Opieka

fizjoterapeutów

Opieka

psychologiczna/

/edukacja

Wyżywienie

Zakwaterowanie

Odczucie

efektu

terapeutycznego

Średnia

punktów

ogółem

Wykres 3

Odczucie efektu terapeutycznego po rehabilitacji

w ośrodkach zajmujących się rehabilitacją schorzeń narządu ruchu

O ś r o d e k r e h a b i l i t a c y j n y

90%

80%

70%

60%

50%

40%

30%

20%

10%

, W

j. C

kó

, C

łd

, W

ita

ł U

k K

ło

, U

ko S

tó

, B

nó

, J

e, F

-m

łc

n, U

ko S

cł

, E

śc

, R

ili

, S

cł

, S

, H

Lą

, D

łu

ań

, 5 p

cł

, M

k, G

ń, R

ża

lin

, S

ita

, S

cł

, W

j. Z

, J

lin

, U

ko S

kó

, S

ita

l i

. R

, U

ko S

, I

, S

ita

n, T

, U

w W

., L

lic

e, S

łk

a z o

, U

ko S

n, Z

je (

)

t, U

ec Z

ró

j, U

Lą

, 2

3 W

e, M

, U. H

, 1

0 W

PREWENCJA I REHABILITACJA 1/2006

Ubiegłoroczne badanie ankietowe dowodzi, że

dokonana przez uczestników programu rehabilitacji
subiektywna ocena pracy ośrodków rehabilitacyjnych
może być bardzo pomocna we wskazywaniu obsza-
rów wymagających poprawy jakości świadczonych
usług. Ponieważ o wynikach opinii wyrażonej przez
byłych pacjentów poszczególne ośrodki rehabilita-
cyjne zostały powiadomione, w niektórych z nich już
zastanowiono się nad możliwością poprawy realizacji
niektórych zadań (np. poprawą zachowania personelu

medycznego, czy też wprowadzeniem korzystnych
zmian do planowanego na każdy dzień jadłospisu).

Reasumując – poznanie opinii części osób, które

w 2005 r. odbyły rehabilitację leczniczą, powinno przy-
czynić się do poprawy efektywności prowadzonego
przez ZUS programu. Z tego też względu w bieżącym ro-
ku planowane jest przeprowadzenie kolejnego badania
ankietowego wśród osób kierowanych na rehabilitację.

Alicja Barwicka

Departament Prewencji i Rehabilitacji

O zawodowych czynnikach

ryzyka raka płuca

Zawodowe uwarunkowania zdrowia i występowanie stanów patologicznych, związanych z ekspozy-

cją na czynniki szkodliwe znajdujące się w miejscu pracy, są już od wielu lat przedmiotem zaintereso-
wania wielu badaczy. Dzięki przeprowadzonym badaniom naukowym wiadomo, iż w części przypadków
istnieją poważne dowody na istnienie zwiększonego ryzyka choroby nowotworowej w niektórych prze-
mysłach lub specyficznych warunkach ekspozycji.

Płuca – ze względu na ich umiejscowienie anatomiczne, a także funkcje, jakie pełnią w naszym orga-

nizmie – są narządem szczególnie narażonym na działanie czynników kancerogennych występujących
we wdychanym powietrzu.

Tytułem wstępu

Naukowcy niejednokrotnie podejmowali próby

oceny udziału czynników zawodowych w etiologii
nowotworów o różnorodnej lokalizacji. Dyskusja na
ten temat burzliwie rozwinęła się w latach siedem-
dziesiątych XX w., kiedy to opublikowano pierwszą
listę substancji i procesów przemysłowych mogą-
cych przyczyniać się do zwiększonej zachorowalno-
ści na nowotwory. Próby ustalenia udziału zawodo-
wych czynników w zapadalności w przypadku raka
płuca pochodzą głównie z badań kliniczno-kontrol-
nych lub badań kohortowych

Pierwsze ważniejsze doniesienie na temat ilo-

ściowego określenia udziału czynników narażenia
zawodowego na rozwój nowotworów złośliwych
o różnych umiejscowieniach pochodzi z 1981 r. Dwaj
profesorowie Uniwersytetu Oksfordzkiego, Richard
Doll i Richard Peto, w swojej publikacji poświęco-
nej temu zagadnieniu wnioskowali, iż jedynie oko-
ło 4% wszystkich zgonów z powodu nowotworów
w USA może być spowodowane przez kancerogeny
zawodowe

. Było to jednak zbyt ogólne podejście,

niebiorące pod uwagę zróżnicowania w zależności
od rozpowszechnienia i poziomu czynników kance-
rogennych istniejących w środowisku pracy, a także

W przypadku badań kliniczno-kontrolnych na początku eks-

perymentu tworzy się dwie grupy pacjentów. Jedna stanowi grupę
przypadków i składa się z osób, które w badanym przedziale czasu
zachorowały. Druga to grupa kontrolna; w jej skład wchodzą osoby
zdrowe, u których nie stwierdzono interesującego nas schorzenia.
Badanie polega na obliczeniu, czy w grupie chorych pacjenci byli
częściej eksponowani na działanie badanego czynnika. Znacząco
wyższy odsetek pacjentów, mających styczność z badanym czyn-
nikiem, w grupie przypadków w porównaniu z grupą kontrolną prze-
mawia za istnieniem związku przyczynowo-skutkowego pomiędzy
działaniem tego czynnika a wystąpieniem danej choroby.

Badanie kohortowe polega natomiast na określeniu praw-

dopodobieństwa wystąpienia obserwowanego schorzenia

w grupie narażonych i nienarażonych na dany czynnik. W przy-
padku prospektywnego badania kohortowego obie grupy
pacjentów poddaje się obserwacji przez określony czas, a na-
stępnie porównuje się zachorowalność na określoną chorobę
w grupach osób eksponowanych i bez ekspozycji na dany czyn-
nik oraz szacuje związek pomiędzy działaniem tego czynnika
a pojawieniem się po określonym czasie obserwowanej choro-
by. Wyższy odsetek zachorowań lub zgonów w kohorcie bada-
nej przemawia za związkiem pomiędzy badanym czynnikiem
a wystąpieniem choroby.

R. Doll, R. Peto, The causes of cancer: quantitative estima-

tes of avoidable risks of cancer in the United States today. Journal
of the National Cancer Institute 1981, nr 66, s. 1191.

PREWENCJA I REHABILITACJA 1/2006

wieku i płci zatrudnionych. Opublikowane dziesięć
lat później doniesienie – oparte na analizie licznych
badań epidemiologicznych – wskazywało, iż odse-
tek raków płuca wywołanych narażeniem występu-
jącym w miejscu pracy wahał się w przedziale od
1 do 40%

. Ostatnie doniesienia wskazują, iż zawo-

dowe czynniki ryzyka występowania raka płuca mo-
gą być odpowiedzialne za 13 do 18% zachorowal-
ności wśród mężczyzn w Europie i – odpowiednio –
od 1 do 5% w populacji kobiet

. Z szacunków prze-

prowadzanych w Polsce wynika, iż udział narażenia
zawodowego wśród czynników ryzyka raka płuca
wynosi u mężczyzn ponad 20%, natomiast w grupie
kobiet odsetek ten oceniany jest na 8%

Według danych z Centralnego Rejestru Chorób

Zawodowych, działającego przy Instytucie Medycy-
ny Pracy w Łodzi, rak płuca w 2004 r. stanowił 56,4%
ogółu stwierdzanych nowotworów o etiologii zawo-
dowej, w tym 56,4% ogółu zarejestrowanych zawo-
dowych nowotworów w grupie mężczyzn i 57,1%
w grupie kobiet.

Uznane zawodowe czynniki
ryzyka raka płuca

Ocena działania rakotwórczego danych substan-

cji dokonywana jest przez zespoły robocze Mię-
dzynarodowej Agencji Badań nad Rakiem (IARC),
która jest częścią Światowej Organizacji Zdrowia
(WHO), najbardziej znanej instytucji zajmującej się
prowadzeniem i koordynacją badań naukowych nad
przyczynami powstawania nowotworów, ich lecze-
niem i kontrolą. Podstawą przeprowadzanych ocen
jest przegląd danych, publikowanych w światowym
piśmiennictwie, pochodzących z doświadczeń pro-
wadzonych na zwierzętach oraz z wyników badań
epidemiologicznych. Dane te ilustrują zależności
pomiędzy badanymi czynnikami a ryzykiem chorób
nowotworowych u ludzi. Międzynarodowa Agencja
Badań nad Rakiem sklasyfikowała czynniki rako-
twórcze, w aspekcie ich kancerogenności, w wymie-
nionych niżej grupach

Grupa 1 – czynnik lub zespół czynników cha-

rakterystycznych dla określonego procesu techno-
logicznego lub warunków narażenia jest rakotwór-
czy dla ludzi,

Grupa 2A – czynnik lub zespół czynników

charakterystycznych dla określonego procesu tech-
nologicznego lub warunków narażenia jest prawdo-
podobnie rakotwórczy dla ludzi,

Grupa 2B – czynnik lub zespół czynników cha-

rakterystycznych dla określonego procesu techno-
logicznego lub warunków narażenia jest przypusz-
czalnie rakotwórczy dla ludzi,

Grupa 3 – czynnik lub zespół czynników cha-

rakterystycznych dla określonego procesu techno-
logicznego lub warunków narażenia nie może być
klasyfikowany pod względem działania rakotwór-
czego na ludzi,

Grupa 4 – czynnik lub zespół czynników cha-

rakterystycznych dla określonego procesu techno-
logicznego lub warunków narażenia prawdopodob-
nie nie jest rakotwórczy dla ludzi.

Tkanka płucna jest najczęstszym narządem do-

celowym dla czynników zawodowych uznanych za
rakotwórcze dla ludzi. Według IARC udowodniony
związek przyczynowy – wykazany w badaniach epi-
demiologicznych, doświadczalnych i innych – z ra-
kiem płuca (grupa 1) wykazano dla czternastu czyn-
ników lub mieszanin i ośmiu określonych warun-
ków ekspozycji. Wspomniane kancerogeny zostały
umieszczone w tabeli 1. Czynniki występują w środo-
wisku pracy. Zostaną one, oprócz gazu musztardo-
wego, szczegółowo omówione poniżej.

W celu określenia ryzyka występowania raka

płuca u osób zawodowo narażonych na czynniki
szkodliwe wielu badaczy usiłowało zidentyfikować
zawody i przemysły mogące przyczyniać się do
zwiększonego występowania ryzyka nowotworu
i stworzyć listy tych narażeń. W tabeli 2 pokazano
rodzaje działalności według Polskiej Klasyfikacji
Działalności (PKD) i zawody aktualnie uznane za
zwiększające ryzyko raka płuca z jednoczesnym
podaniem podejrzanego czynnika przyczynowego.
Tabela 3 zawiera natomiast rodzaje działalności
i zawody prawdopodobnie związane z ryzykiem te-
go nowotworu.

Arsen i jego związki

Związki arsenu znalazły zastosowanie jako środ-

ki zwiększające twardość i żaroodporność stopów
w rolnictwie i leśnictwie, jako pestycydy (arseniany
ołowiu i wapnia), środki konserwujące drewno,
w procesach oczyszczania gazów przemysłowych
oraz przy produkcji szkła, barwników chemicznych
i środków bojowych.

Już w 1920 r. arsen podejrzewany był o działanie

kancerogenne. Po długoletnim narażeniu inhala-
cyjnym na jego związki obserwowano zwiększoną
zapadalność na raka płuca, natomiast po doust-
nym przyjmowaniu związków arsenu rejestrowano
głównie objawy raka skóry. Najwyższe ryzyko raka
płuca odnotowywano u pracowników zatrudnio-
nych przy gorących procesach metalurgicznych,

P. Vineis, L. Simonato, Proportion of lung and bladder can-

cers in males resulting from occupation: a systematic approach.
Archives of Environmental Health 1991, nr 46, s. 6.

P. Boffeta, M. Kogevinas, Introduction: Epidemiologic rese-

arch and prevention of occupational cancer in Europe. Environ-
mental Health Perspectives 1999, nr 17, s. 229.

W. Jędrychowski, H. Becher, J. Wahrendorf, Z. Basa-Cier-

piałek, A case-control study of lung cancer with special reference
to the effect of air pollution in Poland. Journal of Epidemiology
and Community Health 1990, nr 44, s. 114.

