1. ZAGADNIENIA OGÓLNE

Geneza nazwy, chronologia, periodyzacja
Okres tzw. międzywojnia - wyznaczony datami 1918, czyli odzyskaniem niepodległości i
1939, czyli wybuchem drugiej wojny światowej.

¨jasna dekada = lata dwudzieste - euforia szczęścia i radości po odzyskaniu
niepodległości
¨ciemna dekada = lata trzydzieste - postawy katastroficzne

Najważniejsze wydarzenia historyczne, przemiany społeczne i gospodarcze

rok

wydarzenia historyczne przemiany społ. i gosp.

11 XI - odzyskanie niepodległości¨zniesienie cenzury

wojennej ¨likwidacja granic zaborczych
1918 listopad - J.Piłsudski + J.Moraczewski podpisują dekret
stwierdzający, że Polska to republika, że do zwołania Sejmu
władzę będzie sprawował Piłsudski

28 XI - ogłoszenie zasad ordynacji wyborczej
16 I - Paderewski premierem

¨parcelacja dóbr

państwowych,

26 I - wybory do Sejmu

rodzin panujących dawnych

styczeń-luty - powstanie wielkopolskie zaborców,

zdrajców, gospodarstw

23 I - inwazja czeska na Śląsku Cieszyńskim źle

prowadzonych

styczeń-wrzesień - walki na froncie wschodnim
¨przymusowy wykup nadwyżek

1919 19 IV - zajęcie Wilna przez Polaków

ziemi

17 III - wybuch I powstania śląskiego
28 VI - podpisanie z Niemcami traktatu pokojowego w

Wersalu

8 XII - Rada Najwyższa konferencji pokojowej w Paryżu

ustanawia tzw. linię Curzona - gr. wsch. I pol. zarząd tyko na zach.
od linii Bug-Kuźnica-Pińsk

styczeń-marzec - przygotowania do wojny polsko-

bolszewickiej

23 VI - powstanie rządu Władysława Grabskiego

1920 1 VIII - ogłoszenie manifestu Tymczasowego Komitetu
Rewolucyjnego Polski przez J.Marchlewskiego w Białymstoku

¨parcelacja nadwyżek
lipiec-sierpień - ustąpienie rządu Grabskiego, powołanie

nowego z Witosem

12-15 VIII - bitwa o Warszawę

1

19/20 VIII - wybuch II powstania śląskiego
17 III - uchwalenie konstytucji
18 III - pokój ryski

1921 20 III - plebiscyt górnośląski

2/3 V - wybuch III powstania śląskiego
5 XI - wybory do sejmu i senatu
9 XII - Gabriel Narutowicz wybrany na prezydenta przez

Zgromadzenie Narodowe
1922 16 XII - zabójstwo Narutowicza

20 XII - Stanisław Wojciechowski drugim prezydentem

17 V - pakt lanckoroński
28 V - Wincenty Witos na czele rządu

1923 wrzesień-grudzień - hiperinflacja, strajki, niezadowolenie
społ.

19 XII - Grabski premierem

1924 styczeń-kwiecień - pierwszy etap reformy skarbowo-
walutowej Grabskiego

¨zahamowanie wzrostu cen

¨opanowanie recesji ¨zyskanie zaufania społ. ¨sukces
gospodarczy

10 II - podpisanie konkordatu

¨pogłębienie kryzysu

gosp.
1925 16 X - pakt reński

¨wzrost deficytu budżetowego

20 XII - Aleksander Skrzyński premierem
10 V - Witos premierem
przewrót majowy

1926 15 V Kazimierz Bartel premierem

31 V - Ignacy Mościcki prezydentem
2 X - premierem i ministrem spraw wojskowych Piłsudski

28 XI - rozwiązanie parlamentu

¨wzrost produkcji

przemysłowej
1927 konflikt z Litwą

¨spadek bezrobocia

¨ogólne ożywienie gospodarcze

4 II - wybory do sejmu II kadencji poprzedzone powołanie

przez obóz sanacyjny Bloku Współpracy z Rządem
1928 27 VIII - Liga Narodów podpisuje w Paryżu pakt Brianda-
Kollogga = wyrzeczenie się wojny jako metody prowadzenia
polityki wobec Polski

9 II - podpisanie w Moskwie zapewnienia o nieagresji tzw.

protokołu Litwinowa m.in. przez Polskę ¨spadek cen na produkty
rolne ¨spadek produkcji przemysłowej ¨bezrobocie

14 IV - płk Kazimierz Świtalski premierem
¨ograniczenie płac

1929 powstaje rząd złożony z najbliższych współpracowników

2

Piłsudskiego ¨brak popytu na towary ¨wycofywanie się kapitału
obcego

jesień - powstanie Centrolewu
październik-grudzień - pogłębiający się kryzys rządowo-

parlamentarny

29 VIII - Mościcki rozwiązuje sejm i senat

1930 16-30 IX - pacyfikacja Galicji Wschodniej przez władze
sanacyjne

¨pogłębiający się kryzys ekonomiczno-gospodarczy

16 XI - wybory do sejmu i senatu

1931 15 III - utworzenie Stronnictwa Chłopskiego pod
przewodnictwem Witosa

¨zaostrzenie sytuacji społecznej ¨liczne

protesty robotnicze i chłopskie

26 X - proces brzeski
marzec - ograniczenie swobody organizowania zebrań

politycznych
1932 sierpień - minister sprawiedliwości uzyskuje prawo
przenoszenia i usuwania prezesów i wiceprezesów sądów

październik - ograniczenie wolności adwokatury

25 VII - podpisanie pol.-radzieckiego paktu o nieagresji w

Makowie

8 V - Mościcki ponownie prezydentem

1933 październik - Niemcy opuszczają Ligę Narodów

1934 26 I - podpisanie deklaracji o nieagresji pomiędzy Polską a
Niemcami

5 V - przedłużenie paktu pol.-radz. o10 lat
kwiecień - uchwalenie konstytucji kwietniowej

1935 12 V - śmierć Piłsudskiego ¨strajki w różnych gałęziach
gosp.

8 IX - wybory do sejmu i senatu zakończone klęską sanacji

1936 luty - powstanie tzw. frontu Morges

¨manifestacje i

strajki chłopskie
1937 21 II - deklaracja obozu Zjednoczenia Narodowego

¨początek budowy Centralnego Okręgu Przemysłowego w

widłach Wisły i Sanu

2 X - przyłączenie Zaolzia do Polski

1938 6 XI - wybory parlamentarne

19 V - podpisanie pol.-franc. protokołu o działaniom

wojennym przeciw Niemców w razie napaści
1939 23 VII - pakt Ribentrop-Mołotow w Moskwie

1 IX - agresja Niemiec na Polskę

3

Odkrycia naukowe i wynalazki techniczne

rok technika nauka
1916-19

¨pierwsze próby sformułowania teorii wiązań

chemicznych
1919 ¨transatlantycki przelot samolotem

¨pierwsze

obserwacyjne potwierdzenie przewidywań teorii względności
(zakrzywienia promieni świetlnych w polu grawitacyjnym)
¨pierwsza sztuczna reakcja jądrowa
1920 ¨rozgłośnia radiowa
1921

¨sformułowanie wielowartościowych systemów logiki

¨powstanie analizy funkcjonalnej
1922

¨program formalizacji matematyki (teoria dowodu,

syntaktyka logiczna)
1924 ¨autostrada (Mediolan-Varese) ¨przelot niemieckiego
sterowca Zeppelin przez Atlantyk ¨telewizja mechaniczno-
optyczna

1924-34 ¨powstanie mechaniki kwantowej

1926-27

¨stwierdzenie obrotu galaktyki

1927

¨odkrycie mutagennego działania promieni

rentgenowskich ¨podstawy chemii kwantowej ¨odkrycie dyfrakcji
elektronów ¨odkrycie zasady nieoznaczoności
1928 ¨początki telewizji elektronicznej: ikonoskop

¨podstawy

teorii informacji ¨koncepcja ogólnej teorii systemów ¨powstanie
teorii gier ¨odkrycie antybakteryjnego działania związków
pochodzenia roślinnego ¨pierwszy antybiotyk (penicylina) -
A.Fleming
1929 ¨zegar kwarcowy

¨podstawy elektrodynamiki kwantowej

¨odkrycie zjawiska rozszerzania się Wszechświata
od 1930

¨rozwój metody strukturalnej w badaniach

językowych i literackich - praska szkoła lingwistyczna 1930-31
¨dowody twierdzeń matematycznych dotyczących rozstrzygalności
i zupełności systemów dedukcyjnych
lata 30.

