Kierownik projektu: Joanna Opoka Redaktor: Ilona Urbańska-Grzyb

Metodyk: Ilona Urbańska-Grzyb Grafik: Monika Czarska Informatyk: Mariusz Kieszek

Wstęp do kursu

Opieka pielęgniarska nad zdrowiem ucznia jest jednym z istotnych elementów ochrony
zdrowia. Każda zmiana, jaka zachodzi w ochronie zdrowia ma również swoje
odzwierciedlenie w weryfikacji i modyfikowaniu zadań i organizacji medycyny szkolnej.
Dotyczą one przypisania znaczącej roli rodzicom i włączenia ich do wszelkich działań na
rzecz zdrowia swoich dzieci, nadania młodemu człowiekowi prawa do decydowania
o sobie, informowania dziecka o jego stanie zdrowia i rozwoju. Nowy system medycyny
szkolnej jest spójny z realizacją programu szkoły promującej zdrowie i nowej metodyki
pracy pielęgniarki szkolnej — zgodnie z przepisami prawa o zawodzie pielęgniarki
i edukacji narodowej.

Pielęgniarka szkolna jest, w większości szkół, jedynym profesjonalnym pracownikiem
ochrony zdrowia. Pracuje samodzielnie, jest reprezentantem spraw zdrowia ucznia,
liderem promocji zdrowia na terenie placówki edukacyjnej i wychowawczej, doradcą
kierownictwa szkoły, nauczycieli, rodziców i uczniów w zakresie spełniania przez szkołę
wymagań zdrowotnych, sanitarnych, profilaktycznych i programowych wobec uczniów.
Jest także doradcą w zakresie realizowania ścieżek edukacyjnych dotyczących stylu życia
dzieci i młodzieży, utrzymania i umacniania zdrowia, promowania zdrowia jako
wykładnika jakości życia teraz i w przeszłości.

Praca pielęgniarki szkolnej ma charakter działań profilaktycznych i prewencyjnych. Na
zajęciach student pozna organizację medycyny szkolnej w placówkach edukacyjnych
i wychowawczych, założenia i organizację reformy systemu edukacji i reformy
programowej z uwzględnieniem kształcenia integracyjnego. Pozna kompetencje i zadania
pielęgniarki szkolnej pracującej samodzielnie w zakresie zadań profilaktycznych
i interwencyjnych oraz współpracującej z lekarzem pediatrą — w zakresie okresowych
badań oceniających stan zdrowia i rozwoju psychoruchowego dzieci i młodzieży. Student
będzie miał możliwość doskonalenia umiejętności stawiania diagnozy pielęgniarskiej
w środowisku szkolnym, identyfikacji problemów zdrowotnych, szkolnych i społecznych
uczniów (w tym niepełnosprawnych), pozna zagadnienie „dziecka krzywdzonego” —
problemu trudnego i nietypowego, bo długo skrywanego przez ucznia, objawy
maltretowania fizycznego i psychicznego dziecka przez rodziców i opiekunów. Będzie się
uczył zapobiegania i minimalizacji przemocy poprzez profilaktykę. Ostatni etap szkolenia
to ugruntowanie wiedzy i doskonalenie umiejętności z zakresu edukacji zdrowotnej
uczniów, ich rodziców, nauczycieli i innych członków społeczności szkolnej — chętnych do
kształcenia w tym zakresie.

Organizacja opieki medycznej nad dziećmi i młodzieżą

Organizacja opieki medycznej nad dziećmi i młodzieżą

Wstęp
1. Podstawy reformy szkolnej

2. Środowisko szkoły
3. Reforma programowa
4. Kształcenie specjalne i integracyjne

5. Bezpieczeństwo ucznia w szkole
6. Kompetencje i zadania pielęgniarki szkolnej w środowisku nauczania i wychowania

Literatura podstawowa
Literatura dodatkowa

1

Organizacja opieki medycznej nad dziećmi i młodzieżą

Wstęp

W tym module studenci zapoznają się z organizacją opieki medycznej nad dziećmi
i młodzieżą w placówkach nauczania i wychowania, a także ze związanymi z tym problemami
zdrowotnymi, szkolnymi i społecznymi. Poznają także sposoby interwencji pielęgniarki
szkolnej w sytuacjach zagrożenia zdrowia dziecka oraz przemocy wobec niego. Omówione
zostaną ponadto kierunki edukacji dzieci i młodzieży w zakresie zdrowia, pomyślności
rodzinnej, życiowej i zawodowej. Pielęgniarka środowiskowa — pracująca w placówce
nauczania i wychowania — powinna umieć zorganizować opiekę zdrowotną, profilaktyczną
i edukacyjną dla dzieci, młodzieży i rodziców, stosownie do ich potrzeb i zainteresowań.
Środowiskiem nauczania i wychowania nazywa się tu żłobek, przedszkole, szkołę, ośrodek
szkolno-wychowawczy i uczelnię.

Omawiane problemy zostaną umieszczone w szerszym kontekście zagadnień edukacji
i wychowania. Prezes Rady Ministrów — Jerzy Buzek — w listopadzie 1997 roku w swoim
exposé w Sejmie RP powiedział, że wykształcenie jest inwestycją narodów i wolnych ludzi we
własną przyszłość, że to oświata i szkolnictwo wyższe zadecydują o pozycji Polski wśród
innych państw, że wykształcenie określa tożsamość narodu oraz rozwój jego kultury
w warunkach otwarcia na świat. To edukacja jest najlepszym sposobem wyrównywania
szans życiowych dzieci i młodzieży. Dlatego też za konieczne uznaje się przeprowadzenie
radykalnej reformy systemu edukacji, dostosowującej ją do wymogów XXI wieku. Dzieci są
przyszłością narodu, przedłużeniem rodu i historii swoich rodziców i dziadów. Stanowią
kapitał każdego państwa, w którym rząd zdaje sobie sprawę, że trzeba w nie inwestować.
Janusz Korczak w artykule Dzieci i wychowanie stwierdził, że dziecko uznane musi być za
człowieka, za istotę, z którą trzeba się liczyć, że należy nim kierować umiejętnie i z rozwagą,
wysiłkiem umysłu, uczucia i woli (Lewer, 1990: 16). Do rozwoju potrzebuje ono ruchu
i przestrzeni, a także miłości rodziców i opiekunów, którzy wskazują mu bezpieczną drogę
wzrastania. W procesie osiągania samodzielności i dojrzałości swój udział powinna mieć
również pielęgniarka.

2

Organizacja opieki medycznej nad dziećmi i młodzieżą

1. Podstawy reformy szkolnej

Po 1989 roku — po upadku systemu komunistycznego — zmiany ustrojowe dotyczyły sfery
politycznej i gospodarczej. Obszar świadczeń społecznych, takich jak: szkolnictwo, ochrona
zdrowia, ubezpieczenia (w tym: zdrowotne i społeczne) pozostał bez zmian, choć ówczesny
rząd planował reformy i w tych dziedzinach. Przemiany ustrojowe w zakresie edukacji
musiały uwzględniać niedoskonałości starego systemu, które wynikały z neopozytywistycznej
koncepcji szkolnictwa, wywodzącej się z początku kończącego się już XX wieku.
Niedoskonałości, o których mowa, to: nacisk na wiedzę informacyjną, a nie na umiejętności,
przekazywanie wiedzy akademickiej, ograniczenie wychowawczych zadań szkoły i jej
współpracy z domem rodzinnym dziecka, wieloletnie kształcenie zawodowe, preferowanie
oddziaływań na zbiorowość uczniowską i pomijanie indywidualnych możliwości dzieci
i młodzieży.

