48

ÂWIAT NAUKI

Zaktualizowane ze Âwiata Nauki numer 7/2002

ZMIANA MIA˚D˚YCOWA w t´tnicy wieƒcowej
mo˝e staç si´ przyczynà zawa∏u serca.

WYDANIE SPECJALNE

ÂWIAT NAUKI

49

BÓLE W KLATCE PIERSIOWEJ, ZAWA¸Y SERCA

I UDARY MÓZGU TO SKUTKI MIA˚D˚YCY.

DOTYCHCZASOWA TEORIA ROZWOJU TEJ CHOROBY,

POWODUJÑCEJ COROCZNIE WI¢CEJ ZGONÓW

NI˚ NOWOTWORY, OKAZA¸A SI¢ B¸¢DNA

PETER LIBBY

P

rawdziwe

oblicze

mia˝d˝ycy

J

eszcze kilka lat temu wi´k-
szoÊç lekarzy uwa˝a∏a mia˝d˝y-
c´ za prosty problem „hydraulicz-
ny”: na Êcianie rury, czyli t´tnicy,
narasta stopniowo t∏uszczowy
z∏óg – blaszka mia˝d˝ycowa – a˝

w koƒcu zamyka Êwiat∏o naczynia, unie-
mo˝liwiajàc dop∏yni´cie krwi do zaopa-
trywanej przez nià tkanki, która po chwi-
li obumiera. Gdy ginie fragment mi´Ênia
sercowego, mamy do czynienia z zawa-
∏em serca, natomiast w przypadku tkan-
ki mózgowej dochodzi do udaru niedo-
krwiennego.

Niewielu specjalistów wierzy dziÊ

w powy˝szà teori´. Badania rozpocz´te
ponad 20 lat temu dowiod∏y, ˝e t´tnice
w nieznacznym tylko stopniu przypomi-
najà zwyk∏e rury – sà zbudowane z ˝y-
wych komórek, które nieustannie ko-
munikujà si´ ze sobà i z otoczeniem.
Komórki te biorà udzia∏ w powstawa-
niu i narastaniu zmian mia˝d˝ycowych,
które rozwijajà si´ nie na Êcianie naczy-
nia, ale w jej wn´trzu. Stosunkowo nie-
wiele z∏ogów rozrasta si´ do tego stop-
nia, ˝e zw´˝a strumieƒ krwi do Êrednicy
szpilki. Wi´kszoÊç ataków serca i sporo
udarów jest spowodowanych nag∏ym
p´kni´ciem stosunkowo ma∏ej blaszki,
wskutek czego powstaje zakrzep bloku-
jàcy przep∏yw krwi.

Badania wykaza∏y, ˝e w rozwoju

mia˝d˝ycy podstawowà rol´ pe∏ni stan
zapalny. Proces ów – ten sam, który wy-
wo∏uje zaczerwienienie, rozgrzanie,

obrz´k i ból zaka˝onej rany – ma istot-
ne znaczenie na ka˝dym etapie rozwoju
choroby, od powstania blaszki mia˝-
d˝ycowej przez jej narastanie a˝ do
p´kni´cia. Gdy drobnoustroje zagra-
˝ajà naszemu zdrowiu, zapalenie jest
przejawem walki organizmu z infek-
cjà. W przypadku mia˝d˝ycy okazuje
si´ jednak zjawiskiem niekorzystnym,
gdy˝ jesteÊmy wówczas atakowani przez
w∏asny uk∏ad odpornoÊciowy, podob-
nie jak w reumatoidalnym zapaleniu
stawów.

Powy˝sza modyfikacja teorii pozwala

na stworzenie nowych koncepcji wy-
krywania i leczenia mia˝d˝ycy. Umo˝-
liwia tak˝e wyjaÊnienie niektórych nie-
pokojàcych zagadek – przede wszyst-
kim dlaczego tak wiele zawa∏ów serca
pojawia si´ bez ostrze˝enia, a pewne
metody leczenia opracowane w celu za-
pobiegania atakom serca cz´sto sà
nieskuteczne. To bardzo wa˝ne, gdy˝
wbrew powszechnej opinii zawa∏y ser-
ca i udary mózgu wywo∏ane mia˝d˝ycà
sà w paƒstwach uprzemys∏owionych
powodem wi´kszej liczby zgonów ni˝
nowotwory i stajà si´ coraz cz´stszà
przyczynà Êmierci mieszkaƒców krajów
rozwijajàcych si´.

Niemo˝noÊç badania wn´trza chorego

organizmu zmusi∏a staro˝ytnych, któ-
rzy pierwsi opisali stan zapalny, do sku-
pienia si´ na tym, co mogli zobaczyç
i wyczuç. DziÊ wiemy, ˝e widoczne na
zewnàtrz objawy sà odbiciem za˝artej

bitwy toczàcej si´ na mikroskopijnym
polu walki. Po wykryciu (prawid∏owym
lub fa∏szywym) ataku mikroorganizmów
w zagro˝onej tkance gromadzi si´ gru-
pa wyspecjalizowanych krwinek bia∏ych
– frontowych ˝o∏nierzy uk∏adu odpor-
noÊciowego – i rozpoczyna si´ wydziela-
nie rozmaitych substancji chemicznych
hamujàcych rozwój zaka˝enia. Te zwiàz-
ki to uszkadzajàce intruzów utleniacze
oraz czàsteczki sygna∏owe, jak cyto-
kiny – polipeptydy, które kierujà funk-
cjonowaniem komórek systemu immu-
nologicznego. Lekarze mogà zatem
stwierdziç w tkance proces zapalny,
identyfikujàc te komórki lub mediatory
ich dzia∏ania.

LDL, czyli palàcy problem

NAJBARDZIEJ KLAROWNY OBRAZ

roli stanu

zapalnego w rozwoju mia˝d˝ycy mo˝-
na stworzyç na podstawie wyników ba-
daƒ nad lipoproteinami o ma∏ej g´stoÊci
(LDL – low-density lipoproteins), zwany-
mi z∏ym cholesterolem. Czàsteczki LDL,
zbudowane z czàsteczek t∏uszczów i bia-
∏ek, transportujà cholesterol oraz jego
estry z wàtroby i jelit do pozosta∏ych na-
rzàdów. Od dawna wiadomo, ˝e choç
LDL i cholesterol sà sk∏adnikami nie-
zb´dnymi do prawid∏owego funkcjono-
wania organizmu, to ich nadmiar po-
woduje rozwój mia˝d˝ycy. Dotàd nikt
nie by∏ jednak w stanie wyjaÊniç, w jaki
sposób ten nadmiar prowadzi do two-
rzenia si´ blaszki mia˝d˝ycowej.