¨ugruntowanie semantyki logicznej ¨początki

rozwoju fizyki ciała stałego ¨pasmowa teoria metali i
półprzewodników
1931 ¨cyklotron
1932

¨odkrycie pierwszej antycząstki - pozytonu

¨wywołanie pierwszej reakcji jądrowej za pomocą cząstek
sztucznie przyspieszonych ¨odkrycie neutronu - protonowo-
jądrowa teoria jądra atomowego ¨odkrycie promieniowanie
radiowego Galaktyki
1933 ¨mikroskop elektronowy

¨podanie semantycznej definicji

prawdy ¨aksjomatyka rachunku prawdopodobieństwa
1934-37

¨odkrycie i podanie teorii promieniowania

4

Czerenkowa
1935 ¨magnetofon ¨mezonowa teoria sił jądrowych
1936 ¨emisja stałego programu telewizyjnego ¨teoria
ekonomiczna oparta na tezie o zależności ogólnego poziomu
produkcji, zatrudnienia i dochodu od wielkości inwestycji ¨teoria
powstania życia na Ziemi
1937 ¨nylon 1937-47 ¨odkrycie leptonu m i mezonu p
1938

¨odkrycie cyklu węglowego reakcji jądrowych jako

źródła energii gwiazd 1938-39 ¨dokonanie i odkrycie
rozszczepienia jądra atomowego
1939 ¨samolot odrzutowy

Prądy artystyczne

·futuryzm
·dadaizm
·ekspresjonizm
·surrealizm = nadrealizm (patrz tabelka z Hutnikiewicza)

Typowe gatunki literackie

w prozie wzorce o rodowodzie młodopolskim (pod koniec lat dwudziestych)

·ekspresjonistyczna stylistyka

·skłonność do metafory i przedstawień wyolbrzymiających, nabierających
cechy GROTESKI („Ferdydurke" W.Gombrowicza) lub lirycznych
pamiętników („Sklepy cynamonowe" B.Schultza)

powieść nierealistyczna

·świat nie jest opisany w kategoriach realizmu

·GROTESKA - kategoria absurdu: zestawienie sprzeczności,
dysharmonia, konflikt
·język, fabuła, kompozycja, motywacja - nie wszystko
komponuje się realistycznie
·narrator bohater
·paralelizm płaszczyzn fabularnych („Ferdydurke"; „Mistrz i
Małgorzata" M.Bułhakowa)

·sensualizm („Sklepy...")

powieść o charakterze PARABOLI

·parabola = przypowieść - krótkie alegoryczne opowiadanie o treści
moralno - dydaktycznej utwór literacki, najczęściej prozatorski, w którym
fabuła i reakcje bohaterów maja poza jednostkowym i konkretnym, także
wymiar uogólniający i odsyłający do uniwersalnych i powtarzalnych
sytuacji ludzkiej egzystencji; schematyzm, nieskomplikowanie; kierowana
także do ludzi przeciętnych (patrz „Proces" F.Kafki)

5

·akcja rozgrywa się w umownej scenerii
·narracja ma charakter obiektywny, nie zawiera komentarzy i wskazówek
·świat przedstawiony przypomina sen = ONIRYCZNOŚĆ

unowocześnienie powieści poprzez zastosowanie w narracji zasady montażu
filmowego

powieść psychologiczna

·obserwacja wewnętrznych doświadczeń człowieka (przejawiających się
powstawaniem kompleksów, poczuciem niespełnienia i alienacji)
·istotna rola podświadomości - analiza rzeczywistości marzeń, snu,
ukrytych pragnień
·oddziaływanie psychoanalityczne teorii Zygmunta Freuda na tematykę
·narracja personalna
·mowa pozornie zależna
·forma monologu wewnętrznego

reportaż

dramat

teoria „CZYSTEJ FORMY" Witkacego

·koncepcja sztuki odkrywającej istotę bytu, dającej dostęp do
metafizycznej tajemnicy istnienia (koncepcja młodopolska)
·zdecydowane zerwanie z tradycją, zwłaszcza realistyczną - w imię
uwydatniania w sztuce samoistnej siły kreacyjnej (zbliżenie do
poglądów awangardy)
·konstrukcja dowolnych elementów: barw, dźwięków, słów lub
działań, ale słów i działań całkowicie uniezależnionych od tzw.
sensu życiowego, życiowego prawdopodobieństwa
·uwolnienie teatru od schematów
·zerwanie z tendencją iluzjonistyczną
·antypsychologizm
·celem dzieła sztuki jest wywołanie u odbiorcy metafizycznego
przeżycia indywidualnej Tajemnicy Istnienia, zmaganie się
człowieka z samym sobą
·związek z groteską i nadrealizmem
·Czysta forma prowadzi do postrzegania świata z perspektywy
marzeń sennych (wszystko jest jednocześnie możliwe i
nieprawdopodobne, realne i nierzeczywiste, poważne i wykpione,
tragiczne i komiczne)
·dialog pozbawiony sensownych połączeń pojęciowych i logiki,
często wzbogacany bezsensownymi neologizmami lub absurdalnym
dowcipem i drwiną

poezja (patrz punkt: 4, 5, 6)

6

·„jasna dekada" i „ciemna dekada" Ţ od optymizmu do katastrofizmu
·Awangarda Krakowska
·poezja skamandrycka
·futuryzm
·poeci niezależni:

¨Bolesław Leśmian
¨Władysław Broniewski
¨Maria Pawlikowska-Jasnorzewska
¨Konstanty Ildefons Gałczyński (krąg „Kwadrygi")

2.

Przemiany światopoglądowe na początku XX wieku

•

katastrofy polityczne- wojny i rewolucje

•

kryzys cywilizacji europejskiej

•

brak wiary w idee demokracji- rozwój marksizmu i nacjonalizmu

•

Zmiana struktury społeczeństwa- rozwój miast

•

Rozwój łączności i komunikacji

•

zmana sposobu widzenia świata- rozwój nauki i techniki:

•

fizyka-

W XIX wieku wydawało się, że wszystko już zdołano wyjaśnić
ten pogląd zmieniły nowe odkrycia np Einsteina- szczegółowa i ogólna teoria

względności podważyła uchodzące za oczywiste pojęcia- czasu i przestrzeni. Czas oraz
przestrzeń są kategoriami względnymi, zależnymi od sytuacji. (patrz fizyka, klasa 3)

•

astronomia- odkrycie nieskończoności wszechświata

•

biologia- powstanie genetyki

•

rozwój psychologii:

Watson- twórca behawioryzmu. Założył, że przedmiotem badania nie mogą być

stany wewnętrzne. Obserwować można jedynie zachowanie ludzkie (stąd nazwa).
Człowiek i jego życie sprowadzone jest do systemu reakcji, dość łatwo dających się
przewidzieć i określić. Wszystkie czynności to jedynie wyuczone odruchy.