Kancerogeny są to czynniki rakotwórcze rozpowszechnio-

ne w środowisku życia i pracy człowieka, wywołujące w żywych
organizmach rozwój procesów nowotworowych, czyli kancero-
genezy.

PREWENCJA I REHABILITACJA 1/2006

Tabela 1

Udowodnione kancerogeny płuca

według klasyfikacji Międzynarodowej Agencji Badań nad Rakiem

Rok pierwszego

doniesienia naukowego

Czynniki

Azbest

1935

Arsen i jego związki

1822

Beryl i jego związki

1979

Eter bis chlorometylowy (BCME)

1973

Chlorodwumetylowy eter techniczny (CMME)

1973

Chrom VI i jego związki

1948

Gaz musztardowy

1955

Kadm i jego związki

1976

Talk zawierający azbestobopobne włókna

1979

2,3,7,8-tetrachlorodibenzo-p-dioksyna

1977

Wolna krystaliczna krzemionka

1986

Nikiel i jego związki

1960

Mieszaniny związków

Dym tytoniowy

1950

Sadza

1985

Warunki ekspozycji

Gazyfikacja węgla

1936

Praca w podziemnych kopalniach hematytu

1956

Odlewanie żelaza i stali

1977

Produkcja farb i lakierów, malarze

1980

Produkcja aluminium

1981

Produkcja koksu

1971

Radon i produkty jego rozkładu

1879

Mgła kwasu siarkowego

1952

Źródło: P. Boffetta, R. Saracci, Occupational factors of lung cancer [w:] A. Hirish, M. Goldberg, J.P. Martin, R. Masse, Prevention of Respi-
ratory Diseases. Lung Biology in Health and Disease Series 1993, nr 68, s. 117 (ze zmianami autorki).

Tabela 2

Rodzaje działalności i zawody

uznane za związane z ryzykiem raka płuca

Rodzaj działalności (kod PKD)

Proces/zawód

Podejrzewany czynnik

przyczynowy

Rolnictwo i łowiectwo (1)

Pracownicy winnic stosujący insektycydy arsenowe

Związki arsenu

Górnictwo i kopalnictwo (10)

Wydobywanie arsenu
Wydobywanie rudy żelaza (hematytu)
Wydobywanie azbestu

Związki arsenu
Produkty rozpadu radonu
Azbest

Produkcja wyrobów chemicznych (24)

Pracownicy i użytkownicy narażeni na eter bis
chlorometylowy i chlorodwumetylowy eter techniczny
Produkcja barwników chromianowych

BCME, CMME

Związki chromu VI

Produkcja pestycydów i herbicydów (24.20) Produkcja i pakowanie insektycydów arsenowych

Związki arsenu

Produkcja azbestu, wyrobów azbestowych
i azbestocementowych (26.65)

Produkcja wyrobów zawierających azbest, unieszkodli-
wianie odpadów azbestowych

Azbest

PREWENCJA I REHABILITACJA 1/2006

zwłaszcza przy wytopie metali w hutnictwie metali
nieżelaznych, takich jak: miedź, ołów, cynk

. Arsen

występuje naturalnie w rudach miedzi i rudach
cynkowo-ołowiowo-kadmowych, stąd narażenie

zawodowe w górnictwie i przy przetwórstwie tych
metali

. Nowotwory płuc stwierdzono również u pra-

cowników zatrudnionych przy wydobywaniu złota,
produkcji insektycydów, wśród plantatorów wino-

Rodzaj działalności (kod PKD)

Proces/zawód

Podejrzewany czynnik

przyczynowy

Produkcja metali i wyrobów z metali (27)

Odlewanie żelaza i stali
Produkcja aluminium
Wytapianie miedzi
Chromowanie
Operacja wytrawiania
Produkcja i rafinacja kadmu, produkcja akumulatorów
niklowo-kadmowych, galwanizacja, wytapiacze cynku, lu-
towanie twarde, mieszanie składników polichlorku winylu
Rafinacja niklu

Nieokreślony
WWA*, smoły
Związki arsenu
Związki chromu VI
Mgła kwasu siarkowego
Kadm i związki kadmu

Związki niklu

Produkcja sprzętu transportowego (34)
i pozostałego sprzętu transportowego (35)

Pracownicy produkujący pojazdy silnikowe i tabor kole-
jowy mający kontakt z materiałami zawierającymi azbest
(wykładziny cierne, klocki hamulcowe, kształtki elektro-
techniczne, wyłożenia antywibracyjne, płyty ognioochron-
ne i inne)

Azbest

Wytwarzanie i zaopatrywanie w energię
elektryczną i gaz (40)

Pracownicy koksowni
Pracownicy gazowni

Benzo(a)piren
Produkty karbonizacji węgla**

Budownictwo (45)

Pracownicy mający kontakt z materiałami zawierającymi
azbest (pokrycia dachowe, płyty elewacyjne, izolacja
cieplna i inne)
Dekarze, asfalciarze
Malarze (i inni użytkownicy)

Azbest

WWA
Nieokreślony

* Wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne.

** Karbonizacja jest to proces technologiczny polegający na ogrzewaniu substancji organicznych, np. drewna, torfu, węgla, bez dostę-
pu powietrza lub przy jego ograniczeniu, powodujący wzbogacanie się tych substancji w węgiel.
Źródło: L. Simonato, P. Boffetta, M. Kogevinas, Epidemiological aspects of cancer risk associated with exposure in the occupational envi-
ronment. La medicina del lavoro 1996, nr 87, s. 5.

Tabela 3

Rodzaje działalności i zawody

prawdopodobnie związane z ryzykiem raka płuca

Rodzaj działalności (kod PKD)

Proces/zawód

Podejrzewany czynnik przyczynowy

Produkcja artykułów spożywczych i napojów (15) Rzeźnicy i pracownicy pracujący przy rozbiór-

ce mięsa

Wirusy, WWA

Produkcja skóry i wyrobów ze skóry (19)

Wyprawianie i barwienie skór

Chrom

Działalność poligraficzna (22)

Drukowanie i obróbka zadrukowanego papieru

Mgła olejowa, rozpuszczalniki

Produkcja wyrobów chemicznych (24)

Pracownicy i użytkownicy narażeni na akry-
lonitryl
Produkcja epichlorohydryny
Produkcja chlorku benzoilu

Akrylonitryl

Epichlorohydryna
Chlorek benzoilu

Produkcja szkła i wyrobów szklanych (26.1)
oraz produkcja ceramiki szlachetnej (26.2)

Szklarze, garncarze i pozostali formierze wyro-
bów ceramicznych

Arsen, wolna krystaliczna krzemion-
ka, WWA

Produkcja sprzętu transportowego (34) i trans-
port (60)

Pracownicy narażeni na spaliny silników spali-
nowych i Diesla
Spawanie materiałów

Spaliny silników

Dymy spawalnicze

Pozostała działalność usługowa (93.01)

Pracownicy pralni, pralni chemicznych i pra-
sowacze

trój-/cztero-chloroetylen

Źródło: P. Boffetta, M. Kogevinas, L. Simonato, J. Wilbourn, R. Saracci, Current perspectives on occupational cancer risk. Occupational
and Environmental Health 1995, nr 4, s. 315.

L. Jarub, G. Pershagen, S. Wall, Cumulative arsenic expo-

sure and lung cancer in smelter workers: a dose-response study.
American Journal of Industrial Medicine 1989, nr 15, s. 31.

E. Gawęda, Arsen i jego związki w środowisku pracy

– zagrożenia, ocena narażenia. Bezpieczeństwo Pracy 2005,
nr 3, s. 26.

PREWENCJA I REHABILITACJA 1/2006

gron oraz u garbarzy skór. Zwiększoną ilość arsenu,
w wyniku produkcji przemysłowej, obserwowano
również w wodzie i glebie, a wśród osób narażonych
rejestrowano zwiększone ryzyko zachorowania na
nowotwory pęcherza moczowego, skóry, nerek,
wątroby

Azbest

Powiązanie pomiędzy zawodową ekspozycją

na azbest a występowaniem raka płuca po raz
pierwszy zostało zasygnalizowane przez Lyncha
i Smitha w Stanach Zjednoczonych oraz Gloyne’a
w Wielkiej Brytanii w 1935 r., tj. około 50 lat po zasto-
sowaniu azbestu na skalę przemysłową. W 1955 r.
doktor Richard Doll dostarczył dowodów na związek
przyczynowy między narażeniem na pył azbestu
a występowaniem raka płuca. W opublikowanej
przez siebie pracy wykazał ponad dziesięciokrot-
nie wyższe ryzyko zachorowania na nowotwór
o tej lokalizacji wśród pracowników fabryki azbestu
w Rochdale w Wielkiej Brytanii niż analogiczne reje-
strowane dla całego kraju

. W większości przypad-

ków stwierdzono u chorych azbestozę, czyli prze-
wlekłą chorobę spowodowaną wdychaniem pyłu
azbestowego, powodującą przerost tkanki łącznej
w płucach, a w następstwie – przewlekłą niewydol-
ność oddechową. Opublikowany prawie czterdzie-
ści lat później przegląd piśmiennictwa, obejmujący
20 badań kohortowych pracowników narażonych na
pył azbestu bez zmian radiologicznych w płucach
i 6 kohort pracowników z tymi zmianami, wyka-
zał dwukrotny wzrost ryzyka rozwoju raka płuca
w pierwszej grupie i prawie sześciokrotny wzrost ry-
zyka w grupie narażonych pracowników z rozpozna-
nymi zmianami przerostowymi tkanki płucnej. Tak
więc występujące jednocześnie zmiany przerostowe
tkanki łącznej w płucach, związane z długotrwałym
narażeniem na azbest, są czynnikiem pogarszają-
cym rokowanie w tej grupie chorych

Istnieją dostateczne dowody epidemiologiczne

pozwalające stwierdzić, iż wszystkie typy azbestu
uważa się za przyczynowo związane z rakiem płu-
ca. Zagrożenie występowania raka płuca w popu-
lacjach zawodowo narażonych na pył azbestu wy-
kazuje duże zróżnicowanie, między innymi w zależ-
ności od: typu, kształtu i długości włókien oraz ich
zawartości we wdychanym powietrzu, a także od
używanej technologii przetwórstwa czy liczby lat
pracy w narażeniu. Do substancji niebezpiecznych
zaliczany jest również zawierający włókna azbesto-

we talk, który może powodować zwiększone ryzy-
ko zachorowania na ten nowotwór u górników złóż
talku oraz pracowników zatrudnionych przy dalszej
jego obróbce.

W przypadku narażenia na azbest bardzo istotny

jest wpływ jednoczesnego palenia tytoniu. Udowod-
niono, iż u eksponowanych na pył azbestu pracow-
ników, którzy intensywnie palili papierosy, ryzyko
raka płuca jest 50-krotnie wyższe w porównaniu
z populacją osób nigdy niepalących i nienarażonych
na pył azbestu. Największe ryzyko zgonu z powodu
raka płuca występuje w okresie 20-35 lat od pierw-
szej ekspozycji na pył azbestu. Obecnie niemożliwe
jest oddzielenie przypadków raka płuca spowodo-
wanych paleniem od przypadków spowodowanych
narażeniem na azbest

Beryl i jego związki

Najważniejsze zastosowania metalicznego bery-

lu to produkcja stopów odznaczających się wysoką
wytrzymałością i twardością. Ponadto wykorzystuje
się go w technice rentgenowskiej, ponieważ jest
przezroczysty dla promieniowania X. Jest on także
jedynym lekkim metalem, który ma wysoką tempe-
raturę topnienia i dużą wytrzymałość mechaniczną.
Stosowany jest więc z powodzeniem przy budowie
samolotów, rakiet i pojazdów kosmicznych.