Badania wykonywane na hodowlach

tkankowych i zwierz´tach dowodzà, ˝e
k∏opoty pojawiajà si´ w chwili, gdy czà-
steczki LDL zaczynajà gromadziç si´
w b∏onie wewn´trznej – fragmencie Êcia-
ny naczynia krwionoÊnego znajdujàcym
si´ najbli˝ej strumienia krwi [ramka na
stronach 51–52]. Przy st´˝eniach w gra-
nicach normy LDL mogà przedostawaç
si´ do b∏ony wewn´trznej i z niej wydo-
stawaç (sk∏ada si´ ona g∏ównie z komó-
rek Êródb∏onka wyÊcie∏ajàcych od we-

50

ÂWIAT NAUKI

M¸ODYM BYå

JEFF JOHNSON

Hybrid Medical Animation

(popr

zednie str

ony)

n

Mia˝d˝yc´ uwa˝amy obecnie za proces zapalny, inicjowany przez oksydacyjne pochodne
cholesterolu i bia∏ek odk∏adajàcych si´ w Êcianach t´tnic.

n

Zaostrzenie procesu zapalnego grozi p´kni´ciem blaszki mia˝d˝ycowej, co powoduje

powstanie zakrzepu w t´tnicy, zatrzymanie przep∏ywu krwi i zawa∏.

n

O zagro˝eniu zawa∏em najlepiej Êwiadczy poziom bia∏ka C-reaktywnego we krwi.

n

Mia˝d˝ycy sprzyjajà: palenie, cukrzyca, oty∏oÊç i brak ruchu.

n

Mia˝d˝ycy i jej skutkom przeciwdzia∏ajà statyny obni˝ajàce poziom cholesterolu we krwi

i leki przeciwzapalne (aspiryna). Do∏àczy do nich zapewne perindopril, lek zmniejszajàcy
produkcj´ angiotensyny sprzyjajàcej zapaleniu.

Przeglàd /

Mia˝d˝yca jako stan zapalny

wnàtrz Êciany naczynia krwionoÊnego,
a tak˝e z le˝àcej pod nimi substancji
mi´dzykomórkowej i wytwarzajàcych
jà komórek mi´Êni g∏adkich). Ale gdy
czàsteczek lipoprotein o ma∏ej g´stoÊci
jest zbyt du˝o, cz´Êç z nich zostaje w b∏o-
nie uwi´ziona.

Czàsteczki t∏uszczów wchodzàce w

sk∏ad LDL ulegajà wówczas utlenianiu
(podobny proces powoduje korozj´ rur
i je∏czenie mas∏a), a elementy bia∏kowe
nie tylko si´ utleniajà, ale tak˝e przy∏à-
czajà czàsteczki cukrów. Komórki Êcia-
ny naczynia krwionoÊnego uznajà te
zmiany za zagro˝enie i wzywajà na po-
moc komórki uk∏adu odpornoÊciowego.

W tym celu komórki Êródb∏onka pre-

zentujà na swej powierzchni skierowa-
nej do Êwiat∏a naczynia czàsteczki ad-
hezyjne, które przyczepiajà si´ jak rzepy
do krà˝àcych w krwiobiegu komórek
uk∏adu odpornoÊciowego (monocytów),
zatrzymujàc je przy Êcianie naczynia
krwionoÊnego. Zmienione czàsteczki
LDL pobudzajà tak˝e komórki Êródb∏on-
ka i mi´Êni g∏adkich, znajdujàce si´
w b∏onie wewn´trznej, do wydzielania
przyciàgajàcych monocyty zwiàzków
chemicznych – chemokin. Podobnie jak
ogary tropià zdobycz, idàc za jej wonià,
tak monocyty przeciskajà si´ mi´dzy ko-
mórkami Êródb∏onka i podà˝ajà za che-
micznym Êladem tych substancji do b∏o-
ny wewn´trznej.

Chemokiny i inne substancje wytwa-

rzane przez komórki Êródb∏onka i mi´Êni
g∏adkich pobudzajà monocyty do namna-
˝ania si´ i przekszta∏cania w aktyw-
ne makrofagi, czyli uzbrojonych ˝o∏nie-
rzy gotowych do u˝ycia broni przeciw
wrogom organizmu. Przyst´pujà one do
oczyszczania Êciany naczynia z domnie-
manych intruzów. Reagujàc na bia∏ka
wytwarzane przez pobudzone komórki
Êródb∏onka i mi´Êni g∏adkich b∏ony we-
wn´trznej, pokrywajà si´ tzw. receptora-
mi zmiatajàcymi (scavenger receptor).
Wychwytujà one zmienione czàsteczki
LDL, u∏atwiajàc makrofagom ich wch∏o-
ni´cie. W efekcie makrofagi tak bardzo
wype∏niajà si´ kropelkami t∏uszczu, ˝e
wyglàdajà pod mikroskopem jak piana
i dlatego patomorfolodzy nazwali je ko-
mórkami piankowatymi.

Do b∏ony wewn´trznej podà˝ajà rów-

nie˝ limfocyty T – krwinki bia∏e repre-
zentujàce innà cz´Êç uk∏adu odporno-
Êciowego. One tak˝e uwalniajà cytokiny,
nasilajàce odczyn zapalny w Êcianie t´t-
nicy. Piankowate makrofagi z dodatkiem

pewnej liczby limfocytów T tworzà tzw.
plamki t∏uszczowe, b´dàce prekursora-
mi blaszek mia˝d˝ycowych, które póê-
niej zniekszta∏cajà t´tnice.

ÂmiercionoÊna blaszka

GDY W JAKIMÂ MIEJSCU

, na przyk∏ad na za-

drapanym kolanie, wywià˝e si´ zapale-
nie, makrofagi uwalniajà czàsteczki
skutecznie zapobiegajàce rozwojowi za-
ka˝enia i u∏atwiajàce gojenie. Zjawisko
to zachodzi równie˝ w przewlek∏ym pro-
cesie zapalnym o niewielkim nasileniu,
który wyst´puje u chorych na mia˝d˝y-
c´. Jednak zamiast przywracaç Êciany
t´tnic do ich pierwotnego stanu, przy-
czynia si´ do nasilenia zachodzàcych

w nich zmian, co prowadzi do powsta-
nia jeszcze wi´kszych, bardziej z∏o˝o-
nych blaszek.