Freud- twórca frudyzmu. Freud doszedł do przekonania, że przyczyną nerwic

jest tłumienie wrodzonych, naturalnych człowiekowi instynktów i popędów. Szczególną
rolę przypisał popędowi seksualnemu. Popęd ten tłumiony powoduje napięcie pomiędzy
świadomością a podświadomością.

Te zjawiska stały się przyczyną kryzysu wartości. Człowiek poczuł się zagrożony nową
wizją świata. Motyw ten przewija się przez sztukę okresu. Panuje wiara, że wszystko
jest względne, nie ma żadnych wartości absolutnych.
Powstają nowe prądy filozoficzne:

egzystencjalizm- człowiek pojawia się na świecie bez żadnego powodu, jego

istnienie jest bez sensu.

katastrofizm- zapowiada zmierzch cywilizacji ludzkiej.

7

Sztuka:

zaczyna liczyśc się forma
zainteresowanie techniką
rozwój filmu

Przeobrażenia w strukturze społecznej

•

wojna- zniszczenie więzów społecznych

•

rozwój wielkich miast: wyobcowanie, lęk, poczucie bezkarności, znisczenie

indywidualności

•

kryzys wiary

•

Reformy ordynacji wyborczych: likwidacja cenzusów majątkowych, dopuszczono do

głosu kobiety
Poglądy Witkiewicza na temat kultury, cywilizacji i społeczeństwa
Cywilizacja zmierza ku zagładzie z powodu zaniku „metafizycznego instynktu
człowieka". Utrata przez człowieka podmiotowości, jego mechanizacja, sprowadzenie
do roli wykonawcy czynności, a nie twórcy- wiodą nieuchronnie do ostatecznego
kryzysu cywilizacji, znajdującego swój finał w tragicznym „urzeczowienu" ducha.
Zanik przeżyć metafizycznych jakich dostarcza filozofia, sztuka, religia spowoduje brak
reakcji na zjawiska duchowe.
Zapowiadał nadejście epoki kolektywów, w której o losach świata decydować będą nie
jednostki, lecz zbiorowości. Odczuwał to jako ostateczny kres i katastrofę wolności,
sztuki i cywilizacji.
Sztuka- realizacja teorii czystej formy w teatrze. Polega to na takim deformowaniu
rzeczywistości, którego sens określałaby tylko sceniczna konstrukcja, a nie logika
życiowa. Spektakl teatralny miał być syntezą gestu, mimiki i dekoracji. Bohater zaś,
dąży do czegoś niezwykłego i nienaturalnego. Tylko sztuka w Czystej Formie umożliwia
przeżycie Tajemnicy Istnienia.

Prawidłowości rządzące procesem dziejowym-

ustroje:

kapitalistyczny- podziały społeczne powodują antagonizmy
faszystowski- „Dziarscy Chłopcy"- kult siły, ślepa wierność, posłuszeństwo
komunistyczny- władzę uzyskują szewcy, pozostali ludzie są poniżani
technokracja- Hiperrobociarz- kres ideologii, początek mechanizacji

Przewroty społeczne do niczego nie prowadzą, nie przynoszą żadnych korzyści. Bieg
histori wraca do punktu wyjścia.
Rewolucja- przyśpiesza mechanizację, prowadzi do zagłady indywidualizmu oraz
kultury i sztuki, niszczy wszystko łącznie ze swoimi twórcami. Bunt przynosi nową,
trwalszą formę niewolnictwa.

Literackie portrety dyktatorów jako ostrzezenie dla ludzkosci:

Utwór Autor Postac
Antygona

Sofokles

Kreon

Makbet

W. Szekspir Makbet

Hamlet

W. Szekspir król

8

Dziady- cześć III

A. Mickiewicz

car

Dziady- Ustęp

A. Mickiewicz

car

Kordian

J. Słowacki car

Nie-Boska Komedia Z. Krasiński Pankracy
Szewcy

S. WitkiewiczGnebon Puczymorda

Który skrzywdziłeś Cz. Miłosz

dyktator

Jednostka zagubiona w świecie cywilizacyjnego koszmaru:

jednostka podporządkowana jest władzy i pozbawiona indywidualności
wartości moralne ulegają zatraceniu
świat jest zdegenerowany
praca nie daje satysfakcji
wszechobecna nuda i marazm
człowiek przestaje istnieć jako jednostka. Staje się automatem wykonującym

rozkazy.

nie ma wyjścia z tej sytuacji, niemożliwa jest ucieczka

3. Przemiany estetyczne na początku XX wieku. Osiągnięcia J. Joyce'a i M.

Prousta. Ekspresjonizm, dadaizm, futuryzm i nadrealizm w Europie.

Dadaiści i futuryści wobec tradycji i kultury. Ekspresjoniści i futuryści

wobec wojny. Nowatorstwo artystyczne "Sklepów cynamonowych" B.

Schulza.

Na początku XX wieku dążono w sztuce do zerwania z zasadami tworzenia w

wiekach poprzednich. Dotychczasowy wyłączny kanon piękna ustalony przez
starożytność i renesans został zastąpiony nowym. Do tej pory za model sztuki uchodziła
natura, za ideał piękna - najdokładniejsze odtworzenie modelu, za atrybuty
doskonałości - harmonia i równowaga. Wiek XX nie uznaje ponadczasowej techniki
artystycznej, istnieje tu wielość stylów i rozmaitość piękna. Sztukę XX wieku
charakteryzuje antynaturalizm. Sztuka współczesna zaskakuje i niepokoi odbiorcę,
wywołuje szok i napięcie, w przeciwieństwie do zrównoważonej i harmonijnej sztuki
dawnej.

W literaturze zmienia się obraz bohatera. Ideał "prawdziwego" człowieka

ustępuje miejsca anonimowemu podmiotowi, którego indywidualność zostaje zastąpiona
przez nieskończoną rzekę myśli, wewnętrzny monolog. W powieści XX-wiecznej
psychika bohatera jest poddawana wnikliwej analizie, w której granice czasu i
przestrzeni ulegają rozmyciu i zatarciu.
Cykl powieściowy Marcela Prousta "W poszukiwaniu straconego czasu" stanowi
przełom w historii powieści XX-wiecznej. Rzeczywistość, w której znajduje się narrator,
jest zawartością jego indywidualnej świadomości, ludzie i rzeczy nabierają charakteru
symboli. Temat powieści jest jedynie tłem, pretekstem do rozpatrywania moralnych,
metafizycznych lub społecznych problemów. Przeszłość i teraźniejszość, sen i
medytacja przełamują granice czasu i przestrzeni.
Podobnie w powieści "Ulisses" Jamesa Joyce'a zostaje wprowadzony monolog

9

wewnętrzny (forma skojarzeniowego "strumienia świadomości"), niekonwencjonalne
pojęcie czasu i przestrzeni, odrzucenie klasycznych ram osobowości bohaterów i
wprowadzenie różnorodności stylów i poetyk. Płaszczyzny czasowe krzyżują się w ten
sposób, że powieść można czytać w dowolnym porządku.
Powieść współczesna dąży do wyrażenia życia człowieka w jego najgłębszej istocie.
Jednak ambicje przerastają niewydolność starych chwytów pisarskich, co w
konsekwencji prowadzi do rozsadzenia struktur tradycyjnych. Pojawia się estetyka "
nerwowa, gwałtowna i brutalna".