Wdychanie berylu powoduje poważne uszko-

dzenia płuc. Długotrwała ekspozycja na ten czyn-
nik wywołuje powstawanie uczuleń objawiających
się trudnościami w oddychaniu oraz uczuciem
zmęczenia i osłabienia, ale może być również
przyczyną powstawania zmian nowotworowych.
Istnieją wystarczające dowody, poparte badaniami
naukowymi, na istnienie związku przyczynowego
pomiędzy narażeniem na beryl a zwiększonym
ryzykiem występowania raka płuca. Najbardziej
przekonywające wyniki badań raka płuca z tego
powodu pochodzą ze Stanów Zjednoczonych
z analizy populacji 689 kobiet i mężczyzn narodo-
wego rejestru beryloz – schorzeń występujących
pod wpływem ciągłego narażenia na ten metal,
objawiających się zespołem zmian zapalnych oraz
zaburzeniami gospodarki wapniem

. Badanie po-

nad dziewięciu tysięcy mężczyzn, pracowników
siedmiu fabryk berylu w Stanach Zjednoczonych,
wykazało, iż ryzyko raka płuca u osób narażonych
na beryl jest o 24% wyższe w porównaniu do osób
nienarażonych na ten metal

C.J. Chen, C.W. Chen, M.M. Wu, T.L. Kuo, Cancer potential

in liver, lung, bladder and kidney due to ingested inorganic arse-
nic in drinking water. British Journal of Cancer 1992, nr 5, s. 888.

R. Doll, Mortality from lung cancer among asbestos wor-

kers. British Journal of Industrial Medicine 1985, nr 12, s. 81.

K. Steenland, D. Loomis, C. Shy, N. Simonsen, Review of

occupational lung carcinogens. American Journal of Industrial
Medicine 1996, nr 29, s. 474.

N. Szeszenia-Dąbrowska, Azbest. Ekspozycja zawodowa

i środowiskowa. Skutki, profilaktyka. Instytut Medycyny Pracy.
Łódź 2004.

K. Steenland, E. Ward, Lung cancer incidence among pa-

tients with beryllium disease: a cohort mortality study. Journal of
National Cancer Institute 1991, nr 83, s. 1380.

E. Ward, A. Okan, A. Ruder i in., A mortality study of wor-

kers at seven beryllium processing plants. American Journal of
Industrial Medicine 1992, nr 22, s. 885.

PREWENCJA I REHABILITACJA 1/2006

Kadm i jego związki

Znaczne ilości kadmu znajdują się w rudach

cynku, ołowiu i paliwach kopalnych. Ze względu
na swoje właściwości kadm znalazł zastosowanie
w wielu rodzajach działalności. Używa się go przede
wszystkim do wytwarzania powłok ochronnych oraz
przy produkcji akumulatorów. Metal ten wchodzi
w skład łatwo topliwych stopów, stanowi dodatek
zwiększający wytrzymałość miedzi oraz wyrabia
się z niego elektrody do ogniw niklowo-kadmo-
wych. Związki kadmu używane są jako barwniki
w produkcji pigmentów farb i tworzyw sztucznych.
Ponadto kadm znajduje zastosowanie w fotografice,
grawerstwie, w produkcji fungicydów i stabilizatorów
tworzyw sztucznych.

Kadm i jego związki zostały uznane przez

Międzynarodową Agencję Badań nad Rakiem za
kancerogenne dla ludzi i umieszczone w grupie 1.
Klasyfikacja ta jest jednak na świecie niejedno-
lita. Uważa się, że z powodu współistniejącego
narażenia na arsen wśród hutników oraz na nikiel
przy produkcji akumulatorów dowody działania
rakotwórczego kadmu w odniesieniu do ludzi są
niewystarczające. Stąd też, np. w Unii Europejskiej,
kadm i jego związki zostały zaliczone do grupy 2,
czyli grupy czynników prawdopodobnie rakotwór-
czych dla ludzi, pomimo istniejących dowodów
naukowych na istnienie wyższego ryzyka wystę-
powania nowotworów u pracowników narażonych
na kadm bez współistniejącego narażenia na inne
metale uznane za rakotwórcze

Eter bis chlorometylowy

i chlorodwumetylowy eter techniczny

Badania epidemiologiczne pochodzące ze Sta-

nów Zjednoczonych, Francji i Wielkiej Brytanii
dostarczyły dowodów na istnienie zwiększonego
ryzyka raka płuca u pracowników zatrudnionych
w fabrykach zajmujących się produkcją żywic jo-
nowymiennych, gdzie rejestrowano narażenie na
eter bis chlorometylowy i chlorodwumetylowy eter
techniczny

. Ryzyko raka płuca w grupie 1203 męż-

czyzn, pracowników jednej z francuskich fabryk
chemicznych, eksponowanych na te substancje,
było pięciokrotnie wyższe w porównaniu z grupą
kontrolną, którą stanowiły osoby nienarażone na

te czynniki

. Zwiększone ryzyko raka płuca stwier-

dzono również po 30-letniej obserwacji kohorty
125 pracowników zatrudnionych w przemyśle che-
micznym w Filadelfii. Ryzyko to było najwyższe dla
grupy osób, dla których pierwsza ekspozycja miała
miejsce 10-19 lat wcześniej

W przypadku narażenia na eter bis chloro-

metylowy i chlorodwumetylowy eter techniczny,
w porównaniu do innych kancerogenów raka płuca,
obserwuje się krótszy okres latencji, czyli czasu, jaki
upłynął od wystąpienia ekspozycji na dany czyn-
nik a wystąpieniem pierwszych objawów choroby.
W konsekwencji nowotwór ten, jako następstwo
narażenia na wyżej wymienione substancje, może
występować u osób młodych.

Chrom VI i jego związki

Związki chromu używane są do produkcji stopów

metali, stali, barwników, środków konserwujących
drewno oraz garbników. Pierwsze wyraźne sygnały,
iż związki chromu mogą powodować raka płuca,
pochodzą z lat czterdziestych ubiegłego stulecia.
Do 1990 r. zebrano na ten temat ponad pięćdziesiąt
publikacji, które zadecydowały o zakwalifikowaniu
związków chromu VI do grupy udowodnionych
kancerogenów płuca (grupa 1). Przeprowadzone
w tym zakresie badania epidemiologiczne wskazują
bowiem, iż związki te wykazują silne działanie rako-
twórcze. Analiza dziesięciu badań poświęconych
występowaniu raka płuca u osób narażonych na
zawiązki chromu wykazała prawie trzykrotny wzrost
ryzyka nowotworu o tej lokalizacji wśród osób na
nie eksponowanych. W analizach tych brano pod
uwagę również czynniki zniekształcające te dane,
takie jak: palenie tytoniu oraz zawodową ekspo-
zycję na inne kancerogeny płuca, między innymi
narażenie na pył azbestu i arsen

. Podobne wyniki

uzyskano w badaniu retrospektywnym kohorty
2982 pracowników zakładu produkcyjnego chromu
w Chinach

Nikiel i jego związki

Nikiel znajduje zastosowanie w produkcji stopów

i jako katalizator, a jego związki są używane do ni-
klowania i produkcji akumulatorów niklowych. We-
dług międzynarodowego raportu na temat rakotwór-
czego działania tego metalu do grupy pracowników
o podwyższonym ryzyku raka płuca należą między

L. Stayner, R. Smith, M. Thun i in., A dose-response ana-

lysis and quantitative assessment of lung cancer risk and occu-
pational cadmium exposure. Annals of Epidemiology 1992, nr 2,
s. 177.

Żywice jonowymienne, popularnie zwane są jonitami.

Dzięki zdolności do wymiany jonowej z otaczającym je roz-
tworem są stosowane przede wszystkim w procesach uzdat-
niania wody w celu jej zmiękczania i demineralizacji. Szcze-
gólnie duże ilości żywic jonowymiennych zużywa do tego
celu przemysł energetyczny. Oprócz tego jonity sprawdzają
się w przemyśle chemicznym jako katalizatory i selektywne
sorbenty.

D.S. Gowers, L.R. DeFonso, T. Schaffer i in., Incidence

of respiratory cancer among workers exposed to chloromethyl-
-ethers. American Journal of Epidemiology 1993, nr 137, s. 31.

W. Weiss, D. Nash, An epidemic of lung cancer due to

chloromethyl ethers. Journal of Occupational and Environmental
Medicine 1997, nr 39, s. 1003.

Patrz przypis 11.

W. Wu, Occupational cancer in the People’s Republic

of China. Journal of Occupational Medicine 1988, nr 30, s. 968.

PREWENCJA I REHABILITACJA 1/2006

innymi: pracownicy rafinerii niklu, górnicy kopalń
rud siarczano-niklowych oraz pracownicy zatrudnie-
ni przy produkcji stopów niklowych. Analiza danych
z tego przeglądu, obejmującego dziewięć badań
kohortowych i jedno badanie kliniczno-kontrolne,
wykazała, iż ryzyko raka płuca u pracowników nara-
żonych na nikiel i jego związki jest ponad 50-krotnie
wyższe w porównaniu z osobami z grupy kontrolnej
bez ekspozycji

Wolna krystaliczna krzemionka

Krzemionka występuje jako naturalny składnik

wielu materiałów używanych podczas prowadze-
nia prac budowlanych. Jest ona obecna w dużych
ilościach w piasku i granicie. Występuje także
w kredzie, wapieniach i innych skałach oraz w beto-
nie i zaprawie murarskiej.

Badania przeprowadzone w Chinach, Stanach

Zjednoczonych i Południowej Afryce wykazały, iż ry-
zyko raka płuca u osób narażonych na krzemionkę
jest dwa lub trzy razy wyższe niż u osób nienarażo-
nych na taką ekspozycję. Liczne inne badania prze-
prowadzone wśród pracowników kamieniołomów,
hut, kopalń oraz osób zatrudnionych w przemyśle
ceramicznym, a także przy obróbce granitu i ka-
mieni dostarczyły dowodów na istnienie związku
przyczynowego pomiędzy narażeniem na wolną
krystaliczną krzemionkę a zwiększonym zachorowa-
niem na raka płuca

W 1997 r. grupa robocza Międzynarodowej

Agencji Badań nad Rakiem uznała, iż istnieją wystar-
czające dowody działania kancerogennego krze-
mionki krystalicznej na organizm ludzki i zaliczyła
ją (z wyjątkiem pyłu węgla) do grupy 1 – pewnych
kancerogenów.

2,3,7,8-tetrachlorodibenzo-p-dioksyna

2,3,7,8-tetrachlorodibenzo-p-dioksyna (TCDD)

jest związkiem rakotwórczym wykazującym również
działanie toksyczne na system immunologiczny
człowieka. Dioksyny powstają podczas spalania wę-
glowodorów w obecności związków chloru (np. po-
lichlorku winylu). Dlatego też największym źródłem
dioksyn są spalarnie śmieci. Do organizmu ludzkie-
go dioksyny najczęściej dostają się z pożywieniem,
przy czym w łańcuchu pokarmowym ulegają kumu-
lacji, np. w mięsie ryb występują w ilości 100 tys.
razy większej niż w otaczającym je środowisku.

2,3,7,8-tetrachlorodibenzo-p-dioksyna znajdu-

je się także w środowisku pracy człowieka. Nara-
żeni są na nią, między innymi, pracownicy zatrud-
nieni w przemyśle metalowym, przy chemicznym

wybielaniu papieru oraz w spalarniach śmieci.
2,3,7,8-tetrachlorodibenzo-p-dioksyna może rów-
nież stanowić zagrożenie dla osób zatrudnionych
przy produkcji pestycydów i herbicydów, powodu-
jąc u nich zwiększone zagrożenie zachorowania
na raka płuca. Dane pochodzące z analizy kohor-
ty ponad pięciu tysięcy mężczyzn z dwunastu róż-
nych zakładów chemicznych, gdzie występowało
narażenie na tę substancję, wykazało, iż ryzyko
raka płuca u pracujących w tych zakładach ponad
rok, po dwudziestoletnim okresie latencji było
o 40% wyższe niż u osób niepracujących i niena-
rażonych na działanie TCDD

Wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne

Podejrzenia o zwiększone ryzyko raka płuca

wśród pracowników narażonych na wielopierście-
niowe węglowodory aromatyczne (WWA) powstały
w pierwszej połowie XX wieku i zostały potwier-
dzone w badaniach na ten temat, przeprowadzo-
nych w latach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych.
Narażenie na WWA występuje przy produkcji alu-
minium, produkcji koksu, w gazyfikacji węgla oraz
w odlewnictwie żelaza i stali. W 1984 r. Międzyna-
rodowa Agencja Badań nad Rakiem uznała, iż ist-
nieją wystarczające dowody na uznanie narażenia
występującego przy produkcji koksu za istotnie
zwiększające ryzyko raka płuca u pracowników
zatrudnionych przy tej produkcji. Za czynnik powo-
dujący zwiększone występowanie nowotworów z tej
przyczyny uznano wielopierścieniowe węglowodory
aromatyczne. Związek przyczynowy z występowa-
niem raka płuca udowodniono również w przypad-
kach narażeń na działanie wielopierścieniowych
węglowodorów aromatycznych, obecnych w sadzy
węglowej, smołach węglowych i pakach węglo-
wych. Badania przeprowadzone wśród kominiarzy,
pracowników narażonych na dymy pakowe przy
produkcji aluminium, karbidu, smołowaniu dachów
i innych rodzajach działalności, gdzie występują
narażenia na smolę węglową, sugerują zwiększone
ryzyko zachorowania na raka płuca w następstwie
narażenia na WWA, które stanowią główną cześć
składową tych związków

Według ekspertów Międzynarodowej Agencji

Badań nad Rakiem istnieją wystarczające dane po-
zwalające przyjąć, iż narażenie występujące podczas
gazyfikacji węgla (według starych technologii) jest
związane z ryzykiem raka płuca. Brak jest jednak
dowodów na istnienie tego związku przyczynowego
odnośnie gazyfikacji węgla dokonywanej zgodnie
z nowymi technologiami stosowanymi w tym procesie.