W ostatnich latach stwierdzono, ˝e

makrofagi oraz komórki Êródb∏onka
i mi´Êni g∏adkich w zapalnie zmienionej
b∏onie wewn´trznej wydzielajà substan-
cje, które pobudzajà komórki mi´Êni
g∏adkich le˝àcej pod nià b∏ony Êrod-
kowej do migracji w kierunku górnych
warstw b∏ony wewn´trznej, a nast´p-
nie podzia∏ów i wytwarzania substan-
cji mi´dzykomórkowej. W ten sposób
powstaje w∏óknista pow∏oka pokry-
wajàca pierwotnà stref´ mia˝d˝yco-
wà. Gdy ta „czapeczka” dojrzewa, stre-
fa pod nià zazwyczaj si´ przekszta∏ca.

WYDANIE SPECJALNE

ÂWIAT NAUKI

51

MEDICINE HORSE

Hybrid Medical Animation

W OPISACH MIA˚D˚YCY lipoproteiny o ma∏ej g´stoÊci (LDL) s∏usznie okreÊla si´ jako z∏y,
a o du˝ej g´stoÊci (HDL) jako dobry cholesterol. Jednak czàsteczki te (poni˝ej) spe∏niajà
w organizmie wi´cej ról, ni˝ naukowcy do niedawna sàdzili.

Lipoproteiny o ma∏ej g´stoÊci przenoszà cholesterol z wàtroby i jelit do ró˝nych tkanek,

w których jest wykorzystywany do naprawy b∏on komórkowych i syntezy steroidów,
natomiast czàsteczki HDL dostarczajà go do wàtroby, która go wydala lub przetwarza.
Klasyczna teoria rozwoju mia˝d˝ycy g∏osi, ˝e jest ona powodowana przez nadmiar LDL,
które gromadzà si´ na Êcianach naczyƒ krwionoÊnych. Nowsze badania dowodzà,
˝e lipoproteiny te gromadzà si´ wewnàtrz tych Êcian, gdzie ich sk∏adniki zostajà
utlenione lub ulegajà innym przekszta∏ceniom. Tak zmodyfikowane inicjujà stan zapalny,
który stopniowo i niebezpiecznie zmienia t´tnice.

Lekarze cz´sto t∏umaczà ochronne dzia∏anie lipoprotein o du˝ej g´stoÊci ich zdolnoÊcià

do usuwania cholesterolu. Z ca∏à pewnoÊcià tak si´ dzieje, lecz najnowsze odkrycia
dowodzà, ˝e zwalczajà one mia˝d˝yc´ dzi´ki efektowi przeciwzapalnemu.

NOWE ROLE ZNANYCH AKTORÓW

Cholesterol

Fosfolipid

Triacyloglicerol

Ester cholesterolu

Apoproteina A-I

Apoproteina B

HDL

LDL

Skutki stanu zapalnego

ZAPALENIE, które jak si´ obecnie uwa˝a, odgrywa g∏ównà rol´ w rozwoju mia˝d˝ycy,
pojawia si´, gdy pewne krwinki bia∏e (normalnie tworzàce pierwszà lini´ obrony przed
zaka˝eniem) wnikajà do Êciany naczynia i uaktywniajà si´ w niej. Poni˝sze diagramy
przedstawiajà wzrost blaszki mia˝d˝ycowej w t´tnicy wieƒcowej. Trzy schematy ukazujà
w powi´kszeniu niektóre zjawiska mogàce zachodziç, gdy we krwi znajduje si´ zbyt du-
˝o lipoprotein o ma∏ej g´stoÊci (LDL).

PRZEKRÓJ
PRAWID¸OWEJ
T¢TNICY
WIE¡COWEJ

Âwiat∏o
naczynia
B∏ona
wewn´trzna

B∏ona
Êrodkowa

Przydanka

LDL

Monocyt

Czàsteczka
chemokiny

Tkanka ∏àczna
spr´˝ysta

B¸ONA
ÂRODKOWA

Makrofag

Komórki mi´Êni g∏adkich

Mediatory
zapalenia

B¸ONA
WEWN¢TRZNA

Przekszta∏cona
czàsteczka LDL

Limfocyt T

Kropelka
t∏uszczu

Komórka
piankowata

Czàsteczka

adhezyjna

Komórka

Êródb∏onka

Receptor

zmiatajàcy

POWSTANIE BLASZKI MIA˚D˚YCOWEJ

1

Wyst´pujàce w nadmiarze czàsteczki LDL
gromadzà si´ w Êcianie naczynia

krwionoÊnego i ulegajà przemianom
chemicznym. Tak przekszta∏cone stymulujà
komórki Êródb∏onka do prezentowania na swej
powierzchni czàsteczek adhezyjnych, które
wychwytujà krà˝àce we krwi monocyty (bia∏e
cia∏ka krwi pe∏niàce najwa˝niejszà rol´
w procesie zapalnym) i limfocyty T (inne
komórki uk∏adu odpornoÊciowego). Komórki
Êródb∏onka wydzielajà tak˝e chemokiny, które
wabià z∏owione krwinki do b∏ony wewn´trznej.

2

W b∏onie wewn´trznej monocyty
przekszta∏cajà si´ w aktywne makrofagi,

które wraz z limfocytami T wytwarzajà wiele
mediatorów zapalenia ∏àcznie z cytokinami
(substancjami przekazujàcymi sygna∏y
mi´dzy komórkami uk∏adu odpornoÊciowego)
i czynnikami stymulujàcymi podzia∏y
komórkowe. Makrofagi prezentujà
na swej powierzchni tzw. receptory
zmiatajàce, u∏atwiajàce im wch∏anianie
zmodyfikowanych czàsteczek lipoprotein
o ma∏ej g´stoÊci.

3

Makrofagi wype∏nione kropelkami
t∏uszczu, pochodzàcymi z wch∏oni´tych

czàsteczek LDL, zwane komórkami
piankowatymi, tworzà wraz z limfocytami T
plamk´ t∏uszczowà – najwczeÊniejsze
stadium blaszki mia˝d˝ycowej.

3

2

1

52

ÂWIAT NAUKI

M¸ODYM BYå

KEITH KASNOT

ROZWÓJ BLASZKI

4

Czàsteczki zapalne mogà powodowaç dalsze narastanie blaszki
mia˝d˝ycowej i tworzenie w∏óknistej pow∏oki okrywajàcej rdzeƒ

lipidowy. Powstaje ona, gdy czàsteczki zapalne pobudzà komórki
mi´Êni g∏adkich b∏ony Êrodkowej do migracji na powierzchni´ b∏ony
wewn´trznej, podzia∏ów i wytwarzania trwa∏ej, w∏óknistej substancji
mi´dzykomórkowej, która skleja komórki. Czapeczka powoduje
pogrubienie blaszki, ale zarazem oddziela jà od krwi.