Reformie uległ również teatr. Główną rolę w przedstawieniu nie odgrywa już

słowo i literatura lecz gest i gra przestrzeni, które tworzą swoistą ekspresję teatralną.
Spektakl teatralny miał nie być odtworzeniem rzeczywistości tylko widowiskiem, nową,
autonomiczną, niezależną całością. Środkami ekspresji były taniec, ruch, obrzęd,
mające na celu pogłębić wrażliwość ludzką i służyć wyrażeniu metafizycznej dziwności
istnienia. Realizm zostaje wyparty przez symbolikę i metafizykę. Sięgano do sztuki
ludowej, średniowiecznej (widowiska pasyjne i misteria), do wielkiego teatru greckiego.
Fascynacja grą form geometrycznych i techniką doprowadza do zabudowania sceny,
upodabniając ją do hali fabrycznej.

Sztuka XX wieku określa się jako tworzenie form. Forma jest sztuką sama w

sobie. Wzruszenie jakie wywołuje artysta, nie jest efektem działania tematu lecz formy.
Przeciwstawienie się naturalizmowi objawia się w abstrakcjonizmie. Liczy się idea
dzieła, a nie wrażenia optyczne, niczym nie przypominające rzeczywistości. Oddzielając
sztukę od przyrody stworzono czyste malarstwo, czystą rzeźbę i czystą architekturę. W
malarstwie eliminuje się elementy plastyczne i perspektywę: obraz ma być czystą
płaszczyzną. Rzeźbę znamionuje skrajny subiektywizm i dążenie do
antyantropomorfizmu. Artysta mógł wkomponowywać w dzieło elementy natury według
dowolnego i subiektywnego wyboru. Cechą najistotniejszą rzeźby jest deformacja. W
architekturze natomiast istotne miejsce zajmował funkcjonalizm. Wyzbyto się elementów
malarskich i plastycznych, ograniczając się do konstrukcji geometrycznych i
oświetlonych przestrzeni. Pojawiły się nowe materiały konstrukcyjne: stal, nikiel, chrom,
które wyparły kamień i drewno.

Zmiany pojawiły się również w świecie muzyki. Miała ona być ładem i

konstrukcją, grą form, która nic nie wyraża. W obrębie jednego dzieła kojarzono
najróżniejsze i najsprzeczniejsze konwencje, prowadząc do nakładania się stylów.
Stworzono tzw. muzykę absolutną - bez praw tonalności, tematyki i modulacji. Później
powstała również "muzyka konkretna" - złożona z dźwięków rzeczywistych (np.
hałasów).

[w tym miejscu plik 'tabelaxx.doc]

Ruchy dadaistyczny i futurystyczny zajmowały podobne pozycje wobec tradycji i

kultury.
Futuryści przeciwstawiali się uciążliwemu dziedzictwu historii. Człowiek XX stulecia
odczuwa tradycję jako przeszkodę, która hamuje i krępuje jego twórczą swobodę.
Tradycja i dorobek artystyczny poprzednich pokoleń jest dla niego bezwartościowy.
Wychowanie i szkoła funkcjonują wedle starych wzorów, narzucając nawyki, normy

10

myślenia, odczuwania i postępowania wzorujące się na przeszłości. Dziedzictwo to
obarcza i ogranicza możliwość manifestowania idei powstających na gruncie rozwoju.
Tradycje i dziedzictwo przeszłości uważali za główne hamulce społecznego i
artystycznego postępu.
Dadaiści sprzeciwiali się sztuce, moralności, społeczeństwu, kulturze. Według nich
społeczeństwo i kultura były odpowiedzialne za powstawanie wojen. Dążyli do
zniszczenia jednego i drugiego, cofnięcia się do pierwotności, początków dziejów
stworzenia. Wartości społeczne, moralne, artystyczne uważali za względne i wątpliwe.
Dadaizm miał być wyzwoleniem z kategorii czasu historycznego. Tradycyjnej sztuce
zarzucali nieszczerość, kłamstwo. Jej dzieła fałszują rzeczywistość i autentyczność
wyrazu. Walka z tradycją w malarstwie stworzyła technikę tzw. collage'u (nakładanie się
na siebie różnych i sprzecznych stylów w jednym obrazie).

Futuryści i ekspresjoniści mieli odmienny stosunek do wojny.

Futuryści uważali, że to, co nowe, silne, dynamiczne i agresywne, ma rację, jest
słuszne. Wojna miała być niezawodnym i najlepszym sprawdzienem fizycznej i moralnej
tężyzny człowieka. Warunkowała jego wartość i przydatność społeczną i narodową.
Ideałem była siła i agresja.
Ekspresjoniści potępiali wojnę jako przyczynę powszechnego kryzysu duchowego, który
dotknął kulturę europejską, a także kryzysu polityczno-społecznego lat powojennych.
Głosili ideologię powszechnego braterstwa. Zwracali się przeciw militaryzmowi i
kapitalizmowi. Atakowali aparat wojska, wojny i kapitału, który miał być wszechpotężny.

Proza Brunona Schulza jest prozą nowatorską, odbiegającą od tradycji. W

"Sklepach cynamonowych" autor posługuje się oryginalnym stylem, który podobny
jest do języka poezji (metafory), a jednocześnie - do języka naukowego (wyszukane
słowa, zwroty obcego pochodzenia). Rzeczywistość kształtowana jest przez
subiektywnego narratora, który stwarza świat pełen symboli i mitów uniwersalnych. Jest
to świat płynny, zmienny, nie podlegający stałym prawom i zasadom. Przypomina on
rzeczywistość senną (oniryczną), surrealistyczną, egzystującą poza prawem logiki. W
"Sklepach cynamonowych" krajobraz miasteczka ulega zaskakującym przemianom:
ulice zmieniają się w labirynt, modyfikacje przestrzeni odzwierciedlają nastrój bohatera.

4. Literatura pierwszej i drugiej dekady 20-lecia - porównanie. Reakcja

twórców na fakt odzyskania niepodległości - różne postawy. Stosunek do

tradycji i kultury w wierszach „Herostrates", „Manifest szalony", „Do

krytyków". Odrzucenie tradycji romantycznej w „Czarnej wiośnie" i

„Herostratesie". Krytyczna postawa wobec rzeczywistości w wierszach

„Pogrzeb prezydenta Narutowicza", „Niemcom", „O książce". Rozwój ideowy

poetów grupy Skamander. Ewolucja ideowa polskich futurystów. Losy P.

Jasieńskiego. Aktualność polityczna poezji W. Broniewskiego. Katastrofizm i

jego przejawy w literaturze międzywojennej. Przeczucie zagłady w wierszach

J. Czechowicza i Cz. Miłosza. Proroctwo końca cywilizacji w „Szewcach". S.

I. Witkiewicz jako katastrofista. Symbolika śmierci S. I. Witkiewicza i J.

Czechowicza.

11

Literatura pierwszej i drugiej dekady 20-lecia - porównanie
Pierwsza dekada - zwana czasem jasnym dziesięcioleciem. Dominują w niej postawy
optymistyczne (po odzyskaniu niepodległości), wiara w świetlaną przeszłość.
Najgłośniejszą grupą tego okresu okazał się Skamander. Wśród zjawisk poetyckich
pierwszego dziesięciolecia wyróżnia się twórczość poznańskich ekspresjonistów,
skupionych wokół pisma „Zdrój".
W prozie pierwszych lat niepodległości dominują rozważania nad społecznymi
politycznymi dylematami odrodzonego państwa.
Główne grupy literackie:

•

Skamander (Warszawa i okolice)

•

Awangarda Krakowska (Kraków)

•

Futuryści (Kraków, Warszawa)

•

Formiści

•

Ekspresjoniści (Poznań)

Przełom lat 20-tych i 30-tych zaznaczył się stopniowo narastającym poczuciem kryzysu
wartości cywilizacji i kultury.