Skutkami starego systemu oświaty były między innymi: analfabetyzm funkcjonalny,
polegający na tym, że osoba potrafi czytać, ale nie jest w stanie zrozumieć czytanego
tekstu, a także brak opanowania podstawowych treści programowych przez młodzież szkół
średnich, czyli w większości maturzystów. Po reformie edukacji zaobserwowano również brak
rozbudzenia potrzeb kulturalnych, wyrażający się w nieczytaniu książek i gazet, a także
potrzeb edukacyjnych — przejawiający się z kolei niechęcią do dalszego kształcenia
i samokształcenia.

Oto najpilniejsze powody przeprowadzenia reformy edukacji:

⎯ konieczność przystosowania systemu edukacji do tempa i rozmiaru przemian

cywilizacyjnych i społecznych,

⎯ niedoskonałość funkcji wychowawczej szkoły, nadmiar informacji nad kształtowaniem

umiejętności i osobowości młodego człowieka,

⎯ stworzenie szans dostępu do szkolnictwa na każdym poziomie,
⎯ niski wskaźnik młodzieży posiadającej średnie i wyższe wykształcenie,
⎯ dostosowanie kształcenia zawodowego do potrzeb gospodarki rynkowej,
⎯ związanie szkoły każdego poziomu z rodziną ucznia i lokalną społecznością,
⎯ brak spójności systemu edukacji z Konstytucją RP i przepisami reformy ustrojowej

państwa.

3

Organizacja opieki medycznej nad dziećmi i młodzieżą

Z punktu widzenia zdrowia dzieci i młodzieży, przemiany w strukturze szkoły niosą za sobą
takie korzyści, jak:
⎯ oddzielenie młodszych uczniów od starszych — nastolatków (szkoła podstawowa

i gimnazjum). W tradycyjnej szkole podstawowej młodsze dzieci nie były szanowane
przez nastolatków i dorastającą młodzież, w nowych strukturach szkolnych zostały
stworzone korzystniejsze warunki emocjonalne do edukacji, rozwoju i kształtowania
młodszych uczniów;

⎯ zlikwidowanie emocjonalnego progu przejścia ucznia ze szkoły podstawowej do liceum

lub technikum — stres związany z egzaminem wstępnym do tych szkół,

⎯ wyrównanie dążeń i szans edukacyjnych dzieci z małych miejscowości.

Natomiast niekorzystne zmiany przekształceń w sferze edukacji dotyczą między innymi
negatywnych odczuć rodziców, uczniów i nauczycieli, związanych z likwidacją bądź
tworzeniem szkół i placówek szkolno-wychowawczych. Wspomnieć tu również należy
o wydłużeniu czasu pobytu dziecka poza domem. Reforma edukacji zakłada także transport
uczniów z odległych miejscowości do szkoły. Wiąże się z tym dodatkowy czas oczekiwania na
autobus szkolny oraz konieczność spożycia przez dziecko posiłku w trakcie pobytu poza
domem.

Reforma edukacji powinna doprowadzić do upowszechnienia kształcenia na poziomie
średnim, a także do wzrostu liczby osób podejmujących naukę na poziomie wyższym. Tak
kreowana edukacja zakłada wyrównywanie szans w dostępie dzieci i młodzieży do nauki na
wszystkich poziomach kształcenia, a także wyrównywanie proporcji między wiedzą,
umiejętnościami a troską o rozwój osobowości. Wyrównywanie szans dotyczy przede
wszystkim dzieci i młodzieży z mniejszych ośrodków. Ważna w tym procesie jest autonomia
szkoły, promowanie jakości pracy nauczycieli i związanie działalności szkoły z rodziną
i społecznością lokalną. Reforma szkolnictwa powinna obejmować całą drogę kształcenia
człowieka — od żłobka, przedszkola, poprzez szkołę gimnazjalną, licealną, szkołę wyższą, aż
po doktorat i wyższe stopnie naukowe. Taki właśnie podział poziomów kształcenia stanowi
podstawę edukacji dla dzieci, nastolatków, młodzieży i dorosłych. W programie tym
przewidziane jest także kształcenie sześciolatków przygotowujące do nauki w szkole
podstawowej — dziecko uczy się radzenia sobie z podstawowymi codziennymi czynnościami,
z życiem w grupie koleżeńskiej, rozwiązywaniem rówieśniczych problemów.

4

Organizacja opieki medycznej nad dziećmi i młodzieżą

2. Środowisko szkoły

Szkoła stanowi środowisko (siedlisko), w którym dziecko spędza od 9 do 13 lat swojego
życia. Z tego względu środowisko szkolne powinno być tak ukształtowane, by sprzyjało
zdrowiu uczniów, nauczycieli i wszystkich innych osób, które w nim przebywają. Szkoła musi
zatem funkcjonować zgodnie z zasadami higieny i bezpieczeństwa. Osoby związane z jej
działalnością powinny mieć świadomość zagrożeń, które mogą tu wystąpić. Trzeba pamiętać
o tym już na etapie projektowania budynku, lokalizacji obiektu, budowania i urządzania
szkoły.

Budynek szkolny i jego otoczenie jest fizycznym, materialnym atrybutem środowiska
szkolnego. Powinien mieć nie więcej niż trzy kondygnacje, być wznoszony poza zasięgiem
pól elektromagnetycznych, hałasu, drgań, zanieczyszczenia powietrza, gruntu i wód.
Projektowanie, usytuowanie i wybudowanie szkoły określają przepisy prawa. Zawierają one
wymagania dotyczące odprowadzenia ścieków, gromadzenia odpadów, instalacji wodnej,
grzewczej, elektrycznej, wentylacyjnej oraz urządzeń technicznych dla niepełnosprawnych
uczniów, umożliwiających im dostęp do kondygnacji użytkowych. Bardzo ważne są też meble
szkolne dla uczniów, konstruowane z myślą o eliminowaniu negatywnych skutków
wymuszonej pozycji użytkowników. Handlowcy dysponują sześcioma rozmiarami stołów
i krzeseł, które są zgodne z aktualną normą. Użytkownik mebli szkolnych — uczeń —
powinien wiedzieć, jaki wymiar ma wybrać oraz dlaczego i jak ma dobierać meble do
swojego stanowiska pracy szkolnej.

Kolejny składnik środowiska szkolnego to organizacja procesu nauczania. Podczas nauki
zaangażowane są głównie narządy zmysłów i układ nerwowy, przy czasowo statycznej
(siedzącej) pozycji ciała. Pozycja ta jest wymuszona, wymaga pracy tych mięśni, które
utrzymują ciało w specyficznym ułożeniu i są stale napięte. Wysiłek, do którego zmusza to
organizm, wywołuje zmęczenie. Ma ono charakter fizjologiczny. Po wysiłku niezbędny jest
zatem wypoczynek regenerujący siły i sprawność. Wiedza o tych sprawach umożliwia
zachowanie proporcji między nauką a wypoczynkiem w czasie pobytu dzieci w placówce
oświatowej, zwłaszcza w czasie lekcji z młodszymi uczniami. Na wypoczynek przeznacza się
przerwy w nauce w ciągu dnia, przerwy w nauce w ciągu roku szkolnego, czas trwania
zielonej lub białej szkoły.

5

Organizacja opieki medycznej nad dziećmi i młodzieżą

Organizacja procesu edukacji musi uwzględniać:
1. Czas trwania lekcji — obciążenie ucznia zadaniami w czasie godziny lekcyjnej musi być

zgodne z zachodzącymi zmianami dyspozycji do pracy uczniów. Dyspozycja ta jest
bowiem stanem funkcjonalnym, który może się zmieniać pod wpływem takich czynników,
jak: stan zdrowia, samopoczucie, stan czynnościowy OUN, narządów zmysłów i układu
ruchu, stan emocjonalny, uczucie głodu, środowisko fizyczne i społeczne. Obniżenie lub
chwiejność dyspozycji do pracy charakteryzuje uczniów w okresie rekonwalescencji,
z chorobami przewlekłymi (cukrzyca, reumatyzm, padaczka, astma) oraz
z nadpobudliwością psychoruchową z deficytem uwagi. Jej obniżenie obserwuje się też
u pokwitających dziewcząt, szczególnie w okresie poprzedzającym miesiączkę.