P¢KNI¢CIE BLASZKI

5

Prozapalne substancje wydzielane przez komórki piankowate
mogà niebezpiecznie os∏abiç czapeczk´, trawiàc substancj´

mi´dzykomórkowà i uszkadzajàc komórki mi´Êni g∏adkich, które nie sà
ju˝ w stanie naprawiç uszkodzeƒ. W tym czasie komórki piankowate
wydzielajà czynnik tkankowy – silny promotor krzepni´cia.
Gdy os∏abiona blaszka p´ka, czynnik ten oddzia∏ujàc z odpowiednimi
sk∏adnikami krwi, powoduje powstanie zakrzepu. JeÊli jest on
wystarczajàco du˝y, mo˝e zatrzymaç przep∏yw krwi do serca,
co wywo∏uje zawa∏ – Êmierç komórek mi´Ênia sercowego.

Migrujàca komórka
mi´Ênia g∏adkiego

Rdzeƒ lipidowy

Zakrzep

Enzymy niszczàce

substancj´

mi´dzykomórkowà

Cytokiny

uszkadzajàce

komórki mi´Êni

g∏adkich

P´kni´cie

Czynnik
tkankowy

W∏óknista czapeczka

PRZEKRÓJ
T¢TNICY
ZAATAKOWANEJ
PRZEZ MIA˚D˚YC¢

Zakrzep

Âwiat∏o t´tnicy

Blaszka

5

4

WYDANIE SPECJALNE

ÂWIAT NAUKI

53

Cz´Êç komórek piankowatych obumie-
ra, uwalniajàc lipidy, w zwiàzku z czym
patomorfolodzy okreÊlajà rejon poni-
˝ej pow∏oki jako rdzeƒ lipidowy lub
martwiczy.

Co ciekawe, blaszki mia˝d˝ycowe

przez wi´kszoÊç czasu rozrastajà si´
g∏ównie na obrze˝ach, a nie w kierunku
Êrodka t´tnicy. Taki rozwój zapewnia
swobodny przep∏yw krwi przez d∏ugi
czas, niekiedy przez lata. Gdy blaszka
zaczyna wrastaç w Êwiat∏o naczynia, po-
woduje jego zw´˝enie, zwane stenozà,
i w rezultacie upoÊledzenie dop∏ywu
krwi do tkanek, szczególnie w chwilach
zwi´kszonego zapotrzebowania (zdro-
we t´tnice ulegajà wówczas rozszerze-
niu). Podczas çwiczeƒ fizycznych lub
w stresie przep∏yw krwi przez zw´˝onà
t´tnic´ wieƒcowà mo˝e byç zbyt ma∏y,
powodujàc d∏awic´ piersiowà – uczucie
ciasnoty, Êciskania lub ucisku wyst´pu-
jàce zazwyczaj za mostkiem. Zw´˝enia
innych t´tnic wywo∏ujà niekiedy pod-
czas wysi∏ku bolesne skurcze ∏ydek lub
poÊladków, dolegliwoÊç znanà jako chro-
manie przestankowe.

Niespodziewane zawa∏y

BLASZKA MIA

˚D˚YCOWA

rozrasta si´ cza-

sami do takich rozmiarów, ˝e ca∏kowi-
cie zatrzymuje w t´tnicy przep∏yw krwi,
powodujàc zawa∏ serca lub udar niedo-
krwienny. Jednak w ten sposób prze-
biega zaledwie 15% zawa∏ów mi´Ênia
sercowego. Szczegó∏owe badania Êcian
t´tnic chorych, którzy zmarli z tego po-
wodu, dowiod∏y, ˝e wi´kszoÊç zawa∏ów
to skutek p´kni´cia w∏óknistej czapki
pokrywajàcej blaszk´ mia˝d˝ycowà i po-
wstania w tym miejscu zakrzepu. Naj-
∏atwiej p´kajà blaszki o cienkiej pow∏o-
ce, zawierajàce ponadto du˝o lipidów
i makrofagów, a ich podatnoÊç na p´k-
ni´cie jest (podobnie jak wczeÊniej-
sze etapy mia˝d˝ycy) wynikiem stanu
zapalnego.

IntegralnoÊç w∏óknistej pokrywy zale-

˝y g∏ównie od mocnych jak stal w∏ókien
kolagenowych wytwarzanych przez ko-
mórki mi´Êni g∏adkich. Gdy z jakiejÊ
przyczyny w stosunkowo stabilnej blasz-
ce nasila si´ stan zapalny, mediatory za-
palenia mogà uszkadzaç pokryw´ na co
najmniej dwa sposoby: stymulowaç ma-
krofagi do wydzielania enzymów nisz-
czàcych kolagen i hamowaç wydziela-
nie przez komórki mi´Êni g∏adkich
kolagenu potrzebnego do utrzymania
jej w ca∏oÊci.

Skrzeplina rozwija si´ wtedy, gdy krew

przedostaje si´ przez szczelin´ w pow∏o-
ce i napotyka rdzeƒ z∏o˝ony z lipidów
oraz obfitujàcy w bia∏ka, które wspoma-
gajà proces krzepni´cia. Na przyk∏ad
czàsteczki obecne na powierzchni lim-
focytów T w blaszce mia˝d˝ycowej pobu-
dzajà komórki piankowate do produkcji
du˝ych iloÊci czynnika tkankowego – po-
t´˝nego inicjatora krzepni´cia. Krew krà-
˝àca zawiera z kolei prekursory bia∏ek
uczestniczàcych w krzepni´ciu, które za-
czynajà dzia∏aç po zetkni´ciu z czynni-
kiem tkankowym albo innymi obecnymi
w rdzeniu blaszki promotorami kaska-
dy reakcji prowadzàcej do powstawania
skrzepliny. Nasz organizm wytwarza
substancje, które mogà zapobiegaç two-
rzeniu si´ zakrzepu lub go niszczyç, za-
nim spowoduje zawa∏ serca lub udar, ale
blaszki w stanie zapalnym wytwarzajà
zwiàzki unieczynniajàce te wrodzone
mechanizmy obronne.

JeÊli skrzeplina rozpuÊci si´ w sposób

naturalny albo po podaniu leków, pod-
czas procesu gojenia w∏óknista czapecz-
ka mo˝e zostaç odbudowana, ale po-
wstanie wówczas tkanka bliznowata,

skutkiem czego blaszka mia˝d˝ycowa
jeszcze bardziej si´ powi´kszy. I rzeczy-
wiÊcie, istnieje wiele dowodów, ˝e wzrost
blaszki przebiega nieregularnie, wraz
z naprzemiennym nawracaniem i wy-
gasaniem zapalenia, czemu towarzyszy
pojawianie si´ i rozpuszczanie skrzepli-
ny, pozostawiajàce kolejne blizny.