Druga dekada - zwana czasem ciemnym dziesięcioleciem, ze względu na charakter
zjawisk literackich. Istotne znaczenie miał tu kryzys ekonomiczny, jaki swego czasu
ogarnął bez mała cały świat. Kryzys ten wyzwalał w ludziach lęk i niepewność, był
źródłem społecznych patologii, sprzyjał rozpadowi norm moralnych i więzi
międzyludzkich. Niepokój o przyszłość cywilizacji i kultury wiązał się również z
rozwojem totalitarnych systemów społeczno-politycznych, opartych na ideologiach
faszyzmu i komunizmu (w tej kwestii Polska była szczególnie zagrożona: z jednej strony
faszystowskie Niemcy, a z drugiej stalinowski Związek Radziecki). Katastrofizm,
znamienny dla literatury tych lat, uwidacznia się najpełniej w twórczości Stanisława
Ignacego Witkiewicza
W latach 30-tych wkracza do literatury polskiej młode pokolenie poetów, którzy
konsekwentnie wyrażać będą w swej twórczości postawę katastroficzną. Będą tworzyć
obrazy zbliżającej się zagłady świata, cywilizacji, kultury. Problemy te podjął już w 2.
połowie lat 20-tych Józef Czechowicz. Ważnym elementem okresu lat 30-tych jest
wileńska grupa Żagary. Także i ta grupa w swej twórczości daje wyraz przekonaniom
katastroficznym.
Wśród twórców tego okresu należy wymienić Konstantego Ildefonsa Gałczyńskiego, a
także młodych debiutantów: W. Gombrowicza i J. Andrzejewskiego.
Główne grupy literackie:

•

Kwadryga (Warszawa)

•

Żagary (Wilno)

Reakcja twórców na fakt odzyskania niepodległości
W większości społeczeństwa polskiego zapanowała radość, ze względu na odzyskaną

12

niepodległość po ponad 120 latach zaborów. Cieszono się i radowano.
Sytuacja nie przedstawiała się jednak tak klarownie i pięknie. Nie wszyscy jednak
zdawali sobie z tego sprawę. Znaczne różnice w rozwoju gospodarczym
poszczególnych zaborów utrudniały ujednolicenie ekonomiczne. Również zamach na
prezydenta Gabriela Narutowicza świadczył o niestabilności państwa polskiego.
Niepokoje nasiliły się w dobie Wielkiego Kryzysu Ekonomicznego.
Z tych właśnie względów twórczość pierwszej dekady cechuje optymizm, wielka radość
po odzyskaniu niepodległości. Natomiast gdy do ludzi dotarł fakt, iż niepodległość to nie
wszystko, ją jeszcze trzeba utrzymać, odbudować i ujednolicić kraj, wtedy zaczęły w
literaturze dominować motywy bezsilności, załamania i katastrofizmu (wynikające
również z obawy przed potęgami Niemiec i ZSRR).
według klasycznych reguł budowy wiersza. Zatem twórczość Skamandra gromadziła
środki formalne i elementy treściowe różnych kierunków literackich i artystycznych oraz
łączyła, różne często sprzeczne p
Stosunek do tradycji i kultury oraz odrzucenie tradycji romantycznej w wierszu
„Herostrates"
„Herostrates" - jest to wiersz, w którym poeta podejmuje polemikę z tradycją
romantyczną, pragnie dokonać przewartościowania mitów narodowych w związku z
odzyskaniem przez Polskę niepodległości. Autor wyraża swój niepokój, lęk o ojczyznę,
czy będzie umiała wyzwolić się ze swej martyrologicznej przeszłości, czy sprosta
przywróconej wolności.
W początkowej części utworu autor przypomina losy Polski, jej mesjaniczne cierpienie
pod zaborami, wspomina żołnierzy-tułaczy walczących w różnych powstaniach z
nadzieją na lepsze jutro. Autor pragnie aby ta nowa forma egzystencji kraju (po
odzyskaniu niepodległości) była inna. Autor chciałby Polski zwyczajnej, wolnej od
obciążeń historycznych. Chciałby również przełamać stereotyp pisania o Polsce
umęczonej, cierpiącej.
Postawa artysty okazuje się zatem ambiwalentna: z jednej strony poeta jest silnie
związany z tradycją kultury i literatury polskiej, z drugiej zaś pragnie - przez ironię i
drwinę z narodowej mitologii - odejść od przeszłości, która nie pozwala budować
przyszłości.

Stosunek do tradycji i kultury w wierszu „Do krytyków"
Owy wiersz wyraża charakterystyczny dla młodych skamandrytów zachwyt nad
codziennością. Autor opisuje z ironiczną przekorą ulicę, jazdę tramwajem, miasto
radosne i powszednie. Jedyne co jest przyjemne dla podmiotu to jazda tramwajem, drwi
on ponadto z krytyków. Poeta rezygnuje z dotychczasowych konwencji.

Stosunek do kultury w wierszu „Manifest szalony"
Podmiot liryczny odrzuca tradycję romantyczną, uważa, że „nie ma żadnej sztuki! |
Dosyć bezpłciowych, literackich stylów,". Dotychczasowa tradycja zbrzydła twórcom.

Odrzucenie tradycji romantycznej w „Czarnej wiośnie"
Dzieło to jest swoistym manifestem ekspresjonizmu. Autor wspomina dawne czasy, które
były dla niego bardzo ciężkie, wspomina je z bólem. Ojczyzna jego bowiem cierpiała

13

razem z nim, będąc pod zaborami. Autor mówi, iż miał już dość pisania o Mesjanizmie
narodu polskiego, o ciągłym buncie. Podmiot lir. stwierdza, iż dokonał się cud, gdyż
ojczyzna jego jest teraz wolna:

„Wszędzie was widzę dziś, czarni ludzie,
Bracia, o bliźni, obywatele!
Z wami wszystkimi dziś się podzielę,
Powiem wam wszystkim słowo o cudzie.
Ojczyzna moja wolna, wolna…
Więc zrzucam z ramion płaszcz Konrada.
Ojczyzna w więzach już nie biada,
Dźwiga się, wznosi, wstaje wolna."

Autor wyraźnie mówi o tym, że „zrzuca płaszcz Konrada" (nawiązanie do Konrada
Gustawa z „Dziadów" A. Mickiewicza), czyli pozostawia wszystko co do tej pory za sobą.
Koniec z buntem przeciwko zaborcom, mesjanizmem narodowym i jednostkowym, a
przede wszystkim koniec z misją poety i poezji.

Krytyczna postawa wobec rzeczywistości wierszach „Pogrzeb prezydenta
Narutowicza", „Niemcom", „O książce".
„Niemcom" A. Słonimski - wiersz traktuje o śmierci genialnego greckiego fizyka,
matematyka i wynalazcy - Archimedesa. Po zdobyciu miasta przez wojska rzymskie do
domu Archimedesa wtargnął jeden z żołnierzy. Wynalazca przyjął śmierć godnie i z
dumą, przedtem rzekł jeszcze:
„Noli turbare circulos meos" - nie niszcz moich kół
Śmierć przyniosła zagładę nie tylko ciału wynalazcy, ale i jego duszy. Dorobek i myśl
naukowa poszły w zapomnienie.
Ten obrazek zwycięstwa siły i zbrodni nad nauką i mądrością Słonimski dedykował
Niemcom. W roku 1935, kiedy to powstał utwór, w Niemczech szalał już zwycięski
faszyzm. Niszczono nie tylko fizycznie, ale i duchowo. Na stołach płonęły książki
uznane przez reżim za nieprawomyślne, a ich autorzy albo ginęli w obozach
koncentracyjnych, albo zmuszeni byli emigrować. Ginął dorobek kulturalny twórców
żydowskiego pochodzenia. Słonimski starał się w swym wierszu pokazać pewne
analogie między zachowaniem rzymskiego żołnierza, a postępowaniem faszystów,
wskazujących przecież na swe rzymskie korzenie. Wymowa wiersz jest pesymistyczna i
pełna grozy. Autor przewiduje, że Niemcy mogą w przyszłości zagrozić innym narodom i
zniszczyć dorobek intelektualny wielu pokoleń.