2. Liczbę lekcji — odnosi się ona do czasu, który zajmuje nauka w szkole w ciągu dnia

i zależy od dojrzałości organizmu dziecka. Szczegółowe zapisy reformy programowej
określają limity godzinowe stosownie do poziomu klas w poszczególnych systemach
kształcenia.

3. Przerwy międzylekcyjne — stanowią bardzo ważny element dziennego rozkładu lekcji,

zapewniają wypoczynek między lekcjami w ustalonym czasie 10 i 20 minut (jedna dłuższa
przerwa na posiłek).

3. Dzienny rozkład lekcji — powinien uwzględniać rytmy okołodobowe, zdolność człowieka do

wysiłku, zmienność dyspozycji do pracy. Zalecana pora rozpoczynania zajęć to 8–9 rano.
W rozkładzie dziennym pierwsze lekcje powinny być łatwiejsze. Takie zajęcia, jak w-f,
muzyka, plastyka, zapewniają — obok edukacji — dużą aktywność ruchową i mogą być
przerywnikiem między lekcjami, które wymagają koncentracji i skupienia. Zadaniem
wychowawcy jest wyjaśnienie uczniom zasad układania dziennego planu lekcji. W ciągu
dnia nie powinny występować dwie godziny jednego przedmiotu, gdyż prowadzi to do
nieefektywnej nauki — dochodzi do przekroczenia zdolności psychicznych i fizycznych
ucznia, do monotonii, zmniejszenia dyspozycji do pracy. Natomiast nauczyciel może mieć
problemy z postępem w realizacji programu nauczania.

4. Tygodniowy rozkład lekcji — stanowi wyznacznik rytmu nauki ucznia w szkole. Należy

uwzględnić tu zasady higieny nauki i układania dziennego planu lekcji oraz fakt, że
tydzień ma 5 dni. Poniedziałek — powinien być dniem, w którym uczeń wdraża się do
pracy, wtorek–środa — zaleca się stopniowe zwiększanie dyspozycji do pracy,
a w czwartek i piątek — jej spadek.

5. Pracę dziecka w domu — z punktu widzenia funkcjonowania organizmu jest to

niewskazane. Podczas gdy dorosły człowiek po pracy wypoczywa, to młody, rozwijający
się organizm, według twórców programów dla szkół, kontynuuje ją w domu — praca

6

Organizacja opieki medycznej nad dziećmi i młodzieżą

domowa stanowi przedłużenie realizacji programu przedmiotowego w warunkach
domowych.

6. Inne zasady — to uwzględnienie w organizacji procesu edukacji cykli sezonowych rytmów

biologicznych, czyli wahań temperatury i położenia Słońca na niebie oraz związanej z tym
przebiegiem dyspozycji do nauki w ciągu roku. Po wakacjach dzieci wykazują większą
dyspozycję do nauki — mniejszą w okresie wiosennym. Tempo nauki można wówczas
zwolnić i połączyć z kształceniem w ramach ścieżki edukacyjnej i zielonej szkoły.

Istotnym elementem środowiska szkolnego jest środowisko społeczne tworzone przez
ludzi, dla których szkoła stanowi miejsce życia, nauki i pracy oraz zabawy i wypoczynku.
W skład społeczności szkolnej wchodzą uczniowie, nauczyciele, pracownicy administracji
szkoły, rodzice, sympatycy szkoły (osoby zamieszkujące w jej okolicy i uczestniczące w jej
działalności) oraz osoby współpracujące i nadzorujące jej funkcjonowanie. Jest to
społeczność duża, zróżnicowana pod względem interesów, potrzeb, zainteresowań
i możliwości. Wymaga to przestrzegania w jej obrębie zasad wzajemnego szacunku,
docenienia, uznania i aprobaty, respektowania praw człowieka i partnerstwa. Przestrzeganie
tych zasad wpływa na sposób komunikowania się członków tej społeczności, na relacje
interpersonalne i na atmosferę szkoły. Członkowie społeczności szkolnej działają zgodnie
z misją szkoły (np. „szkoła na dychę”), budują jej wizerunek i miejsce w rankingu szkół.

Należy pamiętać o kształtowaniu właściwego klimatu szkoły — ważne są tu satysfakcja
uczniów i rodziców z funkcjonowania szkoły, satysfakcja nauczycieli z pracy, zdrowe
środowisko szkoły oraz zdrowe dzieci i młodzież. Termin klimat szkoły jest trudny do
zdefiniowania. Można jednak powiedzieć, że chodzi tu o charakterystyczny dla danej
placówki zespół działań, wyróżniający ją od innych jednostek edukacyjnych i wypracowany
przez wszystkich członków tej społeczności. Na klimat szkoły składają się zatem:
⎯ sposoby komunikowania się wszystkich uczestników społeczności i panujące między nimi

więzi społeczne,

⎯ funkcjonujące regulaminy i zasady regulujące współżycie tej społeczności,
⎯ sukcesy i osiągnięcia uczniów oraz ich promowanie,
⎯ samorządność uczniów, ich udział w działalności szkoły, różnorodność tej działalności,
⎯ bezpieczeństwo w szkole, realizacja programów zapewniających bezpieczeństwo

zbiorowości szkolnej we współpracy ze strażą miejską, policją, agencjami ochrony,

⎯ zakres pomocy uczniom, wspieranie ich w sytuacjach trudnych,
⎯ wymagania i oczekiwania rodziców i nauczycieli wobec uczniów,

7

Organizacja opieki medycznej nad dziećmi i młodzieżą

⎯ działalność szkoły na rzecz najbliższego otoczenia,
⎯ prezentowanie sukcesów indywidualnych uczniów i organizacji szkolnych na rzecz

najbliższego otoczenia, miasta, województwa i kraju,

⎯ prezentowanie wyników badania satysfakcji uczniów i rodziców ze szkoły,
⎯ ewaluacja kształcenia i prezentowanie wyników,
⎯ prezentowanie tradycji szkolnych i historii szkoły,
⎯ utrzymywanie ścisłych związków z absolwentami.

O klimat szkoły powinni dbać wszyscy uczestnicy społeczności szkolnej. Jest to podstawa
aktywności, uczestnictwa i partnerstwa obu stron we wszystkich aspektach życia, do których
przygotowuje szkoła.

Pielęgniarka szkolna powinna znać wartość wymienionych tu elementów środowiska
szkolnego. Warunki i sytuacje związane z każdym z tych elementów oddziałują pozytywnie
lub negatywnie na zdrowie i samopoczucie dzieci i młodzieży, na ich zachowania, reakcje,
motywacje i wyniki w nauce i wychowaniu. Dokonując, razem z lekarzem, okresowej oceny
stanu zdrowia i rozwoju młodego człowieka, powinna ona zawsze brać pod uwagę
środowisko, w którym się on uczy, wychowuje i gdzie podlega różnorakim wpływom.

8

Organizacja opieki medycznej nad dziećmi i młodzieżą

3. Reforma programowa

Reformie struktury szkolnictwa towarzyszyły zmiany w programach kształcenia określane
jako podstawy programowe. Zdefiniowano je jako obowiązkowe na każdym poziomie
edukacji zestawy treści nauczania oraz umiejętności uwzględnione w programach nauczania,
umożliwiające ustalenie kryteriów ocen szkolnych i wymagań egzaminacyjnych.

Zgodnie z założeniami zmian programowych, w nauczaniu odstąpiono od nauczania
encyklopedycznego, zrezygnowano z centralnie ustalanych programów nauczania, a także ze
szczegółowych i przeładowanych programów układanych według dyscyplin naukowych.
Założono przygotowanie ucznia do samodzielnego życia, radzenia sobie z problemami,
samokształcenia oraz osiągania sprawności fizycznej i skuteczności w działaniu.