Wiele ataków serca nast´puje wi´c

zupe∏nie niespodzianie, gdy˝ p´kni´ta
blaszka mia˝d˝ycowa nie musi wysta-
waç daleko w g∏àb naczynia i powo-
dowaç dolegliwoÊci, mo˝na jej tak˝e nie
wykryç w trakcie badaƒ obrazujàcych
jego stan. Zrozumia∏e staje si´ równie˝,
dlaczego leczenie polegajàce na posze-
rzaniu zw´˝onego wskutek mia˝d˝ycy
Êwiat∏a t´tnic (przezskórna koronaro-
plastyka balonowa lub wszczepienie
stentu naczyniowego) oraz chirurgicz-
ne wytwarzanie zespolenia omijajàce-
go (bajpasu), choç pomagajà choremu,
to cz´sto nie zapobiegajà wystàpieniu
w przysz∏oÊci zawa∏u serca. W tych przy-
padkach niebezpieczeƒstwo mo˝e czaiç
si´ gdzie indziej – w miejscach, gdzie
p∏ytka powoduje wprawdzie stosunko-
wo niewielkie zw´˝enie, ale jest podat-

54

ÂWIAT NAUKI

M¸ODYM BYå

M.J. DA

VIES/O

XFORD UNIVERSITY PRESS/HARVEY MILLER PUBLISHERS

ZAKRZEP (czerwony) widoczny na mikrofotografii utworzy∏ si´ na powierzchni blaszki mia˝-
d˝ycowej w t´tnicy wieƒcowej i spowodowa∏ jej zamkni´cie. Niektóre zakrzepy ulegajà roz-
puszczeniu, zanim wywo∏ajà zawa∏ serca lub udar mózgu, ale i tak mogà byç przyczynà
k∏opotów, gdy˝ pobudzajà rozwój blaszki mia˝d˝ycowej.

SPOJRZENIE DO ÂRODKA

niejsza na p´kni´cie. Niestety, nawet je-
Êli t´tnica jest leczona, cz´sto doÊç szyb-
ko nast´puje nawrót choroby (reste-
noza); najprawdopodobniej dlatego ˝e
zastosowana terapia mo˝e wywo∏aç sil-
nà reakcj´ zapalnà.

Nie tylko z∏y cholesterol

LIPOPROTEINY O MA

¸EJ G¢STOÂCI

cz´sto

inicjujà przedstawionà powy˝ej sekwen-
cj´ zdarzeƒ, choç zidentyfikowano wie-
le innych czynników, które zwi´kszajà
prawdopodobieƒstwo rozwoju mia˝d˝y-
cy lub wystàpienia jej powik∏aƒ. Wiele
znanych i kilka wcià˝ badanych czynni-
ków ryzyka ma w∏aÊciwoÊci prozapalne.
Jednak LDL odgrywajà zapewne wa˝-

niejszà rol´ w inicjowaniu i podtrzymy-
waniu rozwoju mia˝d˝ycy, ni˝ dotych-
czas sàdzono.

Stwierdzono na przyk∏ad, ˝e u po∏o-

wy pacjentów, którzy cierpià na chorob´
niedokrwiennà serca lub mieli zawa∏
mi´Ênia sercowego, st´˝enie lipoprote-
in o ma∏ej g´stoÊci nie przekracza Êred-
nich wartoÊci normy. Spostrze˝enie to
cz´sto uwa˝ano za dowód, ˝e w tej gru-
pie chorych nie majà one wp∏ywu na
powstanie mia˝d˝ycy. Lecz typowe st´-
˝enia owych zwiàzków u mieszkaƒców
krajów wysoko rozwini´tych zdecydo-
wanie przekraczajà zapotrzebowanie
organizmu i nawet te „przeci´tne” st´˝e-
nia sprzyjajà rozwojowi mia˝d˝ycy.

W odpowiedzi na nowe dane wià˝àce

stan serca z poziomem LDL specja-
liÊci systematycznie obni˝ajà „zdrowe”
limity LDL. W aktualnych zaleceniach z
2001 roku zespó∏ ekspertów powo∏any
we wspó∏pracy z National Institutes of
Health jednoznacznie okreÊla optymal-
ne st´˝enie tych lipoprotein na poni˝ej
100 mg/dl krwi. Sugeruje tak˝e rozpocz´-
cie leczenia farmakologicznego – w przy-
padku pacjentów obarczonych wieloma
czynnikami ryzyka – przy 130 mg/dl,
a nie 160 mg/dl. Osobom doros∏ym sto-
sunkowo ma∏o zagro˝onym chorobà
wieƒcowà zaleca, podobnie jak poprzed-
nio, zmian´ stylu ˝ycia (rozpocz´cie die-
ty i zwi´kszenie aktywnoÊci fizycznej)

przy st´˝eniach LDL rz´du 160 mg/dl,
a zastosowanie leczenia farmakologicz-
nego przy 190 mg/dl. Najnowsze dane
z du˝ych, dok∏adnie przygotowanych ba-
daƒ Êwiadczà, ˝e uzasadnione by∏oby na-
wet bardziej rygorystyczne stanowisko
– mo˝na zatem spodziewaç si´ kolejnej
zmiany wytycznych.

Nale˝y jeszcze dok∏adnie zbadaç

zwiàzki mi´dzy innymi czynnikami ry-
zyka a stanem zapalnym Êcian t´tnic.
Wiadomo ju˝ na przyk∏ad, ˝e w przy-
padku cukrzycy podwy˝szone st´˝enie
glukozy we krwi zwi´ksza ∏àczenie si´
tego cukru z lipoproteinami o ma∏ej
g´stoÊci, nasilajàc ich dzia∏anie proza-
palne. Palenie tytoniu powoduje powsta-

wanie utleniaczy, które mogà przyÊpie-
szaç utlenianie sk∏adników czàsteczek
LDL i tym samym stymulowaç zapalenie
rozwijajàce si´ w Êcianie naczynia, na-
wet u chorych ze Êrednimi st´˝eniami
tych lipoprotein. Oty∏oÊç przyczynia si´
do rozwoju cukrzycy i zmian zapalnych
w t´tnicach. Wysokie ciÊnienie t´tnicze
krwi nie musi powodowaç bezpoÊred-
nich reakcji tego typu, ale hormon odpo-
wiedzialny za wiele przypadków nadci-
Ênienia – angiotensyna II – tak˝e wydaje
si´ wywo∏ywaç stan zapalny. Zwi´kszo-
ne st´˝enie tego hormonu mo˝e wi´c
prowadziç do jednoczesnego rozwoju
nadciÊnienia i mia˝d˝ycy.