„Pogrzeb prezydenta Narutowicza" J. Tuwim - wiersz ujmuje scenę marszu konduktu
żałobnego ulicami miasta Warszawy. Mieszczanie opłakują śmierć prezydenta
Narutowicza. W wierszu widoczne jest zestawienie dobra i zła. Zamordowany prezydent
symbolizuje tu dobro, jako postać wielka, szlachetna. Zło to oczywiście postacie
morderców, przepełnionych nienawiścią, podstępem i chęcią mordu. Podmiot ukazuje,
że pierwsze co Polacy zrobili w niepodległej Polsce to zamordowali prezydenta.

14

„O książce" Cz. Miłosz - podmiot liryczny zastanawia się nad tym gdzie jest miejsce
książki „w czasach dziwnych i wrogich". Wraz z nadejściem wojny zmienia się tematyka
utworów.
„Już nam z twoich kart nigdy nie zaświeci mglisty
wieczór na cichych wodach"

Rozwój ideowy poetów grupy Skamander
Do członków owej grupy należeli: Jan Lechoń, Julian Tuwim, Jarosław Iwaszkiewicz,
Antoni Słonimski i Kazimierz Wierzyński. Program Skamandra polegał na faktycznym
braku konkretnego programu i zezwalał na demonstrowanie całkowitej dowolności
artystycznej. Szczególną cechą tej grupy stała się krytyka wzorców romantycznych i
młodopolskich. Skamandryci wykreowali model „poety-uczestnika", czyli „człowieka z
tłumu". Ich bohater żył zazwyczaj w wielkim mieście, znał realia robotniczych
przedmieść, posługiwał się potocznym, nie stroniącym od gwary ulicznej czy
wulgaryzmów językiem. Poeci początkowo głosili pochwałę urody życia, witalności, z
czasem jednak, w miarę zaostrzania się sytuacji polityczno-społecznej w Polsce,
zmierzali do związania poezji z życiem kraju. Głosili hasła demokratyczne i
pacyfistyczne. Paradoksalnie odchodzili od głoszonej wcześniej idei literatury
niezaangażowanej powracając do powszechnej w romantyzmie poezji patriotycznej.
Poeci z kręgu Skamandra byli dobrze wykształceni i doceniali niezaprzeczalną rolę
tradycji literackich. Świadomie czerpali z dziedzictwa i zachowywali tradycyjne formy
wyrazu i konwencje nastroju. Pisali oglądy. O znaczeniu grupy stanowiły talenty
poszczególnych jej członków, a ewolucja ich twórczości wpłynęła na zmianę oblicza
ugrupowania. W efekcie Skamandra ocenić należy jako najbardziej wpływową grupę
poetycką dwudziestolecia międzywojennego.

Ewolucja ideowa polskich futurystów
Futuryści głosili, że wszystko co przyjdzie będzie lepsze od przeszłości i
teraźniejszości. Głosili kult cywilizacji, maszyny, zachwycali się tłumem i ulicznym
hałasem. Owe poglądy często łączyli z folklorem i ludową stylizacją. Chcieli likwidować
wszystko co „stare", wprowadzając „nowe". W sferze języka i formy udziwniali ortografię
i interpunkcję burząc jej ustalone zasady. Podczas mityngów futuryści wygłaszali swe
manifesty.
Najsłynniejsi polscy futuryści to: Tytus Czyżewski, Stanisław Młodożeniec, Anatol Stern,
Aleksander Wat, Bruno Jasieński.

Losy Brunona Jasieńskiego (1901 - 1939)
Jego losy, spośród polskich futurystów, były najtragiczniejsze. Prześladowany w Polsce
za radykalne poglądy wyjechał do Paryża, skąd wydalono go po opublikowaniu utopijnej
książki „Palę Paryż". Już jako komunista wyjechał do sowieckiej Rosji, gdzie pisał po
rosyjsku reportaże i opowiadania. Umarł na dyzenterię (czerwonka bakteryjna) po
zesłaniu na Syberię. Podobno konającego poetę pozostawiono wilkom na pożarcie.
Rehabilitowany w 1955 roku.

15

Przeczucie zagłady w wierszach J. Czechowicza i Cz. Miłosza
„Na wsi" J. Czechowicz - w wierszu ukazana jest wizja bezpiecznej wsi, przedstawiane
są powszednie czynności. Świat tej wsi może czuć się bezpiecznie. Podmiot liryczny
jednak ma przeczucie zagrożenia i dlatego ucieka się do wspaniałych wizji. Opis wsi
jest ucieczką, a okres ten to „cisza przed burzą".
„Sam" J. Czechowicz - w wierszu występują elementy bojaźni, lęku. Podmiot mówi, iż w
tym świecie nie ma spokoju. Widoczny jest element wojny, ma miejsce eskalacja lęku i
barwy czerwonej. Podmiot spodziewa się, iż nastąpi burza dziejowa, powódź wieków,
będzie miała miejsce zagłada.
„Ballada z tamtej strony" J. Czechowicz - jak mówi tytuł wiersza podmiot liryczny
opisuje siebie jako już nieżyjącego. Stwierdza on, iż życie jest bardzo krótkie, jak sen.
Katastrofista widzi swoje życie jako skończone. To co istnieje teraz jest już przeszłością,
bo i tak kiedyś przeminie.
„Przedświt" J. Czechowicz - jest to apokaliptyczna wizja świata. Pojawia się motyw
jeźdźca i konia (ten koń stanowi cień skojarzenia z 4 jeźdźcami na koniach z
Apokalipsy). Świat ulegnie zagładzie, gdy pojawią się jeźdźcy apokalipsy. W utworze
mówi się o przedświcie, ale samego świtu nie będzie, on zginie i pojawi się coś innego.
Jawią się różne kolory, a wśród nich czerwień - kolor zagłady, zniszczenia. Człowiek
natomiast w momencie zagłady szuka ucieczki, która i tak mu nic nie da.
„Żal" J. Czechowicz - Podmiot liryczny mówi o zagładzie, o własnej śmierci. Wszyscy
jesteśmy skazani na zagładę. Podmiot utożsamia siebie z całą ludzkością. Pojawia się
element wojny, podmiot mówi, że będzie strzelał do siebie (nawiązanie do I Wojny
Światowej, podczas której Polacy, będący pod różnymi zaborami, strzelali do siebie).
Zagłada będzie dotyczyła wszystkich. Zginą żołnierze, przestępcy, dzieci, kobiety,
cywile. Ten świat stworzony przez cywilizację jest skazany na zagładę. Motyw ryku
głodnych ludów, stanowić ma ryk, który doprowadzi świat do zagłady. Złowieszcze są
również w wierszu świergoczące jaskółki.
„Roki" Cz. Miłosz - tytułowe „roki" to coroczne posiedzenia sądu. Podmiot liryczny
wspomina, że wszystko już minęło, zapomniano nawet winy. Człowiek powinien
przybrać postawę aktywną, ale musi wiedzieć, że zagłada i tak go dosięgnie. Natomiast
ten kto przyjmie postawę milczenia również zostanie zgładzony. Świat wartości
człowieka stanie jakby na głowie:
„I nienawidzić pora co kochałeś,
i kochać to, co znienawidziłeś,
i twarze deptać tych, którzy milczącą
piękność wybrali."
Cały świat się zmianie, przestanie się wszystko zgadzać, „nowy" człowiek będzie
agresywny, nic nie pozostanie takie samo. Czasami podmiot próbuje oszukiwać sam
siebie, ale przecież nic nie ucieknie przed uczuciami.