Patrz przypis 11.

P. Boffetta, R. Saracci, Occupational factors of lung cancer

[w:] A. Hirish, M. Goldberg, J.P. Martin, R. Masse, Prevention of
Respiratory Diseases. Lung Biology in Health and Disease Series
1993, nr 68, s. 117.

M.A. Fingerhut, W.E. Halperin, D.A. Marlow, Cancer mor-

tality in workers exposed to 3,7,8-tetrachlorodibenzo-para-dioxin.
New England Journal of Medicine 1991, nr 324, s. 212.

M.N. Gong, D.C. Christiani, Lung cancer [w:] D. Hendrick,

W. Beckett, S.P. Burge, A. Churg, Occupational disorders of the
lung. W.B. Saunders. Londyn 2002.

PREWENCJA I REHABILITACJA 1/2006

Radon i produkty jego rozkładu

Radon jest występującym w przyrodzie bezwon-

nym i niewidzialnym radioaktywnym gazem, pocho-
dzącym z naturalnego rozpadu uranu. Większość
gleb i skał, korytarze kopalń oraz pomieszczenia
mieszkalne to główne miejsca gromadzenia się tego
promieniotwórczego pierwiastka chemicznego. Sta-
łe produkty rozpadu radonu, będące składnikiem
cząstek aerozolu, kurzu lub dymu, wnikają do ukła-
du oddechowego człowieka, osadzają się w tkance
płucnej i są źródłem promieniowania jonizującego,
uszkadzając kod genetyczny komórek tkanki płuc-
nej, co po latach może prowadzić do rozrostu ko-
mórek nowotworowych i powodować rozwój raka
płuca

Na duże dawki promieniowania jonizującego z in-

halowanych cząstek radonu narażeni są przede
wszystkim górnicy kopalń uranu oraz pracownicy
podziemnych kopalń hematytu i rud metali.

Inne czynniki i warunki ekspozycji

Obok udowodnionych kancerogenów płuca we-

dług klasyfikacji Międzynarodowej Agencji Badań
nad Rakiem istnieje kilkanaście czynników (dla
których płuco jest jednym z głównych narządów do-
celowych) rozważanych jako prawdopodobnie rako-
twórcze dla ludzi. Dla grupy tych substancji istnieją
wystarczające dowody działania rakotwórczego
u zwierząt (badania doświadczalne) i/lub ograni-
czone dowody działania kancerogennego u ludzi

(na podstawie przeprowadzonych badań epidemio-
logicznych na ludziach).

Do grupy tych czynników lub warunków ekspo-

zycji zalicza się między innymi:

epichlorohydry-

nę – wykorzystywaną w produkcji glicerolu, żywic
epoksydowych i żywic stosowanych w uzdatnianiu
wody

chlorek benzoilu – stosowany w medycynie

i jako katalizator wielu reakcji chemicznych

spa-

liny silników Diesla oraz

produkcję szkła i wyro-

bów ceramicznych.

Zawodowe uwarunkowania zdrowia i występowa-

nie stanów patologicznych, związanych z ekspozy-
cją na czynniki szkodliwe, znajdujące się w miejscu
pracy są już od wielu lat przedmiotem zainteresowa-
nia specjalistów z dziedziny higieny przemysłowej.
Dzięki ich badaniom wiadomo, iż niektóre z czynni-
ków występujących w środowisku pracy osób wyko-
nujących pewne zawody przyczyniają się do wzrostu
prawdopodobieństwa zachorowania na raka płuca
dla tych populacji. Jednak w części przypadków
– biorąc pod uwagę dostępne badania naukowe do-
tyczące tego problemu – brak jest możliwości ziden-
tyfikowania konkretnego czynnika etiologicznego
powodującego to schorzenie. Tak więc konieczna
jest kontynuacja badań nad czynnikami ryzyka wy-
stępowania raka płuca, ze szczególnym uwzględnie-
niem czynników ryzyka pochodzenia zawodowego
oraz skuteczna eliminacja i kontrola tych czynników,
co do których związek przyczynowy z rakiem płuca
został udowodniony.

Beata Świątkowska

Zakład Epidemiologii Środowiskowej

Instytutu Medycyny Pracy w Łodzi

S.C. Darby, E. Whitley, G.R. Howe i in., Radon and cancers

other than lung cancer in underground miners: a collaborative
analysis of 11 studies. Journal of National Cancer Institute 1995,
nr 87, s. 378.

okiem prawnika

Prawo czy obowiązek powstrzymania się

od wykonywania pracy niebezpiecznej

Wprowadzenie

Życie i zdrowie – najważniejsze wartości dla

człowieka, które niewątpliwie mogą być zagrożone
w procesie pracy – są prawnie chronione za pomocą
różnych środków prawnych. Nowoczesne systemy
ochrony pracy przewidują powstrzymanie się od
wykonywania pracy niebezpiecznej – środek
prawny będący w dyspozycji pracownika, służący

mu do samodzielnej, bezpośredniej i niezwłocznej
obrony przed zagrożeniami w środowisku pracy.

Wymieniony środek prawny jest przedmiotem re-

gulacji zarówno aktów prawnych Międzynarodowej
Organizacji Pracy oraz Wspólnoty Europejskiej, jak
też występuje w prawie wewnętrznym wielu państw,
w tym w polskich przepisach prawnych.

Podczas analizy regulacji prawnych powstrzy-

mania się od wykonywania pracy niebezpiecznej,

PREWENCJA I REHABILITACJA 1/2006

występujących w różnych systemach prawnych,
wśród podstawowych zagadnień wyłania się kwe-
stia charakteru prawnego tego środka. Jest to
bardzo istotny problem. Chodzi bowiem o rozstrzy-
gnięcie, czy powstrzymanie się od wykonywania
pracy niebezpiecznej jest prawem pracownika czy
jego obowiązkiem, czy też może pracownik został
postawiony jednocześnie w roli uprawnionego i zo-
bowiązanego do uchylenia zagrożenia za pomocą
tego środka prawnego.

Do podjęcia rozważań nad zasygnalizowaną

kwestią skłania różnorodność rozwiązań praw-
nych w tym zakresie, a także to, że postawione
zagadnienie ma doniosłe znaczenie praktyczne
dla stanu bezpieczeństwa i ochrony zdrowia w śro-
dowisku pracy oraz dla pracownika samodzielnie
oceniającego zagrożenie i podejmującego decyzję
o powstrzymaniu się od wykonywania pracy w wa-
runkach niebezpiecznych.

Powstrzymanie się od wykonywania
pracy niebezpiecznej w prawie
Międzynarodowej Organizacji Pracy

Powstrzymanie się od wykonywania pracy w wa-

runkach niebezpiecznych dla życia lub zdrowia
pracownika w prawie międzynarodowym po raz
pierwszy zostało unormowane w konwencji nr 155
i uzupełniającym ją zaleceniu nr 164 dotyczących
bezpieczeństwa, zdrowia pracowników i środowiska
pracy, uchwalonych w dniu 22 czerwca 1981 r. przez
Konferencję Ogólną Międzynarodowej Organizacji
Pracy

. Powołane akty prawne mają fundamen-

talne znaczenie dla międzynarodowego systemu
ochrony pracy, ponieważ określają ogólne zasady
bezpieczeństwa i ochrony zdrowia dla wszystkich
pracowników.

W świetle art. 13 konwencji nr 155 MOP pra-

cownik powstrzymujący się od wykonywania pracy
w sytuacji, co do której miał słuszny powód przy-
puszczać, iż stanowi ona bezpośrednie i poważne
niebezpieczeństwo dla jego życia lub zdrowia,
powinien być chroniony przed negatywnymi z te-
go tytułu konsekwencjami ze strony pracodawcy.
Analizowany przepis nie przesądza o charakterze
omawianego środka prawnego, gdyż nie formułuje
wyraźnie prawa pracownika do powstrzymania się
od wykonywania pracy niebezpiecznej, jak również
jego obowiązku w tym zakresie, lecz koncentruje
się bardziej na zapewnieniu pracownikowi ochrony
w razie podjęcia decyzji o powstrzymaniu się od wy-
konywania pracy niebezpiecznej.

W literaturze przedmiotu zauważono, że prawo

powstrzymania się od wykonywania pracy niebez-

piecznej wynika dla pracownika niejako z samej
natury zobowiązaniowego stosunku pracy, którego
jedną ze stron jest pracownik, drugą zaś pracodaw-
ca. Do podstawowych obowiązków pracodawcy na-
leży między innymi zapewnienie pracownikowi bez-
pieczeństwa i ochrony zdrowia w środowisku pracy,
a do pracownika staranne i sumienne wykonywanie
powierzonej mu pracy. W sytuacji, gdy pracodawca
nie dopełnia ciążących na nim obowiązków w sfe-
rze bezpieczeństwa i ochrony zdrowia, pracownik
ma prawo chronić życie i zdrowie wykorzystując
w tym celu przewidziane prawem środki, w tym
prawo powstrzymania się od wykonywania pracy
niebezpiecznej

. W tym miejscu rodzi się jednak py-

tanie, czy w okolicznościach określonych w art. 13
powołanej konwencji MOP pracownik dysponuje
jedynie prawem do powstrzymania się od wykony-
wania pracy, czy może „normodawca” międzynaro-
dowy nałożył na niego obowiązek powstrzymania
się od wykonywania pracy, a w konsekwencji tym
sposobem uchylenia zagrożenia?

Aby odpowiedzieć na tak postawione pytanie nie

można ograniczyć się tylko do analizy treści art. 13
konwencji nr 155 MOP. Wydaje się, że w omawianym
aspekcie szczególnie istotne znaczenie odgrywa
art. 19 lit. a powołanej konwencji, w świetle którego,
pracownik ma obowiązek współdziałać z praco-
dawcą w sferze bezpieczeństwa i ochrony zdrowia
w miejscu pracy. A także art. 16 lit. a zalecenia nr 164
MOP, w świetle którego na pracowniku spoczywa
obowiązek troski o bezpieczeństwo własne i innych
pracowników będących w obszarze wykonywania
pracy przez pracownika. Moim zdaniem analiza
treści art. 13 – w świetle art. 19 lit. a powołanej kon-
wencji oraz art. 16 lit. a powołanego zalecenia
– prowadzi do wniosku, że pracownik w obliczu bez-
pośredniego i poważnego zagrożenia ma nie tylko
prawo, ale także obowiązek powstrzymania się od
wykonywania pracy niebezpiecznej. Pracownik nie
może bowiem pozostać obojętny na powstałe zagro-
żenie dla życia lub zdrowia ludzkiego w środowisku
pracy. Musi uczynić wszystko, aby zapobiec zagro-
żeniu, choćby nawet poprzez powstrzymanie się od
wykonywania pracy, oczywiście jeżeli jest to jedyny
i ostateczny sposób zażegnania niebezpieczeństwa
w środowisku pracy.

Podobnie złożony charakter powstrzymania się

od wykonywania pracy niebezpiecznej – łączący
prawo z obowiązkiem – można wyprowadzić z norm
zawartych w treści przepisów późniejszych aktów
prawnych Międzynarodowej Organizacji Pracy,
dotyczących ochrony pracowników zatrudnionych
w warunkach szczególnie szkodliwych. Charakte-
rystyczne dla regulacji zawartych w późniejszych
aktach prawnych MOP dotyczących analizowanego

Tekst konwencji nr 155 i zalecenia nr 164 MOP zawarty

w: Konwencje i zalecenia Międzynarodowej Organizacji Pracy
1919-1994, t. II, PWN, Warszawa 1996, s. 1049-1062. Konwencja
nie ratyfikowana przez Polskę.