W reformie programowej nacisk położony został na rozwój ucznia, określenie jego
predyspozycji i właściwej drogi kształcenia, dostrzeganie przeżyć ucznia, stymulowanie jego
wyborów poznawczych i praktycznych. Nowe programy nauczania kształtują rzetelność
ucznia, poczucie własnej wartości i przydatności, dają możliwość przyswojenia norm życia
w społeczności, pracy zespołowej, postaw patriotycznych i prospołecznych. Uczą młodego
człowieka odpowiedzialności za siebie i innych, ujawniania i prezentowania własnych
zainteresowań i poglądów.

Podstawy programowe definiują zadania edukacyjne szkoły na poszczególnych szczeblach,
poszerzają także autonomię szkoły i nauczycieli w wyborze tempa, metod i technik pracy
z uczniem. Określają również zadania uczniów, wymagania wobec nich oraz zasady
wewnątrzszkolnego i zewnętrznego oceniania. Podstawy programowe dopuszczają zarówno
tradycyjne przedmioty nauczania, jak i bloki przedmiotowe. Daje to nauczycielom możliwość
opracowania własnych programów autorskich zgodnie z potrzebami, możliwościami i wizją
kształcenia uczniów przez daną szkołę. W reformie programowej zakłada się również to, że
nauczyciele będą doskonale się rozumieć i współpracować ze sobą, będą wspólnie
przyjmować odpowiedzialność za realizowanie zadań szkoły, za wyposażenie uczniów
w kluczowe kompetencje. Droga ucznia do dojrzałości, osiąganej w liceum, prowadzi przez
aktywność — rozwijaną w szkole podstawowej — i samodzielność — mocno akcentowaną
w gimnazjum. Obowiązkiem nauczyciela jest zatem przekazanie wiedzy, wprowadzenie w

9

Organizacja opieki medycznej nad dziećmi i młodzieżą

świat nauki, inspirowanie aktywności badawczej, stwarzanie warunków do wyrażania swoich
myśli i uczuć, przygotowanie do aktywnego udziału we wszystkich sferach życia.

Po raz pierwszy w historii szkolnictwa polskiego reforma programowa uwzględniła
obowiązkowe ścieżki edukacyjne, w tym ścieżkę prozdrowotną. Dyrektor szkoły jest
odpowiedzialny za uwzględnienie problematyki ścieżek edukacyjnych
w międzyprzedmiotowych programach nauczania obowiązujących w szkole.

Ścieżki edukacyjne dotyczą: ekologii i kształtowania środowiska, czytelnictwa, mediów,
wychowania społecznego, wychowania w rodzinie, wychowania regionalnego, wychowania
patriotycznego i obywatelskiego, obrony cywilnej, integracji europejskiej, filozofii, kultury
polskiej, podstaw prawa, udziału w życiu gospodarczym, własnej przedsiębiorczości (np.
„Zabawy i gry ruchowe z wykorzystaniem lin — elementy ratownictwa wodnego”, „Drzewo
genealogiczne mojego rodu”, „Sklepik uczniowski podstawą własnej przedsiębiorczości”).
W zreformowanej programowo szkole nauczyciel występuje wobec ucznia w roli osoby
nauczającej, kształtującej, wychowującej, opiekującej się i działającej profilaktycznie.

Po zmianach programowych szkoła powinna umożliwić uczniom wykorzystanie nabywanej
wiedzy do rozwijania określonych umiejętności i kompetencji. W wyniku nauczania, zgodnie
ze zmianami programowymi, uczniowie mają legitymować się pewnymi osiągnięciami, które
rozumie się jako efekt całościowy pracy edukacyjnej — nauczania, kształcenia umiejętności
i wychowania. Osiągnięcia te zostały włączone do opisu poszczególnych zajęć i ścieżek
edukacyjnych oraz przedmiotów nauczania. Reforma programowa zakłada różnorodność
programów nauczania, a także różnorodność sposobów i stylów kształcenia. Utrzymanie
wymaganego poziomu i wspólnego standardu osiągnięć ucznia ma zapewnić system
egzaminów państwowych. Dotyczą one wszystkich uczniów, którzy kończą poszczególne
poziomy kształcenia. W nowym systemie edukacji istnieją następujące etapy kontroli
efektów edukacji i osiągnięć uczniów:
⎯ sprawdzian kompetencji ucznia po zakończeniu nauki w szkole podstawowej — ten

etap kontroli nie ma charakteru selekcyjnego, jedynie informacyjny. Dostarcza on
bowiem uczniowi, rodzicom i szkołom — podstawowej i gimnazjum — informacji
o poziomie osiągnięć dziecka, które zostało absolwentem szkoły podstawowej;

⎯ sprawdzian preorientujący ucznia i jego rodziców o poziomie wiedzy i umiejętności

oraz o predyspozycjach dotyczących kierunku dalszego kształcenia. Wynik egzaminu
podawany jest w punktach, od liczby których zależy dostęp do różnych szkół i ich

10

Organizacja opieki medycznej nad dziećmi i młodzieżą

poziomów (szkoły licealne i zawodowe) — dzięki temu egzaminowi szkoły uzyskują
możliwość pomiaru poziomu osiągnięć absolwentów, porównania wyników
poszczególnych roczników rozpoczynających naukę, przyrostu wiedzy i umiejętności;

⎯ matura państwowa.

Egzaminy przygotowują i przeprowadzają instytucje pozaszkolne, takie jak np. Centralna
i Okręgowa Komisja Egzaminacyjna, zatrudniające nauczycieli egzaminatorów. Instytucje te
ogłaszają swoje syllabusy, czyli szczegółowe opisy wymagań egzaminacyjnych, kryteriów
oceniania oraz formy przeprowadzenia egzaminów.

Wdrożone reformy szkolnictwa stwarzają szansę dla działań wychowawczych
i profilaktycznych. Ma to swoje odzwierciedlenie w założeniu, że całokształt pracy szkoły
stanowi wychowanie i kształcenie, z zachowaniem właściwych proporcji między
przekazywaniem informacji edukacyjnej a rozwijaniem umiejętności i kompetencji oraz
wychowywaniem. Podmiotem tych oddziaływań jest uczeń — młody człowiek, duże znaczenie
mają zatem jego potrzeby rozwojowe wkomponowane w wymogi i założenia przedmiotowe.
Wiedza o tym jest bardzo ważna w pracy pielęgniarki szkolnej.

11

Organizacja opieki medycznej nad dziećmi i młodzieżą

4. Kształcenie specjalne i integracyjne

Kraje demokratyczne, w tym Polska, od wielu już lat odwracają tendencję podziału szkół na
placówki dla dzieci zdrowych i dzieci niepełnosprawnych. Działania te podejmowane są na
podstawie konstytucji oraz umów międzynarodowych. Końcowe ustalenia współpracy wielu
państw w tym zakresie zostały ujęte w takich dokumentach, jak: Karta Praw Człowieka,
Konwencja Praw Dziecka. Na ich podstawie zostały stworzone warunki do jak
najwcześniejszej integracji dzieci niepełnosprawnych z lokalnym środowiskiem. Warunki te
muszą być wzmocnione zmianami polityki oświatowej, a także zmianami, które powinny
zajść w świadomości samych rodziców — zarówno dzieci mniej sprawnych, jak i tych
sprawnych. Ideą nauczania integracyjnego jest równość szans edukacyjnych dla wszystkich
dzieci i dostosowanie wymagań do potrzeb dzieci i młodzieży.