Katastrofizm i jego przejawy w literaturze międzywojennej
O ile dokonaniom poezji awangardowej patronował w latach dwudziestych Tadeusz

16

Peiper, o tyle prekursorem nowych zjawisk i przywódcą nowej generacji twórców
debiutujących w drugim dziesięcioleciu okresu międzywojennego był niewątpliwie Józef
Czechowicz. Jego patronat obejmuje zwłaszcza krąg zjawisk katastroficznych w liryce
polskiej.
Bogata poetyka Czechowiczowska konsekwentnie służyła prezentacji uczuć
katastroficznych. Postawa katastroficzna wyrażała się intuicją, przeczuciem,
podszeptem wyobraźni, określonym nastrojem lęku i niepokoju. Postawa ta
zdecydowanie różni się od katastrofizmu liryki wojennej - Krzysztofa Kamila
Baczyńskiego czy Tadeusza Gajcego.
Intymność refleksji katastroficznej Czechowicza jest wzmocniona kojarzeniem jej z
motywami arkadyjsko - sielankowymi. To zderzenie nurtu katastroficznego i
arkadyjskiego w decydujący sposób określa niepowtarzalność liryki Czechowicza.
Właśnie kraina wiecznej szczęśliwości: pejzaż wiejski i naturalny ze wszystkimi jego
atrybutami ulega największemu zagrożeniu. Mityczna kraina nie może już być miejscem
schronienia, pradawne marzenia o miejscach bezpiecznych, wobec przeczuwanej
trwogi, ulegają destrukcji:
„chociaż nici pajęcze na strzechach
[…]
wiatrak ręce ogromne rozłożył
nad żytem
chociaż rola wędruje bruzdami wzdłuż
od horyzontu do horyzontu
od zórz do zórz
nie ma spokoju"
W miarę rozwoju liryka Czechowicza pogłębia uczucia katastroficzne.

Liryka katastroficzna rozwijana była również przez poetów reprezentujących wileńską
grupę „Żagary". Szczególny jej ton wyraził się w twórczości Czesława Miłosza. Tom
poetycki „Trzy zimy" (1936) przynosi wiersze pełne przeczuć niepokoju i lęku, chętnie
operujące motywami apokaliptycznymi. W poetyckich obrazach zawarty zostaje
wizerunek świata pogrążającego się w niepamięci: czas i historia ulegają wstrzymaniu.
Miłosz chętnie operuje motywami ognia, popiołu i dymu pogorzelisk. Wiersz „Roki"
rejestruje wszystkie podstawowe dla apokaliptycznego pejzażu obrazy:
„Wszystko minione, wszystko zapomniane,
tylko na ziemi dym, umarłe chmury,
i nad rzekami z popiołu tlejące
skrzydła i cofa się zatrute słońce,
a potępienia brzask wychodzi z mórz."

S. I. Witkiewicz jako katastrofista
Przeczucie końca cywilizacji i kultury przenika wszystkie utwory Witkiewicza, zwłaszcza
powieść „Nienasyceni", „Pożegnanie jesieni" i „622 upadki Bunga". Katastrofizm
Witkacego ma własny, indywidualny wymiar. Pisarz przewiduje przede wszystkim
„śmierć sztuki". Wojny i rewolucje przyniosą w efekcie nowe, barbarzyńskie
społeczeństwo - konsumpcyjne, „zautomatyzowane", pozbawione potrzeby

17

metafizycznych przeżyć, a zatem i sztuki. Jakikolwiek bunt nic nie pomoże, bowiem fala
przemian jest nieunikniona. Obsesyjny lęk przed kresem sztuki paradoksalnie łączył się
ze zrozumieniem nadchodzących czasów.
Witkacy żył sztuką. Według pisarza tylko ona pozwala na przeżywanie metafizycznej
tajemnicy bytu, dziwności istnienia, osiągnięcie - choćby chwilowe - poczucia integracji
osobowości. Bohaterowie dramatów i powieści nie dążą do żadnego praktycznego celu.
Szukają oni możliwości doznania metafizycznych przeżyć. Komplikują swoje życie,
udziwniają je aż do absurdu, bo codzienność nie przynosi okazji do „prawdziwego
przeżywania".
Artysta nie może istnieć bez poszukiwania metafizycznej tajemnicy. Świat dąży jednak w
kierunku mechanizacji życia społecznego, zaspokojenia podstawowych potrzeb
bytowych. W swojej twórczości Witkiewicz przewidział rozwój systemów totalitarnych,
faszyzmu i stalinizmu, zbrodniczych i niosących kres wolności jednostki. Ucieczką
przed wizją takiej przyszłości jest sztuka czystej formy.

Symbolika śmierci S. I .Witkiewicza
Zginął w 1939 roku w jeziorach na Polesiu śmiercią samobójczą, na wiadomość o
przekroczeniu przez Armię Czerwoną wschodniej granicy Rzeczypospolitej Polskiej.

Symbolika śmierci J. Czechowicza
Czechowicz miał obsesję apokalipsy. Wartko płynąca rzeka, pełna niebezpieczeństw
stała się dla niego metaforą świata zmierzającego do zagłady. Nic więc dziwnego, że
napiętnowany grozą i niepewnością poszukiwał innego, bardziej uładzonego wymiaru
rzeczywistości. Ale przeczuwana katastrofa nadeszła. Czechowicz stał się jej ofiarą.
Zginął już w 1939 roku, w trakcie bombardowania rodzinnego Lublina. Zostało po nim
kilka tomików pięknych wierszy, dzięki którym zaistniał w polskiej literaturze jako twórca
mitu katastroficznego.

Proroctwo końca cywilizacji w „Szewcach"
„Szewcy" nie realizują w pełni Czystej Formy. Zawierają bowiem wyraźne przesłania
ideologiczne. Okazuje się, że dramat nie jest jedynie surrealistycznym bełkotem, ale
tekstem gdzie pod powierzchnią, pozornie nie zobowiązujących, śmiesznych działań
postaci kryją się głębsze sensy. Każe uch poszukać już sam układ postaci, które są tak
dobrane, że symbolizują relacje społeczno - klasowe. Oglądamy przedstawicieli
poszczególnych warstw:

•

klasę robotniczą reprezentują szewcy,

•

arystokrację księżna Irina,

•

burżuazję prokurator Scurvy.

Z takiego układu wynika problematyka polityczna, społeczna i obyczajowa.
W szalonym świecie niesamowitych zdarzeń i nieprawdopodobnych gestów można
zauważyć pewien logiczny porządek kompozycyjny:

•

akt I kończy się dyktaturą

•

akt II rewolucją

•

akt III mechanizacją społeczeństwa

„Szewcy" pokazują więc przez rekonstrukcję kilku systemów politycznych - mniej lub

18

bardziej totalitarnych - działanie mechanizmów historii. Obrazują stopniowy proces
przeobrażenia społeczeństwa, określonego na wstępie przez normy demokratyczne, w
zbiorowości zautomatyzowanej, gdzie człowiek zostaje pozbawiony swojej
jednostkowości i podmiotowości. Odsłaniają zatem następujący układ:
demokracja®dyktatura®rewolucja®chaos porewolucyjny®mechanizacja
Układ ten zawiera wyraźne przesłanie ideologiczne - przestrzega przed zagładą
wartości.