T. Wyka, Powstrzymanie się od wykonywania pracy niebez-

piecznej – część I, PiZS 1998, nr 4, s. 17-18.

PREWENCJA I REHABILITACJA 1/2006

zagadnienia jest to, że pomimo iż przyznają one pra-
cownikowi już wprost prawo powstrzymania się od
wykonywania pracy w obliczu konkretnego zagroże-
nia, to jednak zawierają także normy nakładające na
pracownika obowiązek współpracy z pracodawcą
w obszarze bezpieczeństwa i ochrony zdrowia oraz
obowiązek dbałości o bezpieczeństwo i zdrowie,
zarówno własne jak i innych osób znajdujących się
w miejscu pracy – co musi prowadzić do wniosku,
że powstrzymanie się od wykonywania pracy nie-
bezpiecznej na gruncie tych aktów prawnych ma
także podwójny charakter. Mam tu na myśli:

kon-

wencję nr 167 z dnia 20 czerwca 1988 r. dotyczącą
bezpieczeństwa i zdrowia w budownictwie

(art. 12

ust. 1 w związku z art. 11 lit. a oraz lit. b cytowanej
konwencji)

konwencję nr 170 z uzupełniającym ją

zaleceniem nr 177 z dnia 25 czerwca 1990 r. doty-
czących bezpieczeństwa przy używaniu substancji
chemicznych w pracy

(art. 18 ust. 1 cyt. konwen-

cji i art. 25 ust. 1 lit. b cyt. zalecenia w związku
z art. 17 ust. 1 cyt. konwencji i art. 21 lit. a cyt. zale-
cenia) oraz

konwencję nr 176 z dnia 22 czerwca

1995 r. dotyczącą bezpieczeństwa i zdrowia w ko-
palniach

(art. 13 ust. 1 lit. e w związku z art. 14 lit. b

i lit. d cyt. konwencji).

Od powyższego schematu uregulowania in-

stytucji powstrzymania się od wykonywania pracy
niebezpiecznej odbiega konwencja nr 174 z dnia
22 czerwca 1993 r. dotycząca zapobiegania poważ-
nym wypadkom przemysłowym

. Na gruncie powo-

łanej konwencji analizowany środek prawny posiada
swoją regulację w art. 20 lit. e, który zamieszczony
został w części V konwencji, zatytułowanej „Prawa
i obowiązki pracowników i ich przedstawicieli”, ale
jednak bez wskazania czy mamy do czynienia w tym
zakresie z prawem, czy obowiązkiem pracownika.
Z racji jednak miejsca regulacji można wyciągnąć
wniosek, że powstrzymanie się od wykonywania
pracy niebezpiecznej na gruncie powołanej kon-
wencji jest zarówno prawem, jak i obowiązkiem
pracownika. Podobnie nie jest wskazany charakter
powstrzymania się od wykonywania pracy niebez-
piecznej na gruncie zalecenia nr 172 MOP z dnia
24 czerwca 1986 r. dotyczącego bezpieczeństwa
w stosowaniu azbestu

, gdzie „normodawca” mię-

dzynarodowy, wprowadzając do art. 9 ust. 1 ten
środek, przede wszystkim kładzie nacisk na ochro-

nę pracownika przed środkami odwetowymi oraz
dyscyplinującymi ze strony pracodawcy.

Należy zauważyć, że powyższe akty prawne nie

zawierają szczególnych norm nakładających na
pracownika obowiązek współpracy z pracodawcą
w sferze bezpieczeństwa i ochrony zdrowia oraz
obowiązek troski o życie i zdrowie ludzkie w pro-
cesie pracy. Wydaje się jednak, że w tym zakresie
można odwołać się do ogólnych zasad zawartych
w konwencji nr 155 i zalecenia nr 164 MOP doty-
czących bezpieczeństwa, zdrowia pracowników
i środowiska pracy. W powyższym stanie prawnym
najbardziej odpowiednim stanowiskiem wydaje się
być przyjęcie, że powstrzymanie się od wykony-
wania pracy niebezpiecznej w prawie międzynaro-
dowym jest jednocześnie prawem i obowiązkiem
pracownika.

Powstrzymanie się
od wykonywania pracy niebezpiecznej
w prawie Wspólnoty Europejskiej

Na gruncie wspólnotowym powstrzymanie się

od wykonywania pracy niebezpiecznej zostało ure-
gulowane w dyrektywie Rady 89/391/EWG z dnia
12 czerwca 1989 r. o wprowadzeniu środków w celu
zwiększania bezpieczeństwa i poprawy zdrowia
pracowników podczas pracy

. Jest najważniejszym

aktem prawnym dla wspólnotowego systemu bez-
pieczeństwa i ochrony zdrowia pracowników.

W świetle art. 8 ust. 4 powołanej dyrektywy

pracownik, który w obliczu poważnego i nieunik-
nionego zagrożenia opuszcza swoje stanowisko
pracy lub niebezpieczną strefę, nie może znaleźć
się z tego powodu w jakimkolwiek niekorzystnym
położeniu i musi być chroniony przed wszelkimi
ujemnymi konsekwencjami ze strony pracodawcy.
Wymieniony przepis, podobnie jak uregulowanie
prawne zawarte w konwencji nr 155 MOP, nie okre-
śla w sposób wyraźny charakteru powstrzymania
się od wykonywania pracy niebezpiecznej, ale kła-
dzie nacisk na ochronę pracownika w sytuacji, gdy
musi on uniknąć powstałego zagrożenia dla życia
lub zdrowia w miejscu pracy. Nie ulega wątpliwości,
iż pracownik będący w stanie poważnego i nieunik-
nionego zagrożenia ma prawo powstrzymać się
od wykonywania pracy w celu ratowania własnego
życia lub zdrowia. Na gruncie prawa wspólnotowe-
go, w ścisłym związku z prawem powstrzymania
się od wykonywania pracy niebezpiecznej, po-
zostaje obowiązek dbałości pracownika nie tylko
o bezpieczeństwo i zdrowie własne, ale także innych
osób. Obowiązek ten został wyrażony w art. 13
ust. 1 powołanej na wstępie dyrektywy i na mocy te-
go przepisu na każdym pracowniku spoczywa moż-
liwie największa odpowiedzialność za bezpieczeń-
stwo i zdrowie własne oraz innych osób, będących

Tekst konwencji nr 167 MOP zawarty w: Konwencje i zale-

cenia Międzynarodowej Organizacji Pracy..., s. 1211-1221. Kon-
wencja nie ratyfikowana przez Polskę.

Tamże, s. 1247-1264. Konwencja nie ratyfikowana przez

Polskę.

Konwencja ratyfikowana przez Polskę: Dz.U. z 2000 r. nr 60,

poz. 699. Tekst konwencji nr 176 ogłoszony: Dz.U. z 2003 r.
nr 117, poz. 1105.

Tekst konwencji nr 174 MOP zawarty w: Konwencje i zale-

cenia Międzynarodowej Organizacji Pracy..., s. 1291-1298. Kon-
wencja nie ratyfikowana przez Polskę.

Tamże, s. 1171-1179. Konwencja nr 162 MOP nie ratyfiko-

wana przez Polskę.

Dz. Urz. WE nr L 183 z dnia 29 czerwca 1989 r. , s. 0001-0008.

PREWENCJA I REHABILITACJA 1/2006

w zasięgu wykonywania pracy danego pracow-
nika

. Dyrektywa następnie precyzuje, że pracowni-

cy w tym celu powinni między innymi współpraco-
wać z pracodawcą w wypełnianiu obowiązków doty-
czących bezpieczeństwa i ochrony zdrowia podczas
pracy (art. 13 ust. 2 lit. e i lit. f cyt. dyrektywy).

Wszystkie wyżej powołane normy prawne po-

zwalają – moim zdaniem – stwierdzić, iż pracownik
na ich podstawie dysponuje nie tylko prawem, ale
jednocześnie spoczywa na nim obowiązek po-
wstrzymania się od wykonywania pracy w stanie
poważnego i nieuniknionego zagrożenia dla ży-
cia lub zdrowia ludzkiego w miejscu pracy (art. 8
ust. 4 w związku z art. 13 ust. 1 oraz ust. 2 lit. e i lit. f
cyt. dyrektywy). Prawo wspólnotowe, podobnie jak
prawo międzynarodowe, przyjmuje zatem złożoną
konstrukcję powstrzymania się od wykonywania
pracy niebezpiecznej – łączącą prawo z obowiąz-
kiem – co z pewnością jest korzystne z punktu
widzenia zapewnienia bezpieczeństwa i ochrony
zdrowia pracowników w środowisku pracy. Warto
przy tym podkreślić, że powołana dyrektywa w art. 5
ust. 3 wyraźnie zastrzega, że nałożenie na pracow-
ników obowiązków z zakresie bhp w żadnym stop-
niu nie ogranicza odpowiedzialności pracodawcy
za ochronę zdrowia i bezpieczeństwa wszystkich
pracowników w środowisku pracy

Powstrzymanie się
od wykonywania pracy niebezpiecznej
w systemach prawnych
wybranych państw obcych

Powstrzymanie się od wykonywania pracy w wa-

runkach niebezpiecznych posiada swoje regulacje
prawne w prawie wewnętrznym wielu krajów. W lite-
raturze przedmiotu zauważa się, że analiza regulacji
prawnych wybranych państw obcych – z punktu
widzenia charakteru prawnego powstrzymania się
od wykonywania pracy niebezpiecznej – skłania do
wyróżnienia dwóch sposobów unormowania tego
środka prawnego. Mianowicie:

sposobu przyj-

mującego, że powstrzymanie się od wykonywania
pracy niebezpiecznej jest prawem pracownika
oraz

sposobu traktującego powstrzymanie się od

wykonywania pracy niebezpiecznej w kategoriach
obowiązku pracowniczego.

W prawie wewnętrznym wybranych państw

obcych zdecydowanie dominuje pierwszy sposób
unormowania, przyznający pracownikowi prawo
powstrzymania się od wykonywania pracy niebez-
piecznej (np. Francja, Hiszpania, Litwa, Węgry). Naj-

pełniej wymieniony sposób unormowania przyjmuje
kanadyjska ustawa o zdrowiu i bezpieczeństwie
pracy z 1979 r., w której powstrzymanie się od wyko-
nywania pracy niebezpiecznej jest traktowane jako
jedno z głównych praw pracowniczych w zakresie
bezpieczeństwa oraz ochrony zdrowia; świadczy
o tym zamieszczenie tego unormowania w rozdziale
traktującym o ogólnych prawach pracowniczych. Na
gruncie powołanej ustawy z 1979 r. pracownik ma
prawo powstrzymania się od wykonywania pracy,
jeśli ma on uzasadniony powód przypuszczać, że
wykonywanie tej pracy narazi na niebezpieczeń-
stwo jego życie lub zdrowie lub może mieć skutki
w zakresie narażenia innych osób na podobne nie-
bezpieczeństwo.

Drugi sposób unormowania, traktujący powstrzy-

manie się od wykonywania pracy niebezpiecznej
w kategoriach pracowniczego obowiązku, cha-
rakterystyczny jest głównie dla szwedzkiej ustawy
o środowisku pracy z 1978 r. Na gruncie tej ustawy,
w części regulującej ogóle obowiązki pracownicze,
ustawodawca nakłada na pracownika obowiązek
udzielania pracodawcy pomocy w tworzeniu bez-
piecznego środowiska pracy. Pracownik, który oce-
ni, że jego praca stwarza bezpośrednie i poważne
zagrożenie dla życia lub zdrowia ludzkiego w środo-
wisku pracy, powinien natychmiast zgłosić to pra-
codawcy. Dopiero w kontekście tych obowiązków
ustawodawca stwierdza, iż pracownik nie może być
odpowiedzialny za jakąkolwiek szkodę wynikającą
z niewykonywania pracy w oczekiwaniu na instruk-
cje dotyczące jej ponownego podjęcia. Z powołanej
ustawy z 1978 r. wynika, że w sytuacji stwierdzenia
przez samego pracownika bezpośredniego i groź-
nego niebezpieczeństwa, obowiązek wykonywania
pracy w ogóle nie powstaje, a nawet więcej – pra-
cownik ma właśnie obowiązek powstrzymania się
od jej wykonywania.