Integracja edukacyjna powinna rozpocząć się jak najwcześniej, już od przedszkola. Jest to
proces wspólnego uczenia się dzieci zdrowych razem z dziećmi z różnymi typami
niepełnosprawności. Podczas tego procesu zaspokaja się zróżnicowane potrzeby dziecka
niepełnosprawnego. Integracja dotyczy szkół masowych i jej celem powinno być pełne
uczestnictwo dzieci sprawnych i mniej sprawnych we wszystkich aspektach życia szkolnego.
Scalenie procesu edukacyjno-wychowawczego wymaga zaplanowanej i ciągłej interakcji
rówieśniczej oraz wolności dziecka we włączaniu się do różnych grup szkolnych.

Reforma edukacji spowodowała, że dziecko niepełnosprawne ma dostęp do szkoły masowej,
a to oznacza, że ma ono prawo uczęszczania do placówki najbliższej miejscu zamieszkania.
Jest to ta sama szkoła, do której uczęszczałoby, gdyby było zdrowe. Do szkoły integracyjnej
mogą chodzić dzieci:
⎯ z niepełnosprawnością ruchową (mózgowe porażenie dziecięce, przepuklina oponowo-

rdzeniowa, miopatia),

⎯ niepełnosprawne umysłowo,
⎯ niewidome i niedowidzące,
⎯ głuche i niedosłyszące,
⎯ z zaburzeniami emocjonalnymi,
⎯ przewlekle chore (cukrzyca, padaczka).

12

Organizacja opieki medycznej nad dziećmi i młodzieżą

Nauczyciel, który rozpoczyna pracę z dziećmi mniej sprawnymi, powinien współpracować ze
specjalistami (rehabilitant, psycholog, logopeda, lekarz, pielęgniarka szkolna) oraz
z rodzicami w zakresie zidentyfikowania potrzeb dziecka i ustalenia najlepszych warunków
jego funkcjonowania w szkole. Interdyscyplinarna współpraca specjalistów stanowi tu
warunek skutecznych działań integracyjnych. Jest to szczególnie ważne w okresie adaptacji
dziecka w grupie rówieśniczej. Brak takiej współpracy może wywołać maksymalizację
skutków niepełnosprawności, zamiast je ograniczyć czy zmniejszyć. Ochronę przed tym
stanowi szkolny projekt integracyjny — jasno określony, zdefiniowany i podlegający ocenie
w zakresie korzyści dla niepełnosprawnego ucznia. Klasa, do której będzie uczęszczało
dziecko niepełnosprawne, musi być do tego przygotowana. Grupa powinna być
poinformowana, poinstruowana, wzmocniona pozytywnie, by nabrać pożądanych
umiejętności i zachowań społecznych.

Szkoła, która jest ukierunkowana na rozwój i doskonalenie, szybciej przygotuje się na
przyjęcie uczniów mniej sprawnych i lepiej poradzi sobie z integracją edukacyjną. Będzie
poszukiwała nowoczesnych metod nauczania opartych na współpracy i partnerstwie
z dzieckiem, będzie dbała o doskonalenie organizacji pracy grup klasowych i tworzenie
zróżnicowanych programów nauczania, będzie dążyła do doskonalenia kwalifikacji
zawodowych swoich nauczycieli i członków zespołu interdyscyplinarnego. W szkole
integracyjnej nauczyciele wspierają uczniów w pracy, wsparcie otrzymają również rodzice
dzieci niepełnosprawnych — są dla nich prowadzone zajęcia psychologiczno-edukacyjne.
Dzięki nim rodzice łagodzą niepokój o swoje dziecko, są wspierani w podjętej decyzji,
kształtują umiejętności pomocy dziecku w nauce, bieżącego rozwiązywania specjalnych
problemów edukacyjnych zgodnie z założeniami szkoły integracyjnej.

Organizowanie klas integracyjnych we wszystkich typach szkół jest przedmiotem
zaangażowania władz oświatowych i ich troski o pełną podmiotowość dziecka.
Przepisy prawa MENiS definiują zasady organizowania opieki nad uczniami
niepełnosprawnymi i ich kształcenia w ogólnodostępnych i integracyjnych przedszkolach,
szkołach i placówkach szkolno-wychowawczych. Sprowadzają się one do:
⎯ zmniejszenia liczby uczniów w klasach integracyjnych i określenia liczby dzieci

niepełnosprawnych z najbliższego środowiska;

⎯ obecności w klasie pedagoga, który pracuje z nauczycielem na każdej lekcji — jest to

ważne w początkowym okresie nauki dzieci w zespole integracyjnym i ma na celu dobre

13

Organizacja opieki medycznej nad dziećmi i młodzieżą

rozpoznanie potrzeb edukacyjnych dzieci, w tym potrzeb specjalnych, oraz zaspokojenie
tych potrzeb w przypadku każdego dziecka;

⎯ ścisłej współpracy z rodzicami opartej na partnerstwie i zaufaniu;
⎯ współpracy z zespołem specjalistów, których rodzaj zależy od rodzaju i stopnia

niepełnosprawności i potrzeb uczniów, np. dla 5–10 uczniów z mózgowym porażeniem
dziecięcym, przepukliną oponowo-rdzeniową wskazane jest zatrudnienie rehabilitanta.
Będzie on prowadził indywidualne zajęcia ruchowe z dziećmi, udzielał wskazówek
nauczycielom i zdrowym kolegom, jak bezpiecznie poruszać się w klasie i na korytarzu
w obecności chorego kolegi, jak wspomagać go w ćwiczeniach samoobsługi i zdobywaniu
samodzielności. Zatrudnieni specjaliści prowadzą indywidualną terapię, której godziny
umieszczone są w dziennym planie lekcji uczniów mniej sprawnych.

W szkołach integracyjnych bardzo ważną sprawą jest wczesne rozpoznanie specjalnych
potrzeb edukacyjnych. Ich zdefiniowanie prowadzi czasem do nieporozumień, termin ten
bowiem może być używany w odniesieniu do dzieci niepełnosprawnych fizycznie, psychicznie
i emocjonalnie. Używa się tego określenia także w stosunku do dzieci zaniedbanych
wychowawczo i dzieci z rodzin trudnych. Specjalne potrzeby edukacyjne dotyczą dziecka,
które:
⎯ ma większe trudności w nauce niż inne dziecko w tym samym wieku,
⎯ jest niepełnosprawne i to utrudnia mu przyswojenie wiedzy programowej, korzystanie

z pomieszczeń szkoły i z pomocy dydaktycznych,

⎯ wymaga pomocy i wsparcia drugiego nauczyciela/pedagoga,
⎯ wymaga indywidualnego programu nauczania dostosowanego do jego potrzeb

i możliwości percepcji,

⎯ potrzebuje indywidualnej opieki specjalistów.

Wczesne rozpoznanie tych potrzeb przez specjalistów, nauczycieli i rodziców stanowi
podstawę szybkiego oddziaływania i może spowodować, że wielu uczniów nie będzie
wymagało dalszego wsparcia. Rozpoznania potrzeb dzieci z upośledzeniem większego
stopnia dokonują pracownicy ochrony zdrowia. Lekarze, przy współudziale psychologów,
wydają orzeczenie i kwalifikują dzieci do integracyjnych form kształcenia. Oto kierunki zmian
w podejściu do rodziny z dzieckiem niepełnosprawnym:
⎯ wspieranie rodziny i dziecka w lokalnym środowisku,
⎯ pomoc dziecku przy współudziale i obecności rodziny,

14

Organizacja opieki medycznej nad dziećmi i młodzieżą

⎯ koncentracja na mocnych stronach dziecka, pozytywach rodziny, aspektach społeczno-

edukacyjnych,

⎯ dynamiczne i całościowe rozumienie potrzeb dziecka,
⎯ przygotowanie placówek integracyjnych do przyjęcia dziecka i dziecka do uczęszczania

na zajęcia,

⎯ edukacja oparta na współdziałaniu i negocjowaniu celów,
⎯ finansowanie edukacji dziecka, a nie systemu,
⎯ normalny program edukacyjny dostosowany do możliwości i potrzeb dziecka, realizowany

metodami aktywnymi,

⎯ zajęcia edukacyjne w grupach heterogenicznych (obserwuje się wzrost efektywności

nauczania tych dzieci).