Lipoproteiny o du˝ej g´stoÊci (HDL

– high-density lipoproteins), zwane tak-
˝e dobrym cholesterolem, dzia∏ajà na-
tomiast na organizm korzystnie – wraz
ze spadkiem ich st´˝enia wzrasta praw-
dopodobieƒstwo wystàpienia zawa∏u.
By zatem precyzyjnie oszacowaç ryzyko
wià˝àce si´ z rozwojem mia˝d˝ycy, wie-
lu lekarzy mierzy st´˝enie we krwi obu
typów lipoprotein i pos∏uguje si´ stosun-
kiem LDL (lub LDL oraz wielu substan-

cji pokrewnych) do HDL. Te ostatnie za-
wdzi´czajà cz´Êciowo swà dobrà s∏aw´
temu, ˝e ∏agodzà proces zapalny – ra-
zem z cholesterolem transportujà enzy-
my antyoksydacyjne, które rozk∏adajà
utlenione lipidy. Metody podnoszenia
st´˝enia HDL za pomocà leków b´dà
wymagaç doÊwiadczeƒ z udzia∏em lu-
dzi dla potwierdzenia ich skutków zdro-
wotnych. Ten sam efekt mo˝na jednak
osiàgnàç dzi´ki aktywnoÊci fizycznej i
utrzymaniu odpowiedniej wagi. Do tych
zaleceƒ mo˝na zastosowaç si´ od zaraz,
zamiast czekaç na opracowanie nowych
leków i wyniki prób klinicznych.

Sprawdzano tak˝e, czy zaka˝enie t´t-

nic przyczynia si´ do powstania w nich

stanu zapalnego. Wed∏ug wyników naj-
nowszych badaƒ mia˝d˝yca pojawia si´
bez obecnoÊci czynników zakaênych.
Pewne poszlaki mimo to Êwiadczà, ˝e
niektóre mikroorganizmy, jak herpes-
wirusy czy bakterie z gatunku Chlamy-
dia pneumoniae (wywo∏ujàce infekcje
dróg oddechowych), powodujà niekiedy
powstanie mia˝d˝ycy lub nasilajà jej roz-
wój. Bakterie te wyst´pujà na przyk∏ad
w wielu blaszkach mia˝d˝ycowych i mo-
gà wywo∏ywaç odpowiedê zapalnà w
makrofagach, komórkach Êródb∏onka
naczyniowego i w mi´Êniach g∏adkich
Êciany naczyƒ.

Niewykluczone, ˝e zaka˝enie dzia∏a

tak˝e na odleg∏oÊç w sposób, który na-
zwa∏em „efektem echa”. Wydzielane w
czasie walki z infekcjà mediatory stanu
zapalnego mogà przedostawaç si´ do
krwi i w´drowaç z nià po ca∏ym orga-
nizmie. Zwiàzki te, teoretycznie rzecz
bioràc, sà w stanie pobudzaç krwin-
ki bia∏e w blaszce mia˝d˝ycowej, powo-
dujàc jej wzrost lub p´kanie. Lekarze
rozpocz´li zatem badania kliniczne
w celu stwierdzenia, czy ograniczone

WYDANIE SPECJALNE

ÂWIAT NAUKI

55

PETER LIBBY uzyska∏ tytu∏ doktora nauk medycznych w University of California w San Die-
go. Jest kierownikiem oddzia∏u chorób serca i naczyƒ w Brigham and Women’s Hospital,
profesorem medycyny w Harvard Medical School oraz wspó∏redaktorem Heart Disease
(W. B. Saunders 2001), klasycznego podr´cznika kardiologii. Uwa˝a, ˝e „podstawà zapo-
biegania chorobom serca i naczyƒ jest zmiana stylu ˝ycia” i sam si´ do tego stosuje, upra-
wiajàc biegi, choç jak ˝artobliwie twierdzi, raczej gorliwie ni˝ szybko.

O

A

UTORZE

Objawy stanu zapalnego sà

Êwiadectwem za˝artej bitwy

toczàcej si´ na mikroskopijnym polu walki.

przyjmowanie antybiotyków zapobie-
ga nawrotom ataków serca. Z jednego,
zakoƒczonego niedawno, wynika jed-
nak, ˝e tak nie jest.

JeÊli zapalenie pe∏ni g∏ównà rol´ w

rozwoju mia˝d˝ycy, to leki przeciwza-
palne mog∏yby oczywiÊcie spowolniç roz-
wój choroby. Niektóre z nich, jak kwas
acetylosalicylowy, sà ju˝ stosowane lub
testowane. Ale konieczne jest poszuki-
wanie tak˝e innych leków.

Jak pomóc i nie zaszkodziç?

ASPIRYNA

wraz z popularnymi Êrodkami

przeciwbólowymi, jak ibuprofen i na-
proksen, nale˝y do tzw. niesteroidowych
leków przeciwzapalnych (NLPZ). Mo-
gà one hamowaç powstawanie niektó-
rych lipidowych mediatorów procesu
zapalnego, w tym prostaglandyn wywo-
∏ujàcych ból i goràczk´. Wyniki badaƒ
klinicznych Êwiadczà, ˝e kwas acetylosa-
licylowy chroni przed atakami serca,
a w przypadku niektórych pacjentów
tak˝e przed przemijajàcymi napadami
niedokrwienia mózgu. Jednak dawki
ochronne sà ma∏e i raczej zmniejszajà
krzepliwoÊç krwi, ni˝ ∏agodzà odczyn
zapalny w t´tnicach.

Naukowcy nie majà jeszcze zbyt wie-

lu danych dotyczàcych wp∏ywu innych
leków z grupy NLPZ na rozwój mia˝-
d˝ycy. Cz´Êç informacji wydaje si´
jednak Êwiadczyç, ˝e selektywne inhi-
bitory cyklooksygenazy 2, enzymu wy-
twarzajàcego prostaglandyny, przyczy-
niajà si´ do powstawania skrzeplin
u niektórych pacjentów. Kortyzon i po-
krewne steroidy by∏yby prawdopodobnie
zbyt toksyczne przy d∏u˝szym stosowa-
niu, a nie ma danych potwierdzajàcych
ich przydatnoÊç w zapobieganiu powi-
k∏aniom mia˝d˝ycy.