W ustawodawstwach państw obcych nie braku-

je jednak przykładów traktowania analizowanego
środka prawnego w sposób złożony: pracownik
dysponuje nie tylko prawem do powstrzymania się
od wykonywania pracy niebezpiecznej, ale jedno-
cześnie ma taki obowiązek (np. Niemcy, Austria).

W świetle prawa wewnętrznego niektórych

państw obcych warto jeszcze dostrzec gwarancje
realizacji pracowniczego prawa powstrzymania
się od wykonywania pracy niebezpiecznej, które
stanowią rozwinięcie ogólnych zasad ochrony pra-
cowników przed niekorzystnymi konsekwencjami
ze strony pracodawcy zawartych w prawie między-
narodowym oraz wspólnotowym. Najszerszy zakres
ochrony przed działaniami „odwetowymi” praco-
dawcy przyznaje pracownikowi wspomniana już ka-
nadyjska ustawa o zdrowiu i bezpieczeństwie pracy
z 1979 r. Ustawa ta wyraźnie stanowi, że pracownik
powstrzymujący się od pracy w stanie zagrożenia
nie może być zwolniony, zawieszony, przeniesiony
na inne stanowisko, a także nie można uznać go

T. Wyka, Powstrzymanie się od wykonywania... – część I,

s. 18.

Tamże, s. 18-19.

Opracowałam na podstwie: T. Wyka, Ochrona zdrowia

i życia pracownika jako element treści stosunku pracy, Warszawa
2003, s. 186-188; T. Wyka, Powstrzymanie się od wykonywania ...
– część I, s. 19-20.

PREWENCJA I REHABILITACJA 1/2006

za korzystającego w tym czasie z urlopu wypo-
czynkowego ani stosować wobec niego środków
dyscyplinujących. Podobnie francuski Kodeks pracy
z 1982 r. stwierdza, że wobec pracownika powstrzy-
mującego się od wykonywania pracy niebezpiecz-
nej pracodawca nie może stosować żadnych sankcji
ani dokonywać potrącenia z wynagrodzenia.

Powstrzymanie się od wykonywania
pracy niebezpiecznej w polskim
systemie prawnym

Powstrzymanie się od wykonywania pracy

niebezpiecznej do polskiego systemu prawnego
expressis verbis wprowadziła ustawa z dnia 2 lute-
go 1996 r. o zmianie ustawy – Kodeks pracy oraz
o zmianie niektórych ustaw

. W literaturze przed-

miotu jednak już wcześniej dość powszechnie uzna-
wano, iż pracownikowi tego rodzaju uprawnienie
przysługuje, w związku z czym poszukiwano róż-
nych źródeł jego obowiązywania.

Zdaniem W. Szuberta

obowiązek zapewnie-

nia bezpiecznych warunków pracy wykracza poza
sferę „wymiany” i obciąża pracodawcę w pełnym
zakresie, bez względu na wywiązywanie się z obo-
wiązków przez pracowników. W przypadku nieza-
pewnienia pracownikom niezbędnie koniecznych
warunków w obszarze bezpieczeństwa i higieny,
prawo żądania od nich pracy w ogóle nie powsta-
je, gdyż ochrona zdrowia i życia ludzkiego jest tak
elementarnym prawem nie tylko pracowniczym, lecz
także „ogólnoobywatelskim”, że nie sposób uznać,
aby ktokolwiek mógł być zobowiązany do wykony-
wania pracy w warunkach niebezpiecznych.

W opinii zaś T. Grzeszczyka

, jeśli pracownik

działający w ramach ochrony swego interesu do-
kona oceny zgodności otrzymanego polecenia
z wymogami bezpiecznej pracy i stwierdzi, iż wy-
dane polecenie narusza te wymogi, to ma prawo
odmowy spełnienia bezprawnego polecenia. Zda-
niem autora podstaw do odmowy wykonywania
pracy niebezpiecznej można także szukać w pra-
cowniczym obowiązku dbałości o słuszny interes
pracodawcy, który w szczególności może polegać
na obowiązku odmowy spełnienia polecenia, które
prowadziłoby do powstania szkody na pracowniku,
a w konsekwencji również szkody dla pracodawcy.

Powstrzymanie się od wykonywania pracy

niebezpiecznej posiada swoją regulację prawną
w art. 210 § 1-6 Kodeksu pracy

, która, od cza-

su wprowadzenia jej do polskiego prawa pracy
w 1996 r., w niezmienionym kształcie obowiązuje

do dnia dzisiejszego. W świetle powołanego prze-
pisu pracownik ma prawo powstrzymania się od
wykonywania pracy w sytuacji, gdy warunki pracy
nie odpowiadają przepisom bhp i stwarzają bezpo-
średnie zagrożenie dla zdrowia lub życia pracowni-
ka, albo gdy wykonywana przez niego praca grozi
takim niebezpieczeństwem innym osobom (art. 210
§ 1 k.p.). W przypadku, gdy samo powstrzymanie
się od wykonywania pracy nie usuwa powstałe-
go zagrożenia, pracownik ma prawo oddalić się
z miejsca zagrożenia (art. 210 § 2 k.p.). Za czas po-
wstrzymania się od wykonywania pracy ze względu
na bezpośrednie zagrożenie zewnętrzne i ewentu-
alnie oddalenia się z tego powodu z niebezpiecz-
nego miejsca pracy (art. 210 § 1 i § 2 k.p.), na mocy
art. 210 § 3 k.p., zachowuje on prawo do pełnego
wynagrodzenia, czyli za czas niewykonywania
pracy ma otrzymać wynagrodzenie w takiej wyso-
kości, w jakiej by je otrzymywał, gdyby nie przerwał
pracy. Do wyliczenia należnego pracownikowi wy-
nagrodzenia stosuje się zasady przewidziane w § 5
rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Socjalnej
z dnia 29 maja 1996 r. w sprawie sposobu ustalania
wynagrodzenia w okresie niewykonywania pracy
oraz wynagrodzenia stanowiącego podstawę ob-
liczania odszkodowań, odpraw, dodatków wyrów-
nawczych do wynagrodzenia oraz innych należno-
ści przewidzianych w Kodeksie pracy

Specyfiką polskich regulacji prawnych w zakre-

sie samodzielnych środków prawnych będących
w dyspozycji pracownika w sferze bhp jest przy-
znanie pracownikowi prawa powstrzymania się od
wykonywania pracy w sytuacji, gdy stan psycho-
fizyczny pracownika nie zapewnia bezpiecznego
wykonywania pracy i stwarza zagrożenie dla innych
osób (art. 210 § 4 k.p.). Pracownicze prawo po-
wstrzymania się od wykonywania pracy na zasa-
dach określonych w art. 210 § 4 k.p., w odróżnieniu
od prawa powstrzymania się od wykonywania pracy
w obliczu bezpośredniego zagrożenia zewnętrzne-
go (art. 210 § 1 k.p.), ma ograniczony zakres pod-
miotowy i dotyczy tylko pracowników, których praca
wymaga szczególnej sprawności psychofizycznej
i za taką została uznana w przepisach prawa. Wykaz
takich prac zawiera – wydane na podstawie art. 210
§ 6 k.p. – rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki
Społecznej z dnia 28 maja 1996 r. w sprawie rodza-
jów prac wymagających szczególnej sprawności
psychofizycznej

Czas powstrzymania się od wykonywania pra-

cy na zasadach określonych w art. 210 § 4 k.p.,
a więc ze względu na niedyspozycję pracownika,
nie został objęty przez ustawodawcę gwarancją
zachowania prawa do wynagrodzenia, bowiem,
zgodnie z art. 210 § 3 k.p., prawo do wynagrodze-
nia przysługuje tylko za czas powstrzymania się

Dz.U. z 1996 r. nr 24, poz. 110. Ustawa weszła w życie

z dniem 2 czerwca 1996 r.

W. Szubert, Ochrona pracy. Studium społeczno-prawne,

PWN, Warszawa 1966, s. 268.

T. Grzeszczyk, Odmowa wykonania niebezpiecznej pracy,

PiP 1964, nr 10, s. 525-529.

Tekst jednolity: Dz.U. z 1998 r. nr 21, poz. 94 z późn. zm.

Dz.U. z 1996 r. nr 62, poz. 289 z późn zm.

Dz.U. z 1996 r. nr 62, poz. 287.

PREWENCJA I REHABILITACJA 1/2006

od świadczenia pracy na podstawie art. 210 § 1
i § 2 k.p. W związku z tym czas powstrzymania się
od wykonywania pracy spowodowany niewłaści-
wym stanem psychofizycznym pracownika należy
traktować jako usprawiedliwiony, nieodpłatny brak
świadczenia pracy.

Należy zauważyć, że ustawodawca w art. 210

Kodeksu pracy w sposób jednoznaczny i wyraźny
nadał instytucji powstrzymania się od wykonywa-
nia pracy niebezpiecznej kategorię uprawnienia.
Śladem jednak przepisów prawa międzynarodowe-
go oraz wspólnotowego warto również na polskim
gruncie prawnym rozważyć problem, czy powstrzy-
manie się od wykonywania pracy niebezpiecznej
w naszym systemie prawnym ma jedynie charakter
prawa, czy może są jednak podstawy prawne do te-
go, aby uznać, że środek ten ma podwójny charak-
ter, czyli łączy prawo z obowiązkiem pracowniczym.
Tym bardziej, iż zarówno przedstawiciele doktryny
prawa pracy, jak i judykatura dają przykłady trak-
towania prawa powstrzymania się od wykonywania
pracy niebezpiecznej jednocześnie w kategoriach
obowiązku pracowniczego. W literaturze przedmio-
tu wskazano, że pracownik realizujący powstrzy-
manie się od wykonywania pracy niebezpiecz-
nej w celu ochrony życia lub zdrowia innych osób
(art. 210 § 1 k.p.) występuje jednocześnie w roli
uprawnionego i zobowiązanego, ponieważ podsta-
wowym obowiązkiem pracownika jest ostrzeżenie
współpracowników, a także innych osób znajdują-
cych się w rejonie zagrożenia o grożącym im nie-
bezpieczeństwie (art. 211 pkt 6 k.p.)

. Zauważono

także, że pracownik nie tylko ma prawo unikania
niebezpieczeństwa, ale – co więcej – powinien chro-
nić własne zdrowie i życie w miejscu pracy, gdyż ma
obowiązek przestrzegania przepisów i zasad bhp
(art. 211 pkt 2 k.p.)

. W rozważanym aspekcie istot-

ne znaczenie odgrywa również art. 211 pkt 7 k.p.,
w świetle którego pracownik ma obowiązek współ-
działania z pracodawcą w sferze bezpieczeństwa
i higieny pracy

Sąd Najwyższy obowiązek pracownika po-

wstrzymania się od wykonywania pracy niebez-
piecznej wywodzi z pracowniczego obowiązku
troski o dobro pracodawcy (art. 100 § 2 pkt 4 k.p.).
W omawianym aspekcie istotny jest zwłaszcza
wyrok Sądu Najwyższego z dnia 7 styczna 1998 r.
w sprawie I PKN 405/97

, w którego tezie Sąd

Najwyższy stwierdził, że „skorzystanie z prawa
powstrzymania się od wykonywania pracy, której
warunki nie odpowiadają przepisom bhp i stwarzają
bezpośrednie zagrożenie dla zdrowia lub życia pra-

cownika, jak też z prawa oddalenia się z miejsca za-
grożenia (art. 210 § 1 i § 2 k.p.), może się wyjątkowo
zaktualizować dla pracownika jako przedmiot jego
równoczesnego obowiązku dbałości o dobro praco-
dawcy (art. 100 § 2 pkt 4 k.p.)”.