Uczeń niepełnosprawny, niezależnie od rodzaju i stopnia tej niepełnosprawności, ma takie
same potrzeby jak dziecko zdrowe. Potrzebne mu są:
⎯ akceptacja i miłość,
⎯ przynależność (do rodziców, grupy rówieśniczej, opiekunów),
⎯ bezpieczeństwo (fizyczne i psychiczne) — stabilizacja, zależność, opieka, uwolnienie od

strachu i chaosu, porządek, prawo, ograniczenia, oparcie w opiekunie,

⎯ żywienie i przyjmowanie płynów,
⎯ ruch i aktywność,
⎯ rozwój zainteresowań,
⎯ kontakt z rówieśnikami, w tym emocjonalny,
⎯ rewalidacja pedagogiczna (rehabilitacja ruchowa i logopedyczna),
⎯ sukces.

W kształceniu integracyjnym i specjalnym duży nacisk kładzie się również na rozwijanie
w dzieciach zaradności i umiejętności społecznych. Edukacji podlegają także pozostali
pracownicy szkół integracyjnych oraz internatów i ośrodków szkolno-wychowawczych.
Szkolenie dotyczy zapewnienia dzieciom bezpieczeństwa, przestrzegania określonych zasad
sprzątania pomieszczeń, powiadamiania o zauważonych bieżących problemach dzieci mniej
sprawnych, utrzymania w sprawności technicznej urządzeń, z których korzystają dzieci
niepełnosprawne.

15

Organizacja opieki medycznej nad dziećmi i młodzieżą

5. Bezpieczeństwo ucznia w szkole

Szkoła to miejsce, w którym ma przebiegać harmonijny rozwój dziecka. Panujące tu warunki
powinny sprzyjać jego zdrowiu i podnosić jakość jego życia. Innymi słowy, środowisko to ma
sprzyjać dziecku. Miejsce, w którym dziecko spędza dziennie wiele godzin, powinno
znajdować się w bezpiecznym otoczeniu, wyzwalającym ponadto radość i zadowolenie.
Omawiane środowisko ma wymiar społeczny i materialny i oba te wymiary wpływają na
bezpieczeństwo dzieci, a także pracowników. Bezpieczeństwo pojmujemy tu jako
przeciwieństwo zagrożenia. Zagrożenia muszą być wyeliminowane już na etapie
projektowania obiektu. Wyróżniamy następujące rodzaje czynników, które mogą mieć wpływ
na bezpieczeństwo:
⎯ higieniczne — w tym czystość ogólna pomieszczeń obiektu w zależności od

przeznaczenia, zabezpieczenie przed chorobami zakaźnymi wieku dziecięcego, chorobami
brudnych rąk, w tym pasożytniczych,

⎯ fizyczne — czyli zabezpieczenie przed wypadkami, urazami i zatruciami,
⎯ psychiczne — czyli ochrona przed strachem, nieuzasadnionym lękiem, przemocą

i krzywdzeniem.

WHO zaproponowała Polsce w 1991 roku program edukacyjno-organizacyjny „Zdrowa
szkoła”. Szkoła biorąca w nim udział to placówka zadbana, wyposażona w bezpieczny sprzęt
i pomoce edukacyjne, z zapleczem rekreacyjnym. Zgodnie z założeniami programu,
zaspokaja ona potrzeby ucznia i zajmuje się jego problemami, szanuje jego indywidualność
w zakresie zachowań, stylu życia, pracy własnej i — co najważniejsze — w zakresie
podejmowanych przez niego decyzji.

Zespół pracowników szkoły dba o atmosferę wzajemnego zaufania, szacunku, życzliwości,
zrozumienia i otwartości na potrzeby i problemy członków społeczności szkolnej.
Bezpieczeństwo szkoły zależy też od kadry pedagogicznej o wysokich walorach moralnych —
od jej pracy w małych klasach, zgodnie z zaplanowanym tokiem programowym,
gwarantującym pełną obsadę stanowisk. Bezpieczeństwo szkoły to wreszcie przepływ
informacji, drożny i skuteczny, to styl kierowania placówką zapewniający niezależność
programową, organizacyjną i ekonomiczną.

16

Organizacja opieki medycznej nad dziećmi i młodzieżą

Bezpieczna szkoła przygotowuje młodych ludzi do pracy nad sobą i do życia społecznego,
kształtuje i doskonali umiejętność komunikowania się i rozwiązywania problemów, rozwija
zainteresowania, sprawia, że proces kształcenia jest atrakcyjny. Taka szkoła wskazuje
uczniom drogą życiową. Placówka oświatowa musi stworzyć swoim uczniom i pracownikom
warunki sprzyjające zachowaniu zdrowia i prawidłowego rozwoju w wymiarach społecznym,
psychicznym i etycznym. Założeniem bezpiecznej szkoły jest to, by uczeń opuszczając ją, był
zdrowszy niż wtedy, gdy rozpoczynał w niej naukę.

Szkoła stanowi również miejsce pracy dydaktyków, zespołu interdyscyplinarnego, istnieje
zatem bezwarunkowa konieczność zadbania o zdrowe i prawidłowe warunki ich pracy.
Sprowadza się to do wyeliminowania obciążeń i zagrożeń dla ich zdrowia, a także do
kształtowania prawidłowych stosunków międzyludzkich.

W eliminowaniu zagrożeń pomocne są normatywy higieniczne budynku szkolnego, otoczenia,
pomieszczeń klas, pracowni, laboratoriów, sali gimnastycznej, szatni, ciągów
komunikacyjnych, sprzętów (tu ważna jest ławka szkolna), pomocy dydaktycznych. Ławka
szkolna musi być dostosowana do wzrostu dziecka, bowiem wieloletnie siedzenie w źle
dobranej ławce sprzyja zniekształceniom statycznym kręgosłupa i wadom postawy, wadom
wzroku i pogorszeniu pracy narządów wewnętrznych. Ławka szkolna powinna mieć pulpit
dopasowany do opuszczonych łokci dziecka. Dziecko siedzi głęboko w siedzisku, w trakcie
słuchania może zająć pozycję spoczynkową, z lekkim odchyleniem do tyłu, a w trakcie
pisania i czytania — swobodnie przyjąć pozycję z lekkim skłonem do przodu. Rozmieszczenie
dzieci w klasie wymaga uwzględnienia sprawności słuchu, wzroku dziecka oraz potrzeb
pedagogicznych. W klasach dla młodzieży stosuje się stoliki i krzesła o zróżnicowanych
wymiarach. Takie sprzęty nie wymuszają pozycji, dają młodemu człowiekowi swobodę ruchu
i możliwość opuszczenia stolika w każdej chwili.

W zapewnieniu bezpieczeństwa ważne są zalecenia higieniczne dotyczące organizacji szkoły
w procesie nauczania i wychowania. Zapewniając bezpieczeństwo higieniczne, pielęgniarka
powinna chronić społeczność szkolną przed chorobami zakaźnymi o przebiegu ostrym. Musi
dbać o higienę kuchni szkolnej, sanitariatów, łaźni przy sali sportowej, śmietniska na odpady
komunalne. Aby zapobiegać chorobom z brudu i zaniechania czystości, niezbędne jest:
⎯ zmniejszenie liczebności w klasach szkolnych,
⎯ zadbanie o czystość w toaletach, sanitariatach, łaźniach,
⎯ zadbanie o czystość stołówki szkolnej i sklepiku uczniowskiego,

17

Organizacja opieki medycznej nad dziećmi i młodzieżą

⎯ kształtowanie wśród uczniów zachowań higienicznych podczas sprzedaży towarów,
⎯ kształtowanie wśród uczniów zachowań chroniących przed zakażeniem (samokontrola

w czasie kaszlu, kichania, załatwiania potrzeb fizjologicznych, zachowania podczas
zastrzyku lub pobierania krwi, kontakt z chorymi ludźmi).