Nawet jeÊli leki przeciwzapalne okaza-

∏yby si´ skuteczne, nale˝a∏oby przyjmo-
waç je latami, by powstrzymywaç roz-
wój mia˝d˝ycy. Obawiam si´, ˝e za
systematyczne zak∏ócanie procesów
zapalnych przysz∏oby zap∏aciç zbyt wy-
sokà cen´: zwi´kszonym ryzykiem zaka-
˝enia. Pewnego dnia ktoÊ mo˝e znajdzie
sposób zahamowania przewlek∏ego stanu
zapalnego typowego dla mia˝d˝ycy bez
upoÊledzenia ogólnej odpornoÊci orga-
nizmu. Sàdz´ jednak, ˝e w∏aÊciwa strate-
gia b´dzie polega∏a na eliminacji czynni-
ków wywo∏ujàcych zapalenie w t´tnicach.

Na szcz´Êcie niektóre sposoby sà do-

st´pne ju˝ teraz. Odpowiednia dieta, re-
gularny wysi∏ek fizyczny i zmniejszenie

56

ÂWIAT NAUKI

M¸ODYM BYå

NINA FINKEL; èRÓD¸

O: „HIGH-SENSITIVITY C

-REACTIVE PROTEIN: POTENTIAL ADJUNCT FOR GL

OBAL RISK ASSESSMENT

IN THE PRIMARY PREVENTION OF CARDIOV

ASCUL

AR DISEASE”, P

A

UL M. RIDKER

;

CIR

C

UL

A

TION,

tom 103, s. 1813-1818, 3 IV 2001

5

4

3

2

1

9

8

7

6

Wzgl´dny poziom zagro˝enia

Poziom st´˝enia cholesterolu

(mier

zonego jak

o stosunek

cholesterolu ca∏k

owitego do HDL)

Lowest

Lowest

Najni˝szy

Najwy˝szy

Najni˝szy

5

1

2

3

4

Najwy˝szy

2

3

1

4

5

Poziom st´˝enia bia∏ka C

-reaktywnego

1.0

1.2

1.4

1.4

2.0

2.9

1.7

2.1

2.9

3.0

1.7

2.5

2.5

6.0

5.1

5.0

4.2

3.5

3.5

4.2

2.2

4.2

6.0

7.2

8.7

LEKARZE, OCENIAJÑC, czy pacjent wymaga leczenia zapobiegajàcego zawa∏owi serca lub
udarowi b´dàcych skutkiem mia˝d˝ycy, opierajà si´ zwykle na pomiarach poziomu choleste-
rolu w surowicy chorego. Test ten nie wykrywa jednak wielu zagro˝onych pacjentów. Wyni-
ki licznych badaƒ Êwiadczà, ˝e pomiar st´˝enia bia∏ka C-reaktywnego (CRP) – markera pro-
cesu zapalnego – w surowicy mo˝e byç wa˝nym uzupe∏nieniem. Paul M. Ridker z Brigham
and Women’s Hospital wykaza∏, ˝e badanie poziomu tego bia∏ka i jednoczeÊnie st´˝enia cho-
lesterolu umo˝liwia dok∏adniejsze okreÊlenie ryzyka ni˝ tylko lipidogram (wykres).

Ridker podzieli∏ wyniki pomiaru poziomu cholesterolu w populacji ogólnej na pi´ç grup

o rosnàcych wartoÊciach i to samo zrobi∏ z wielkoÊciami st´˝enia bia∏ka C-reaktywnego.
Nast´pnie okreÊli∏ ryzyko wzgl´dne dla osób o ró˝nych kombinacjach poziomu obu tych zwiàz-
ków. Wykaza∏, ˝e najmniej zagro˝eni byli ci z badanych, u których st´˝enia cholesterolu i bia∏-
ka C-reaktywnego by∏y najni˝sze (przedni róg).

Stwierdzi∏ tak˝e, ˝e du˝e st´˝enie tego bia∏ka oznacza zwi´kszone ryzyko zawa∏u

serca i udaru niedokrwiennego, nawet u pacjentów z prawid∏owym poziomem cholestero-
lu. Na przyk∏ad pacjenci ze Êrednim st´˝eniem cholesterolu i najwy˝szym poziomem bia∏-
ka C-reaktywnego sà równie zagro˝eni jak ci z najwi´kszym st´˝eniem cholesterolu
i najmniejszym bia∏ka. A zagro˝enie badanych, u których st´˝enia obu substancji
osiàga∏y najwy˝sze wartoÊci, tak˝e by∏o najwi´ksze. Zach´ceni tymi wynikami naukowcy
pragnà rozpoczàç badania na wi´kszà skal´, by przekonaç si´, czy decydowanie o rozpo-
cz´ciu leczenia na podstawie wyniku po∏àczonego badania poziomu cholesterolu i bia∏ka
C-reaktywnego przyczyni si´ do uratowania ˝ycia wi´kszej liczbie pacjentów.

WYMOWNY TEST

masy cia∏a przez osoby oty∏e pomaga-
jà oddaliç zagro˝enie zawa∏em serca i
zwalczyç cukrzyc´. Od 1994 roku wiele
nienagannie przeprowadzonych badaƒ
klinicznych dowiod∏o, ˝e leki obni˝ajà-
ce poziom cholesterolu ograniczajà
prawdopodobieƒstwo wystàpienia po-
wik∏aƒ mia˝d˝ycy i wyd∏u˝ajà ˝ycie cho-
rych, niezale˝nie od obarczajàcego ich
ryzyka. Nie wiadomo, skàd bierze si´
skutecznoÊç tych leków, gdy˝ najwyraê-
niej nie majà one istotnego wp∏ywu na
zw´˝enia t´tnic. DoÊwiadczenia na ko-
mórkach, zwierz´tach i z udzia∏em ludzi
Êwiadczà jednak, ˝e obni˝enie st´˝enia
lipidów pomaga w ∏agodzeniu stanu za-
palnego, ograniczajàc tym samym roz-

wój blaszek i zmniejszajàc prawdopo-
dobieƒstwo ich p´kania.

Potwierdzajà to wyniki ostatnich ba-

daƒ nad statynami, cz´sto stosowany-
mi lekami obni˝ajàcymi st´˝enie lipi-
dów, Êwiadczàce o ich zdolnoÊci do
zmniejszania odczynu zapalnego. Re-
zultaty doÊwiadczeƒ na izolowanych ko-
mórkach i na zwierz´tach wskazujà tak-
˝e, ˝e przeciwzapalne dzia∏anie tych
leków nie polega wy∏àcznie na zmniej-
szaniu st´˝enia t∏uszczów we krwi. Sta-
tyny obni˝ajà w organizmie nie tylko
poziom lipoprotein o ma∏ej g´stoÊci
i zwiàzanych z nimi „z∏ych” lipidów, ale
tak˝e substancji umo˝liwiajàcych reak-
cj´ komórek na mediatory zapalenia.