Natomiast w uzasadnieniu wyroku z dnia 16 lis-

topada 2000 r. w sprawie I PKN 44/00

Sąd Naj-

wyższy zwrócił uwagę, że praca w warunkach bez-
piecznych i higienicznych należy do sfery interesów
wspólnych podmiotów stosunku pracy. W związku
z tym niekiedy obowiązek wykonywania pracy może
okresowo przekształcić się w obowiązek powstrzy-
mania się od wykonywania pracy. Sąd Najwyższy
także w tym wypadku obowiązek powstrzymania się
od wykonywania pracy niebezpiecznej wyprowadził
z pracowniczego obowiązku troski o dobro praco-
dawcy, zwracając uwagę, że dobro pracodawcy ma
wiele aspektów i niekoniecznie trzeba je oceniać
chwilową i jedynie ekonomiczną miarą

. Zdaniem

T. Wyki tego rodzaju interpretacja Sądu Najwyższe-
go nie może być nadużywana i w żadnym wypadku
nie może prowadzić do przerzucenia odpowiedzial-
ności za stan bhp na pracownika

. Stanowisko au-

torki potwierdza dotychczasowe orzecznictwo Sądu
Najwyższego, które opowiada się za niepodzielną
odpowiedzialnością pracodawcy w sferze bezpie-
czeństwa i ochrony zdrowia pracowników

W powyższym kontekście należy postulować

wprowadzenie do polskiego sytemu prawnego,
wzorem art. 5 ust. 3 wyżej powołanej dyrektywy
wspólnotowej, jednoznacznego zastrzeżenia, że
nałożenie na pracowników obowiązków w sferze
bezpieczeństwa i ochrony zdrowia w żadnym stop-
niu nie ogranicza odpowiedzialności pracodawcy
za ochronę zdrowia i bezpieczeństwa pracowników
w środowisku pracy. W świetle powyższego wyda-
je się, że przeprowadzone rozważania pozwalają
wyrazić pogląd, że na polskim gruncie prawnym,
podobnie jak w innych systemach prawnych, po-
wstrzymanie się od wykonywania pracy niebez-
piecznej nie występuje w czystej postaci; niezależ-
nie od jednoznacznego wskazania w art. 210 k.p.
na pracownicze prawo w tym zakresie, środek ten
posiada również znamiona obowiązku pracow-
niczego. Nietrudno bowiem, analizując treść
art. 210 k.p. w świetle przepisów prawnych nakła-
dających na pracownika różne obowiązki w sferze
bezpieczeństwa i ochrony zdrowia, wyprowadzić
wniosek, że pracownik, obok prawa, ma jednak
także obowiązek powstrzymania się od wykonywa-
nia pracy zagrażającej życiu lub zdrowiu ludzkiemu
w miejscu pracy.

T. Wyka, Powstrzymanie się od wykonywania pracy niebez-

piecznej – część II, PiZS 1998, nr 5, s. 25-26.

W. Sanetra, Komentarz do działu X Kodeksu pracy [w:] Ko-

deks pracy. Tekst ujednolicony. Komentarz, J. Iwulski, W. Santera
(red.), Wyd. LIBRATA, Warszawa 1996, s. 484.

T. Wyka, Ochrona zdrowia ..., s. 202-203.

OSNAPiUS z 1998 r. nr 22, poz. 651.

OSNAPiUS z 2002 r. nr 7, poz. 239.

W podobnym duchu wypowiadano się w okresie przedko-

deksowym: T. Grzeszczyk, Odmowa wykonania ..., s. 525-529.

T. Wyka, Ochrona zdrowia ..., s. 203.

Wyrok SN z dnia 9 sierpnia 1967 r., I PR 240/67 (niepubli-

kowany) oraz wyrok SN z dnia 16 marca 1999 r., II UKN 522/98,
OSNAPiUS z 2000 r. nr 9, poz. 374.

PREWENCJA I REHABILITACJA 1/2006

Zakończenie

W świetle przeprowadzonych rozważań należy

stwierdzić, że złożony charakter powstrzymania się
od wykonywania pracy niebezpiecznej, łączący pra-
wo z obowiązkiem pracowniczym w tym zakresie,
wynika z przedmiotu ochrony tego środka prawne-
go, jakim jest życie i zdrowie ludzkie. Te najważniej-
sze wartości dla człowieka niewątpliwie muszą być
chronione – nie tylko przez samych pracodawców,
głównych podmiotów zobowiązań w sferze bezpie-
czeństwa i ochrony zdrowia w środowisku pracy, ale
również przez wszystkich pracowników oraz przez
każdego pracownika z osobna.

Należy podkreślić, że nie tylko pracownicy,

ale przede wszystkim pracodawcy powinni mieć
świadomość tego, że pracownik powstrzymujący
się od wykonywania pracy niebezpiecznej często
tym sposobem uchyla powstałe w miejscu pracy
nieuniknione zagrożenie, a więc tym samym po-

dejmuje działania nie tylko w interesie własnym lub
swoich współpracowników, ale również w interesie
pracodawcy. W związku z powyższym pracownik
w sytuacji zagrożenia życia lub zdrowia ludzkiego,
a w konsekwencji i dobra pracodawcy, dysponuje
nie tylko prawem, ale również ma obowiązek po-
wstrzymania się od wykonywania pracy w obliczu
niebezpieczeństwa.

Powyższe spostrzeżenia potwierdzają, że pra-

cownik ma ogromną rolę do spełnienia w kształto-
waniu bezpieczeństwa i ochrony zdrowia ludzkiego
w miejscu pracy oraz że powstrzymanie się od wy-
konywania pracy niebezpiecznej należy do środków
prawnych mających podstawowe znaczenie w sytu-
acji bezpośredniego zagrożenia w miejscu pracy,
a w konsekwencji dla zapewnienia bezpieczeństwa
i ochrony zdrowia ludzkiego w środowisku pracy.

Grażyna Ślawska

Instytut Medycyny Pracy w Łodzi

uzdrowiska

W Cieplicach Turczańskich…

epublika Słowacka – istniejąca od 1 stycz-
nia 1993 r. – jest małym krajem w centrum Euro-

py. Stolicą 5,5-milionowej Słowacji jest Bratysława.

Choć Słowacja jest krajem niewielkim, to nagro-

madzonymi na swoim obszarze walorami przyrod-
niczymi mogłaby obdzielić kilka większych państw.
Na jej obszarze występują wysokie góry, wygasłe
wulkany, kaniony, jaskinie, wodospady, termalne
źródła mineralne, rośliny lecznicze. Zachowały się
też tereny zupełnie dziewicze z bogatą florą i fauną,
które są wielką atrakcją turystyczną. Ciekawe jest
również to, że – jak obliczono – geograficznym środ-
kiem starego kontynentu jest miejscowość Kremnic-
kie Banie, położona w środkowej Słowacji.

Źródła mineralne i ich dobroczynne skutki leczni-

cze odkryto w Słowacji już w najdawniejszych cza-
sach i przy wielu z nich powstały dziesiątki uzdro-
wisk, w których leczy się najróżniejsze schorzenia.
W balneologii światowej wiele znaczą uzdrowiska
w Pieszczanach, Cieplicach Trenczańskich i Cie-

plicach Turczańskich, a także położone w miej-
scowościach Bardejów, Sliacz i Wyżne Rużbachy.
Odwiedziliśmy jedno z tych uzdrowisk – Cieplice
Turczańskie.

W poprzednich numerach kwartalnika „Prewencja i Rehabilitacja” prezentowaliśmy Państwu polskie

sanatoria i uzdrowiska współpracujące z Zakładem Ubezpieczeń Społecznych, przybliżając ich walory
klimatyczne, lecznicze oraz zakres świadczonych usług. Informacje te będą kontynuowane.

W tym numerze kwartalnika postanowiliśmy przybliżyć Państwu jedno z uzdrowisk naszych połu-

dniowych sąsiadów – Słowacji.

Godło miejscowości Cieplice Turczańskie.

PREWENCJA I REHABILITACJA 1/2006

ierwsze wzmianki o leczniczych właściwo-
ściach wód termalnych w Kotlinie Turczańskiej

(środkowa Słowacja) odnotowano już w 1281 r.
Przy źródłach wybudowano obiekty uzdrowiskowe.
Za czasów habsburskich kurort zyskał rozgłos
i nastąpiła dalsza jego rozbudowa. Powstał prze-
piękny park uzdrowiskowy i wybudowano połącze-
nie kolejowe w celu lepszego dojazdu dla kuracju-
szy z dalszych okolic. Obecnie dojazd do uzdro-
wiska jest dogodny; można tu dojechać dobrze
utrzymanymi i bezpiecznym drogami, a odległość
od przejścia granicznego, np. w Cieszynie wynosi
mniej niż 150 km.

Do najpiękniejszych obiektów uzdrowiska należy

„Modra łaźnia” wzniesiona w 1885 r. w stylu późne-
go klasycyzmu, o wielobocznej kopulastej archi-
tekturze. Obiekt położony jest bezpośrednio przy
źródle termalnym mającym właściwości lecznicze,
w szczególności dla schorzeń alergicznych i urolo-
gicznych. Temperatura wody w tym źródle wynosi
ok. 40°C.

Obecnie kurort Cieplice Turczańskie dysponuje

500 miejscami, a rocznie korzysta z jego usług ponad
7000 kuracjuszy.

W uzdrowisku leczy się:

choroby narządu ru-

chu

schorzenia urologiczne

schorzenia skórne

oraz

choroby kobiece. Specjaliści twierdzą, że

– z punktu widzenia leczniczego – najlepsze wyniki
daje co najmniej 4-tygodniowy pobyt w kurorcie,
ale pozytywnie na organizm człowieka wpływają już
14-dniowe turnusy.

Na terenie uzdrowiska znajduje się 7 źródeł o tem-

peraturze wody od 38°C do 47,5°C. Park uzdrowisko-
wy ciągnie się na długości ponad 2 km. Kuracjusze
korzystają również z kąpieliska termalnego z dwoma
basenami.

Do najnowocześniejszych należy, między inny-

mi, odbudowane w ostatnim okresie sanatorium
„Wielka Fatra”. Tutejszy kompleks hotelowo-lecz-
niczy posiada nowoczesną bazę zabiegową oraz
kryty basen termalny o temperaturze wody 38°C.

Basen wyposażony jest w urządzenia służące
do masażu oraz posiada zaplecze z wygodnymi
miejscami do wypoczynku. Relaksacyjna muzy-
ka, jaką słychać w trakcie zabiegu kąpielowego,
dodatkowo działa uspokajająco i wyciszająco, co
sprawia, że pobyt w ciepłym basenie jest przy-
jemnym i wyjątkowo kojącym zabiegiem leczni-
czym. Kuracjusze najchętniej korzystają z niego
przed snem.

Zabytkowa „Modra Łaźnia” w Cieplicach Turczańskich.

Fot.: A. Serafińska

Ujęcie termalnej wody pitnej w Cieplicach Turczańskich.

Fot.: A. Serafińska

Nowoczesne sanatorium „Wielka Fatra” w Cieplicach Turczańskich.

Fot.: A. Serafińska

Poczekalnia w zakładzie przyrodoleczniczym w sanatorium
„Wielka Fatra”.

Fot.: A. Serafińska

PREWENCJA I REHABILITACJA 1/2006

Baza zabiegowa umożliwia przeprowadzanie

w wygodnych i komfortowych warunkach zabie-
gów leczniczych, wśród których można wymienić:

zabiegi parafinowe

zabiegi borowinowe

ma-

saże podwodne

masaże klasyczne

elektrote-

rapię oraz

kąpiele wannowe mineralne.

Stołówka, która znajduje w dogodnym dla ku-

racjuszy centralnym punkcie budynku, posiada
estetyczny wystrój, a proponowane wyżywienie jest
urozmaicone (tzw. szwedzki stół). Kuracjusz może
sam dobierać potrawy, zgodnie z wydanym przez
lekarza zaleceniem diety.

Po zabiegach i posiłkach kuracjusze korzy-

stają ze spacerów po parku uzdrowiskowym.
Mogą też korzystać z organizowanych wycieczek
turystycznych po okolicznych miejscowościach,

podziwiając widoki, przyrodę i zabytki. W porze
zimowej w bliskiej odległości od uzdrowiska Cie-
plice Turczańskie (dojazd ok. 15 min.) czynne są
dwa ośrodki narciarskie. Mogą z nich korzystać
kuracjusze, którym lekarz leczący zezwoli na
uprawianie tego sportu. Pięknie położone, ośnie-
żone stoki narciarskie wyposażone są w wyciągi
krzesełkowe i orczykowe oraz posiadają świetną
bazę odpoczynkowo-widokową. W porze wio-
senno-letniej w okolicach uzdrowiska można ko-
rzystać z urozmaiconych i bezpiecznych szlaków
turystycznych. Rehabilitacja lecznicza przeprowa-
dzona w uzdrowisku Cieplice Turczańskie może
więc być urozmaicana wycieczkami i odpoczyn-
kiem czynnym.

iekawym uzdrowiskiem, leżącym w odległości
ok. 50 km od Cieplic Turczańskich, jest maleń-

ka miejscowość – Szklane Cieplice, gdzie znajduje
się kąpielisko termalne położone w jaskini. Ciepłe
kąpiele (42°C) i urokliwe położenie w jaskini z ma-
lowniczymi skałami pozostawia niezapomniane
wrażenia.