O bezpieczeństwo fizyczne dbamy także, chroniąc dzieci przed urazami i zatruciami.
To ważny problem w pracy szkoły. Najwięcej urazów i wypadków zdarza się w sali
gimnastycznej i na korytarzu szkolnym. Opiekunowie muszą mieć umiejętność
rozpoznawania zagrożeń, rozpatrywania zdarzeń wypadkowych i udzielania pomocy
przedlekarskiej. W przypadku młodych ludzi czynniki zwiększające ryzyko wypadków
i urazów to: zwiększona ruchliwość (potrzeba, głód ruchu), płeć męska, przewaga
pobudzenia nad hamowaniem, niska podzielność uwagi, mała koordynacja ruchowa, niska
sprawność ruchowa, niska ocena ryzyka, ograniczona przewidywalność konsekwencji, brak
doświadczenia, brak poczucia odpowiedzialności za zdrowie innych i własne, skłonność do
brawurowych zachowań, lekkomyślność, przekora, ciekawość.

Pielęgniarka szkolna musi wiedzieć, że częstość urazów wzrasta wśród uczniów, którzy mają
złe relacje z rodzicami stawiającymi im zbyt duże wymagania (szczególnie dotyczy to
matek), są źle nastawieni do szkoły, mają niską samoocenę, są zmęczeni, nadmiernie
obciążeni obowiązkami domowymi, uczestniczą w przemocy, są uzależnieni od komputera
i wideo, są uzależnieni od tytoniu, alkoholu.

Wszyscy pracownicy szkoły powinni mieć świadomość, że dzieci i młodzieży nie da się
odizolować od niebezpieczeństwa. Oni sami muszą mieć świadomość jego istnienia i trzeba
ich odpowiednio wychować i uodpornić na to. Wychowanie to wyrobienie właściwego
stosunku do życia i zdrowia własnego i cudzego, to ukształtowanie nawyków postępowania
w życiu codziennym i w pracy, to umiejętność obserwowania otoczenia i wnioskowania, to
zmiana postaw w pożądanym kierunku. Ważnym etapem edukacji zapobiegającej wypadkom
jest kształtowanie umiejętności oceny i podejmowania ryzyka. Wykształcanie tej
umiejętności jest bardzo trudne i odpowiedzialne — nie wszyscy dorośli ją nabyli i nie
wszyscy chcą ją prezentować. Podejmowanie ryzyka stanowi kategorię pozytywną, lecz
dzieci muszą się tego nauczyć. Możliwość ryzykowania to jeden z aspektów wolności
człowieka. Działanie na własny rachunek wymaga jednak od człowieka, a wcześniej od
dziecka, wiedzy, emocji i umiejętności związanych z wcześniejszym podejmowaniem
wyzwań, które zostały uwieńczone sukcesem. Takie podejście do problemu bezpieczeństwa

18

Organizacja opieki medycznej nad dziećmi i młodzieżą

jest współcześnie bardzo ważne. W Polsce dominuje jednak koncentracja na ochronie
dziecka przed zagrożeniem, trzymanie pod kloszem, unikanie zagrożenia.

Najważniejsze w opracowaniu programu ochrony przed wypadkami i urazami jest wczesne
diagnozowanie sytuacji wyjściowej, która może mieć wpływ na uraz, wypadek. W tych
działaniach powinna mieć swój udział pielęgniarka szkolna, która może być doradcą
dyrektora szkoły w ocenie i analizowaniu bezpieczeństwa w placówce. Udziela ona także
pomocy medycznej zranionym uczniom.

Zagadnienia bezpieczeństwa w szkole powinny być doskonale znane pielęgniarce szkolnej.
Razem z członkami społeczności szkolnej musi ona zadbać o ochronę zdrowia uczniów
poprzez zapewnienie zdrowego i bezpiecznego środowiska szkolnego w wymiarze
materialnym i psychospołecznym, aktywności ruchowej, posiłków i odpowiednich warunków
ich spożywania, wychowania zdrowotnego. Współpraca pielęgniarki szkolnej z dyrekcją
szkoły i nauczycielami polega na:
1. Określeniu czynników, które mają wpływ na współpracę obu stron:

⎯ czynniki pozytywne: cechy osobowości, wykształcenie i kwalifikacje, autorytet,

zaangażowanie, umiejętność komunikowania się i negocjacji,

⎯ czynniki negatywne: strach przed innowacjami, dystans między kadrą pedagogiczną

a pielęgniarką, brak zainteresowania pracą pielęgniarki, wyobcowanie w środowisku
szkolnym, brak zrozumienia celowości pracy pielęgniarki.

2. Określeniu zadań pielęgniarki w ramach współpracy:

⎯ wypracowanie swojego autorytetu,
⎯ przedstawienie gronu pedagogicznemu nowego systemu opieki zdrowotnej nad

uczniami,

⎯ udział w tworzeniu szkolnego zespołu do spraw promocji zdrowia,
⎯ ustalenie zasad współpracy z radą pedagogiczną i dyrekcją,
⎯ udział w posiedzeniach rady pedagogicznej,
⎯ przedstawienie radzie zadań zawodowych pielęgniarki szkolnej,
⎯ wspólne planowanie programów edukacji zdrowotnej dla dzieci z różnych poziomów

kształcenia, z uwzględnieniem dzieci niepełnosprawnych,

⎯ przedstawianie radzie pedagogicznej sprawozdań z wyników pracy w zakresie

medycznym, profilaktycznym i edukacyjnym; roczne porównywanie skuteczności
pracy.

19

Organizacja opieki medycznej nad dziećmi i młodzieżą

6. Kompetencje i zadania pielęgniarki szkolnej w środowisku

nauczania i wychowania

Opieka zdrowotna nad uczniami w miejscu nauczania i wychowania stanowi część
podstawowej opieki zdrowotnej i ma charakter profilaktyczny. Wydzielenie tej opieki wynika
ze specyficznych potrzeb dziecka w różnych fazach rozwoju, a także z możliwości szkoły jako
organizacji masowej, w której można prowadzić działania zapobiegawcze w tym samym
czasie w stosunku do dużej grupy odbiorców. Celem opieki pielęgniarskiej nad uczniami jest:
⎯ wspieranie, wspomaganie rozwoju i edukacji dzieci i młodzieży,
⎯ ochrona i poprawa stanu zdrowia uczniów,
⎯ edukacja zdrowotna uczniów,
⎯ edukacja zdrowotna rodziców uczniów,
⎯ tworzenie szkoły promującej zdrowie,
⎯ doraźna pomoc medyczna.

Pielęgniarka w środowisku nauczania i wychowania realizuje opiekę pielęgnacyjną
w zakresie:
⎯ promocji zdrowia,
⎯ profilaktyki chorób,
⎯ świadczeń diagnostycznych,
⎯ świadczeń pielęgniarskich,
⎯ świadczeń leczniczych na zlecenie lekarza rodzinnego.

Oto świadczenia w zakresie promocji zdrowia i edukacji zdrowotnej:
⎯ prowadzenie edukacji zdrowotnej uczniów,
⎯ wspieranie w edukacji zdrowotnej i promocji zdrowia uczniów, nauczycieli i rodziców,
⎯ udział w projektowaniu i programowaniu zajęć z edukacji zdrowotnej w placówce

oświatowej,

⎯ opracowanie scenariuszy/konspektów zajęć z uczniami i rodzicami z zakresu promocji

zdrowia,

⎯ planowanie i prowadzenie specyficznych, stosownie do potrzeb zdrowotnych, form

edukacji zdrowotnej uczniów z zaburzeniami rozwoju i zdrowia,

⎯ uczestnictwo w planowaniu, realizacji i ewaluacji szkolnego programu edukacji

prozdrowotnej i programów profilaktycznych,

20

Organizacja opieki medycznej nad dziećmi i młodzieżą

⎯ udzielanie pedagogom konsultacji w zakresie biomedycznych podstaw edukacji

zdrowotnej,

⎯ promowanie prozdrowotnych zachowań członków społeczności szkolnej.