Leki majàce wp∏ywaç na inne czyn-

niki ryzyka chorób serca i udaru móz-
gu, a znajdujàce si´ nadal w fazie ba-
daƒ, byç mo˝e równie˝ b´dà mia∏y
korzystne dzia∏anie przeciwzapalne. Mo-
gà to byç substancje zwi´kszajàce st´-
˝enie lipoprotein o du˝ej g´stoÊci lub
ograniczajàce dzia∏anie angiotensy-
ny II. Leczenie witaminami o dzia∏aniu
antyoksydacyjnym okaza∏o si´ natomiast
nieskuteczne.

Najlepszy nawet lek jest jednak bez-

wartoÊciowy, dopóki le˝y bezu˝ytecznie
na aptecznej pó∏ce. Potrzebne sà wi´c
lepsze metody wykrywania mia˝d˝ycy
u sporej liczby ludzi, których wyniki ba-
daƒ lipidowych wydajà si´ zbyt dobre,

aby rozpoczynaç leczenie. Ostatnio
stwierdzono, ˝e takà wczesnà i wiary-
godnà diagnoz´ mog∏oby u∏atwiç jedno-
czesne badanie we krwi st´˝enia lipi-
dów i bia∏ka C-reaktywnego.

Poszukiwanie sygna∏ów

OBECNO

Âå BIA¸KA

C-reaktywnego we

krwi oznacza, ˝e gdzieÊ w organizmie
toczy si´ proces zapalny. Wysoki poziom
tego bia∏ka (nawet jeÊli st´˝enie LDL
jest zbyt niskie, aby wed∏ug obecnych
standardów rozpoczàç leczenie) infor-
muje o zwi´kszonym ryzyku zawa∏u ser-
ca lub udaru. Na podstawie jednego
z przeprowadzonych badaƒ stwierdzono
równie˝, ˝e podawanie statyn pacjen-

tom z poziomem LDL poni˝ej Êrednich
wartoÊci, lecz ze zwi´kszonym st´˝e-
niem bia∏ka C-reaktywnego, zmniejsza
cz´stoÊç wyst´powania u nich zawa∏ów
serca. Zanim na podstawie takiego ∏àcz-
nego testu b´dzie mo˝na leczyç pacjen-
tów, powy˝sze wyniki trzeba potwier-
dziç w ramach zakrojonej na du˝o
wi´kszà skal´ próby klinicznej. Próba
taka dopiero trwa, ale niektórzy leka-
rze ju˝ dziÊ korzystajà w swojej prakty-
ce z pomiaru st´˝enia tego bia∏ka. Obec-
nie zaleca si´ wykonanie tego prostego
testu w grupie poÊredniego ryzyka. Mo-
˝e on sk∏oniç do zmiany stylu ˝ycia, a
w wàtpliwych przypadkach przesàdziç
o rozpocz´ciu podawania leków.

Nieinwazyjne metody precyzyjnego

rozpoznawania blaszek mia˝d˝ycowych

podatnych na p´kanie umo˝liwi∏yby tak-
˝e wykrywanie szczególnie podst´pnych
przypadków, w których – mimo Êmiertel-
nego zagro˝enia – nie pojawiajà si´
˝adne objawy ostrzegawcze. Niektó-
re nowe koncepcje to pomiary ciep∏oty
naczyƒ krwionoÊnych (gdy˝ stanowi
zapalnemu towarzyszy podwy˝szona
temperatura) i modyfikacje technik ob-
razowania – rezonansu magnetycznego
czy tomografii komputerowej – aby le-
piej uwidoczniç zmiany zachodzàce we-
wnàtrz Êcian naczyƒ wieƒcowych. Po-
szukuje si´ genów odpowiedzialnych za
wi´kszà podatnoÊç niektórych osób na
przewlek∏y stan zapalny i rozwój mia˝-
d˝ycy wraz z jej powik∏aniami, co umo˝-

liwi∏oby ich wczeÊniejsze rozpoznanie
i leczenie.

Do niedawna fakt, ˝e stan zapalny

przyczynia si´ do zwalczania zaka˝eƒ,
by∏ dla nas wa˝niejszy ni˝ ewentualne
szkody przez niego wywo∏ane. DziÊ, gdy
˝yjemy d∏u˝ej, jesteÊmy mniej aktywni
fizycznie, zbyt du˝o jemy i palimy, cz´-
Êciej gór´ biorà szkody. Naukowcy usi-
∏ujà dok∏adnie poznaç rol´ zapalenia
w mia˝d˝ycy, starajàc si´ rozszyfrowaç
niezmiernie zawi∏e wspó∏zale˝noÊci,
odpowiedzialne za zapoczàtkowanie
i rozwój tego stanu w naczyniach krwio-
noÊnych. Efekty tych wysi∏ków powin-
ny u∏atwiç walk´ z chorobà, która jest
przyczynà g∏´bokiego kalectwa lub
Êmierci coraz wi´kszej liczby ludzi na
ca∏ym Êwiecie.

n

WYDANIE SPECJALNE

ÂWIAT NAUKI

57

Atherogenesis in Perspective: Hypercholesterolemia and Inflammation as Partners in Crime.

Daniel Steinberg; Nature Medicine, tom 8, nr 11, s. 1211-1217, XI/2002.

Stabilization of Atherosclerotic Plaques: New Mechanisms and Clinical Targets. Peter Libby i

Masanori Aikawa; Nature Medicine, tom 8 nr 11, s. 1257-1262; XI/2002.

Comparison of C-Reactive Protein and Low-Density Lipoprotein Cholesterol Levels in the Prediction

of First Cardiovascular Events. Paul M. Ridker i in.; New England Journal of Medicine, tom 347,
nr 20, s. 1557-1565; 14 XI 2002.

Inflammation in Atherosclerosis. Peter Libby; Nature, tom 420, s. 868-874; 19 XII 2002.
Current Concepts of the Pathogenesis of the Acute Coronary Syndromes. Peter Libby; Circulation,

tom 104, nr 3, s. 365-372; 17 VII 2001.

Low Density Lipoprotein Oxidation and Its Pathobiological Significance. Daniel Steinberg; Jour-

nal of Biological Chemistry, tom 272, nr 34, s. 20963-20966; 22 VIII 1997. Dost´pne na stro-
nie internetowej: www.jbc.org

Strona internetowa Polskiego Towarzystwa Kardiologicznego: www.ptkardio.pl
Zalecane obecnie poziomy LDL mo˝na znaleêç na stronie:

www.nhlbi.nih.gov/guidelines/cholesterol

JEÂLI CHCESZ WIEDZIEå WI¢CEJ

Nieinwazyjne testy wykrywajàce blaszki mia˝d˝ycowe
pozwalajà zapobiec

zawa∏owi lub udarowi

.