Innym uzdrowiskiem położonym w pobliżu

Cieplic Turczańskich są Bojnice. Atrakcją tego
uzdrowiska, oprócz źródeł wód leczniczych
i kompleksu basenów termalnych, jest zamek
z XII wieku, który na przełomie wieków XIX i XX
został przebudowany na wzór francuskich zam-
ków nad Loarą. Przy zamku znajduje się jaskinia
ze śladami człowieka prehistorycznego, udo-
stępniona zwiedzającym. Kuracjusze mogą też
odwiedzić ogród zoologiczny z okazami zwierząt
z całego świata.

Uzdrowisko Bojnice specjalizuje się w leczeniu

chorób reumatycznych, narządu ruchu i alergii.

Pobyt w słowackich uzdrowiskach sprawia, że

kuracjusz może zapomnieć o swojej chorobie,
problemach i osiągnąć znaczną poprawę stanu
zdrowia.

Anna Serafińska

Departament Prewencji i Rehabilitacji

Cieplice Turczańskie – widok okolic.

Fot.: A. Serafińska

Zabytkowy kościół w Cieplicach Turczańskich.

Fot.: A. Serafińska

Baza zabiegowa w sanatorium „Wielka Fatra” – kąpiele mineralne.

Fot.: A. Serafińska

PREWENCJA I REHABILITACJA 1/2006

9 lutego w siedzibie Centralnego Instytutu

Ochrony Pracy-Państwowego Instytutu Badawcze-
go w Warszawie odbyło się spotkanie poświęcone
sprawom koordynacji projektu Europejskiej Agen-
cji Bezpieczeństwa i Zdrowia w Pracy pod nazwą
„Działania na rzecz Zdrowego Miejsca Pracy” (Heal-
thier Workplace Initiative).

Celem wymienionego projektu jest podnoszenie

wiedzy na temat najważniejszych zagadnień doty-
czących bezpieczeństwa i zdrowia w pracy oraz bu-
dowanie w świadomości społecznej pozytywnego
wizerunku bhp i kultury bezpieczeństwa pracy. Jego
odbiorcami będą przede wszystkim przedstawiciele
małych i średnich przedsiębiorstw, a także instytu-
cje i firmy związane z procesami pracy, np. podmioty
świadczące usługi w zakresie bhp na rzecz małych
i średnich przedsiębiorstw.

W poszczególnych krajach projekt będzie

realizowany przez krajowe punkty centralne, we
współpracy z Europejską Agencją Bezpieczeń-
stwa i Zdrowia w Pracy, a celom jego realizacji
będą służyć materiały informacyjne i promocyjne,
przygotowane przez Agencję i zaakceptowane
przez dany kraj. Wspomniane materiały to:

fol-

der i ulotka zawierające podstawowe informacje
na temat kampanii oraz adres witryny interneto-
wej

ogłoszenia w mediach

banery w witry-

nach internetowych przekierowujące na stronę
internetową kampanii

informacje za pośrednic-

twem poczty elektronicznej

plakat promujący

przesłanie kampanii w nowych państwach człon-
kowskich Unii Europejskiej

broszura dotycząca

podstaw bhp

film DVD.

Wstępnie zaplanowane działania dotyczą lat

2006-2007. Obejmują one między innymi: organi-
zację seminariów upowszechniających tematykę
bezpieczeństwa pracy, utworzenie i prowadzenie
strony internetowej z informacjami dla odbiorców,
dystrybucję materiałów informacyjnych.

16 lutego w Międzynarodowym Centrum Bio-

cybernetyki w Warszawie została zorganizowana
konferencja na temat „Skrócenie czasu pracy jako
rekompensata zatrudnienia w porze nocnej”. Jej
inicjatorem i organizatorem było Ogólnokrajowe
Zrzeszenie Związków Zawodowych Pracowników
Ruchu Ciągłego, natomiast patronatem objęło ją
Forum Związków Zawodowych. W spotkaniu wzięli
udział przedstawiciele rządu, parlamentu, związków
zawodowych, pracodawców i pracowników.

Podczas obrad poruszano m.in. takie zagadnie-

nia, jak:

Możliwości przeciwdziałania niekorzyst-

nym wpływom pracy zmianowej

Funkcjonowanie

człowieka w różnych porach doby – praca zmianowa

Bezpieczeństwo pracy w ruchu ciągłym

Praca

zmianowa a zdrowie.

Praca zmianowa, obejmująca porę nocną,

stawia duże wymagania organizmowi pracow-
nika. Wynikają one z konieczności działania
wbrew naturalnemu rytmowi zdolności do wysiłku
i ciągłej adaptacji do zmiennych pór aktywności,
dyktowanych przez system zmianowy. Powodu-
je on stan stałej desynchronizacji wewnętrznej
(rozprzężenie rytmów funkcji biologicznych), co
niesie za sobą konsekwencje w postaci zmniej-
szonej niezawodności, obniżonej jakości pracy,
zwiększonej podatności na wypadki przy pracy,
większego kosztu fizjologicznego, chronicznego
zmęczenia. Zmęczenie pracą nocną jest zawsze
większe od zmęczenia pracą dzienną. Nie będąc
bezpośrednią przyczyną konkretnej jednostki
chorobowej, ten typ pracy może sprzyjać wystę-
powaniu różnych stanów patologicznych lub je
nasilać. Istoty uciążliwości pracy w ruchu ciągłym
nie da się wyeliminować.

Odpowiednio ukształtowany system zmianowy

powinien nie tylko w jak najmniejszym stopniu
ingerować w naturalną rytmikę organizmu pracow-
nika, ale również zapewniać mu w ciągu zmian ro-
boczych, dni, tygodni i lat odpowiedni, pod wzglę-
dem ilościowym i jakościowym, wypoczynek.
Korzyści płynące z optymalizacji systemu zmia-
nowego dotyczą zarówno pracowników (mniejsze
zmęczenie, poprawa zdrowia, lepszy sen, większe
możliwości zaspokajania potrzeb indywidualnych
i ogólnie większa satysfakcja z pracy), jak i praco-
dawców (większa wydajność, zmniejszenie absen-
cji i wypadkowości, lepsza postawa pracowników
wobec firmy).

1-4 marca w Ustroniu odbyło się X sympozjum

naukowo-szkoleniowe Sekcji Rehabilitacji Kardiolo-
gicznej i Fizjologii Wysiłku Polskiego Towarzystwa
Kardiologicznego.

Spotkanie to stało się okazją do intensywnej

wymiany poglądów, informacji naukowej dla lekarzy,
fizjoterapeutów, praktyków pracujących w zakresie
rehabilitacji kardiologicznej. Postęp dokonujący się
w diagnostyce, terapii oraz rehabilitacji chorób ukła-
du krążenia wymaga stałego śledzenia najnowszych
osiągnięć naukowo-badawczych oraz szybkiego ich
wdrażania w praktyce klinicznej.

Obrady toczyły się w kilku sesjach tematycznych.

Przedmiotem obrad były m.in. takie zagadnienia,
jak:

Kompleksowa ambulatoryjna rehabilitacja

kardiologiczna

Kardiologia interwencyjna – „Jak

możemy leczyć chorych w 2006 roku”

Markery

ryzyka w chorobach układu sercowo-naczyniowego

Wydarzenia, opinie – 2006

PREWENCJA I REHABILITACJA 1/2006

Monoterapia czy leczenie skojarzone w cukrzy-

cy typu II

Globalne ryzyko sercowo-naczynio-

Praktyczne zastosowanie treningu fizyczne-

Niewydolność nerek jako czynnik powikłań

sercowo-naczyniowych.

Sesjom towarzyszył kurs EKG oraz warsztaty re-

habilitacyjne na temat „Rehabilitacja kardiologiczna
o typie ambulatoryjnym”.

14 marca w Warszawie odbyło się wspólne

posiedzenie Rady Ochrony Pracy przy Sejmie RP
i zespołu koordynacyjnego ds. programu wielolet-
niego, poświęcone m.in. przedstawieniu wyników
i ocenie wykonania w 2005 r. zadań II etapu pro-
gramu wieloletniego pod nazwą „Dostosowywanie
warunków pracy w Polsce do standardów Unii
Europejskiej”.

Podstawą realizacji wymienionego przedsięwzię-

cia jest uchwała Rady Ministrów nr 152/2004 z dnia
29 czerwca 2004 r.

Celem strategicznym omawianego programu

jest opracowanie i upowszechnienie rozwiązań
prawnych, organizacyjnych i technicznych za-
pewniających polskim pracodawcom i pracobior-
com osiągnięcie stanu bezpieczeństwa i higieny
pracy zgodnego z wymaganiami dyrektyw Unii
Europejskiej. Program ten, w II etapie, składa się
z dwóch części:

programu realizacji badań na-

ukowych

programu realizacji zadań w zakresie

służb państwowych. Nadzór nad nim sprawuje
Minister Pracy i Polityki Społecznej (wcześniej Mi-
nister Gospodarki i Pracy), reprezentowany przez
pełnomocnika.

Należy podkreślić, iż sprawozdania merytorycz-

ne dotyczące realizacji programu podlegały ocenie

niezależnych recenzentów, specjalistów i ekspertów
z dziedzin objętych programem.

24-25 marca w Poznaniu odbyło się III Repe-

tytorium Pulmunologiczne, którego organizatorami
były Katedra i Klinika Ftyzjopneumonologii Aka-
demii Medycznej w Poznaniu oraz Stowarzyszenie
Wspierania Pulmunologii Poznańskiej.

Patronat medialny nad repetytorium objęło cza-

sopismo „Przewodnik Lekarza”.

Podczas spotkania poruszono m.in. następu-

jące zagadnienia:

Diagnostyka chorób układu

oddechowego

Zakażenia układu oddecho-

wego

Choroby obturacyjne układu oddecho-

wego

Gruźlica – choroba, o której nie wolno

zapomnieć.

29 marca w sali konferencyjnej Centrali

Zakładu Ubezpieczeń Społecznych w Warszawie
odbyło się szkolenie dla pracowników komórek
prewencji, rehabilitacji i świadczeń rzeczowych
oddziałów ZUS.

Było ono poświęcone m.in. omówieniu reali-

zacji zadań w zakresie prowadzenia rehabilitacji
leczniczej w 2005 r., prewencji wypadkowej oraz
świadczeń rzeczowych. Przedstawione zostały tak-
że kierunki działań na rok 2006 w zakresie zadań
realizowanych przez Departament Prewencji i Re-
habilitacji.

Otwarcia szkolenia dokonali Naczelny Lekarz

Zakładu dr n. med. Marek Sacharuk oraz dyrektor
Departamentu Prewencji i Rehabilitacji dr n. med. Mie-
czysław Błaszczyk.

(A.)

Wydawca:
Zakład Ubezpieczeń Społecznych, 00-701 Warszawa, ul. Czerniakowska 16

Rada Programowa:
Bogusław Barański – pracownik naukowy w Instytucie Medycyny Pracy
Aleksandra Wiktorow – prezes Zakładu Ubezpieczeń Społecznych
Marek Sacharuk – Naczelny Lekarz Zakładu Ubezpieczeń Społecznych

Przygotowanie tekstów:
Małgorzata Banaszewska, Robert Perzyński, Anna Sójka, Hanna Więcławek-Wassermann
z Departamentu Prewencji i Rehabilitacji Centrali ZUS
Adres:
03-446 Warszawa, ul. 11 Listopada 15a, tel. 814-54-87 w. 24-71, 24-21

Opracowanie redakcyjne tekstów:
Redakcja Wydawnictw Nieperiodycznych Gabinetu Prezesa

Projekt graficzny: Hanna Klimkowska

Redakcja techniczna, skład i druk: Biuro Poligrafii ZUS, 03-829 Warszawa, ul. Podskarbińska 25a

Nakład 1000 egz. Zamówienie nr 704/06

PREWENCJA
i REHABILITACJA

Sanatorium „Sanvit” w Iwoniczu Zdroju.

Fot:. A. Serafińska