A oto świadczenia w zakresie profilaktyki:
⎯ organizowanie i realizowanie szczepień ochronnych,
⎯ realizowanie programów profilaktycznych,
⎯ ocenianie stanu sanitarno-higienicznego, bezpieczeństwa i warunków nauczania w szkole,
⎯ współdziałanie z dyrekcją szkoły w zakresie diagnozowania i rozwiązywania problemów

zdrowotnych uczniów i wychowanków oraz innych zagrażających zdrowiu podopiecznych.

Świadczenia diagnostyczne:
⎯ identyfikowanie uczniów z problemami zdrowotnymi, psychosomatycznymi i społecznymi,
⎯ prowadzenie wywiadów środowiskowych,
⎯ wykonywanie testów przesiewowych zgodnie z programem i procedurami,
⎯ kierowanie postępowaniem poprzesiewowym w stosunku do uczniów z dodatnimi

wynikami testów,

⎯ pobieranie materiału do badań i wykonywanie paskowych testów diagnostycznych,
⎯ kierowanie do wykonania badań zgodnie z uprawnieniami,
⎯ wykonywanie badań fizykalnych — ciśnienia, tętna, temperatury, czucia, woni,

zabarwienia skóry, świadomości, szerokości źrenic, słuchu, wzroku.

Świadczenia pielęgnacyjno-lecznicze i rehabilitacyjne polegają na:
⎯ realizowaniu zleceń lekarskich dotyczących postępowania z uczniami lub wychowankami

z zaburzeniami zdrowia, przewlekle chorymi bądź niepełnosprawnymi w warunkach
szkolnych,

⎯ samodzielnym wykonywaniu świadczeń medycznych, bez zlecenia lekarza, według

rozporządzenia MZ z 2.09.1997 r. (DzU Nr 116, poz. 750),

⎯ prowadzeniu czynnego poradnictwa zdrowotnego,
⎯ udzielaniu pierwszej pomocy w wypadkach i urazach, nagłych zachorowaniach, w stanach

zagrożenia życia,

⎯ sprawowaniu opieki nad uczniami/wychowankami z problemami zdrowotnymi,
⎯ nadzorowaniu podawania i przyjmowania leków przez podopiecznych placówek

oświatowo-wychowawczych,

⎯ uzgadnianiu wizyt, konsultacji, badań, transportu,

21

Organizacja opieki medycznej nad dziećmi i młodzieżą

⎯ uzgadnianiu wizyt, konsultacji z poradniami, organizacjami, instytucjami w zakresie

pomocy uczniom z problemami zdrowotnymi, szkolnymi i społecznymi,

⎯ współpracy z pielęgniarką rodzinną, lekarzem rodzinnym, opiekunem społecznym

w zakresie wsparcia dzieci z rodzin ubogich, ze środowisk trudnych,

⎯ pomocy w umieszczeniu dziecka na koloniach zdrowotnych, obozach, w ośrodkach

sanatoryjnych, opiekuńczych,

⎯ prowadzeniu aktywizacji uczniów/wychowanków z wykorzystaniem terapii zajęciowej,

gimnastyki,

⎯ usprawnianiu ruchowym uczniów/wychowanków z ograniczoną sprawnością

i niepełnosprawnych.

Wszystkie wykonywane świadczenia pielęgniarka dokumentuje zgodnie z obowiązującymi
aktami prawnymi i przyjętymi zasadami. Pielęgniarka szkolna jest uprawniona do
samodzielnej organizacji pracy na stanowisku, wyboru sposobu, form i metod realizacji
kompleksowej i całościowej opieki pielęgniarskiej zgodnie z posiadanymi kompetencjami
oraz kodeksem etyki zawodowej. Do wykonywania zadań zawodowych pielęgniarka musi
mieć gabinet medycyny szkolnej. Wyposażenie gabinetu medyczno-profilaktycznego to:
⎯ atestowana waga medyczna ze wzrostomierzem,
⎯ kozetka, stolik zabiegowy,
⎯ szafka na leki i sprzęt medyczny jednorazowego użycia z zabezpieczeniem,
⎯ zestaw przeciwwstrząsowy, butla dwulitrowa z tlenem — zestaw zabezpieczony,
⎯ szafa z zabezpieczeniem na dokumenty medyczne,
⎯ atestowany sprzęt do badań fizykalnych,
⎯ tablice Snellena do badania ostrości wzroku,
⎯ tablice Ishihara,
⎯ tablice — siatki centylowe wzrostu i masy ciała,
⎯ środki i materiał opatrunkowy, środki do dezynfekcji ran, skóry rąk, rękawiczki foliowe,

lateksowe niesterylne i jałowe,

⎯ torba sanitarna,
⎯ lodówka na szczepionki, termometr do monitorowania temperatury we wnętrzu

chłodziarki,

⎯ biurko, fotel, krzesła, środki łączności, parawan, wieszak, stojak na kroplówkę.

W szkole integracyjnej i promującej zdrowie gabinet medyczno-profilaktyczny powinien być
oznakowany. Tabliczkę informacyjną powinni móc odczytać również uczniowie

22

Organizacja opieki medycznej nad dziećmi i młodzieżą

niepełnosprawni — należy dodatkowo zastosować język migowo-graficzny i język brajla.
Będzie to wyrazem uznania i szacunku dla dzieci niedowidzących i głuchych oraz wyrazem
ich przynależności do danej społeczności szkolnej.

Z perspektywy 12 lat funkcjonowania nowego systemu opieki medycznej nad uczniami
należy stwierdzić, że pielęgniarki szkolne potrafią samodzielnie realizować opiekę w szkole.
Cieszą się uznaniem dzieci, rodziców i nauczycieli, mają autorytet w społeczności szkolnej,
są bowiem kompetentne, zaangażowane, otwarte na zmiany, życzliwe wobec wszystkich,
którymi się opiekują. Kompetencje pielęgniarki szkolnej to jej wiedza, umiejętności
i zdolności niezbędne do bezpiecznego i skutecznego wykonywania zawodu bez konieczności
bezpośredniego nadzoru. Opieka realizowana przez pielęgniarkę szkolną powinna spełniać
kryteria jakości pielęgnowania. Powinna być skuteczna, bezpieczna, etyczna
i udokumentowana.

23

Organizacja opieki medycznej nad dziećmi i młodzieżą

Literatura podstawowa

1. Magazyn Pielęgniarki i Położnej — rocznik 2002, 2003, 2004.
2. Standardy i metodyka pracy pielęgniarki i higienistki szkolnej, 2003: (red.) A. Oblacińska,

Instytut Matki i Dziecka, Warszawa.

3. Zdrowie i szkoła, 2000: (red.) B. Woynarowska, PZWL, Warszawa.

Literatura dodatkowa

1. Baran-Furga H., Chmielewska K., 1999: Uzależnienia. Rozpoznawanie i leczenie, PZWL,

Warszawa.

2. Cześnikiewicz A., 1987: Narkomania — wybrane zagadnienia, TZN Odział Lublin.
3. Dimoff T., Carper S., 1993: Jak rozpoznać, czy dziecko sięga po narkotyki, Elma Books,

Warszawa.

4. Karta Praw Osób Niepełnosprawnych, Uchwała Sejmu RP z 1.08.1997, MP z 1997 r.,

Nr 50, poz. 475.

5. Krzepkowska H., 1996: Ogólne zasady prawidłowego wyposażania w meble sal

dydaktycznych w szkołach podstawowych. Stanowiska pracy ucznia, Wydawnictwo MEN,
Warszawa.

6. Lider — rocznik 2002, 2003, 2004.

24