Aktualność polityczna poezji W. Broniewskiego
O kształcie poezji Broniewskiego zadecydowały 3 przesłanki:

•

biografia (frontowa i legionowa młodość)

•

postawa prometejskiego buntu wobec zła (tematyka rewolucyjna)

•

fascynacja tradycją romantyczną (obecność w niej koncepcji literatury czynu)

Broniewski pisywał o poległych żołnierzach, którzy daremnie oddawali swe życie.
Często ukazywał swych bohaterów w chwilach ostatecznej próby. W efekcie jednak
gorycz zrodzona z cierpienia i daremności ofiary ustępuje wierze w zwycięstwo dobra i
sprawiedliwości. Liryka Broniewskiego wyraża romantyczne marzenia o życiu w
wolności, równości i sprawiedliwości.

5. Różnorodność form życia literackiego. Grupa sytuacyjna a grupa

programowa. Kierunki artystyczne i grupy literackie w latach 20 i 30, ośrodki

/ zestawienie /.

Grupy literackie :
Jasne dziesięciolecie
1. Skamander - Warszawa od 1919/20
-skład ("Wielka piątka" ) : Julian Tuwim, Kazimierz Wierzyński, Jarosław Iwaszkiewicz,
Jan
Lechoń i Antoni Słonimski
- najbardziej wpływowa grupa poetycka Polski niepodległej
- nazwa Skamander (rzeka opływająca starożytną Troję)- zaczerpnięta z dramatu
S.Wyspiańskiego "Akropolis"
- patron duchowy - Leopold Staff ( głoszący hasła horacjańskie i franciszkańskie)
- formowała się wokół pism "Pro arte et studio" i "Pro arte"
- występy w literackiej kawiarni-kabarecie "Pod Picadorem"
- grupa programowo bezprogramowa
* poeci nie stworzyli własnego manifestu artystycznego
* nie mieli teorii ojaśniającej istotę twórczości poetyckiej
* "programofobia" - wydają antymanifest, w którym uzasadniają bezcelowość tworzenia
jakiegokolwiek programu
("programy są zawsze spojrzeniem wstecz, są dzieleniem nieobliczalnego życia przez
znane (...)
a my wierzymy w dzień dzisiejszy, (...)we wstającą sztukę, która będzie krzykiem tego
pokolenia, a świadectwem, (...) żeśmy naprawdę byli")
- skamandryci afirmują proces twórczości, wierzą w wyższość poety obdarzonego mocą

19

"stwarzania" (niepożądane nawiązanie do tradycji romantycznej)
- charakterystyczny jest zwrot ku problemom codzienności i sprawom "szarego"
człowieka w poezji młodych skamandrytów
- liryka młodych poetów wyraża radosny zachwyt nad życiem jako wartością (także
biologiczną) i nad światem ( w jego codziennym kształcie)
- wzbogacenie języka poetyckiego o wyrażenia, dzięki którym imituje on język potoczny
-kolokwializmy, wulgaryzmy, neologizmy (Tuwim)
- artystyczna różnorodność poezji - świadcząca o jej wartości
- grupa miała własne pismo "Skamander"
- satelici Skamandra (poeci nie należący bezpośrednio do grupy):
Maria Pawlikowska-Jasnorzewska, Jerzy Liebert, Kazimiera Iłłakowiczówna, Mieczysław
Jastrun
2. Awangarda Krakowska - Kraków (lata 20-te)
- twórca i teoretyk - Tadeusz Peiper
- najbardziej związani z nim poeci : Julian Przyboś, Jalu Kurek i Jan Brzękowski
- 1922-23 -pierwszy okres działalności Awangardy
* powstaje 6 numrerów pisma "Zwrotnica" która zsawiera teoretyczne i literackie
wystąpienia młodych poetów
* pisali głównie formiści i futuryści : Tytus Czyżewski, Bruno Jasieński, Anatol Stern,
Aleksander Wat
*najważniejsze rozprawy programowe i teoretyczne Peipera z tego okresu to:
"Punkt wyścia", "Miasto, Masa, Maszyna", "Metafora teraźniejszości"
-1925-27 - ostateczne ukształtowanie się grupy i jej teorii poetyckiej
* kolejne 6 numerów "Zwrotnicy"
* 1925 -T. Peiper- "Nowe usta" - całościowy program poezji awangardowej
- Program grupy :
* wynika z refleksji nad triumfującą cywilizacją, która jest punktem odniesienia dla
wszelkich rozważań o kulturze i sztuce
* poezja - ma przygotować świadomość człowieka do właściwego korzystania ze
zdobyczy cywilizacyjnych, pomóc jednostce w odnalezieniu miejsca w nowym świecie
* sprzeciwienie się tradycji romantyczno-modernistycznego pojmowania procesu
twórczego
. odrzucenie natchnienia i intuicji jako sił sprawczych poezji
. istota aktu twórczego - świadoma praca, wysiłek intelektualno-estetyczny
. wiersz - celowe dzieło artysty rzemieślnika
. język - tworzywo poetyckiej konstrukcji
. istota poezji - ekonomizm (zdanie powinno być oparte na spiętrzonej metaforze, która
odsyłając odbiorcę do wielu znaczeń, pozwala zachować ekonomiczną zwięzłość
dzieła)
* odrzucenie mimetyzmu (naśladownictwa) literatury
* zaniechanie dosłownego wyrażania emocji w wierszu, należy szukać dla nich
odpowiedników w sferze języka i stylistycznych środkach poetyckich
3.Grupy futurystyczne
a) Klub futurystów "Katarynka" - Kraków od 1919
- założyciele : Bruno Jasieński i Stanisław Młodożeniec

20

b) Warszawa od 1919
- założyciele : Anatol Stern i Aleksander Wat

Początek lat 20-tych - połączenie klubów na rzecz ogólnopolskiej grupy futurystycznej
Program:
- odrzucenie poznania rozumowego na rzecz poznania intuicyjnego
- oryginalność i wyjątkowość - jedyne kryteria rzeczywistej wartości wytworów sztuki
- dążenie do stworzenia nowego języka poetyckiego, wyzwolonego od reguł
gramatycznych i ortograficznych
- propagowanie powsechności sztuki
- odrzucenie historii i tradycji
- kult przemocy i wojny (jako jedynego sprawdzianu biologicznych i duchowych wartości
człowieka)
4. Pisarze Zdroju (ekspresjoniści skupoieni wokół pisma "Zdrój") - Poznań (1917-20)
- wydawca - Jerzy Hulewicz
- manifest programowy opracował Jan Stur
- należeli do nich : Józef Wittlin, Emil Zegadłowicz, Jan Stur, Jerzy i Witold
Hulewiczowie
- ze "Zdrojem" współpracował Stanisław Przybyszewski
- zadanie sztuki - tworzenie obrazu wewnętrznego człowieka
- odrzucali realizm, naturalizm, impresjonizm
- podstawą jest wyraz czegoś (przekazywanie przeżyć) = ekspresja
5. Czartak - od 1922r
- założona przez Emila Zegadłowicza
- należy do niej m.in. Zofia Kossak-Szczucka
- grupa propagująca powrót do natury, głosząca hasła antycywilizacyjne i
antyurbanistyczne
- szuka źródeł inspiracji w tradycjach kultury ludowej
ciemne dziesięciolecie :
1. Żagary - Wilno 1931- 34
- twórcy i uczestnicy to m.in : Czesław Miłosz, Teodor Bujnicki, Antoni Gołubiew, Jerzy
Zagórski, Aleksander Rymkiewicz, Jerzy Putrament
- grupa posiadała swoje pismo "Żagary"
- w liryce ich dominuje tematyka katastroficzna (tonacja ta rodzi się z lęku i niepokoju)
- w twórczości widoczne jest przekonanie o kryzysie kultury, który prowadzi do
nieuchronnego dramatu społecznego i jednostkowego
- częste sięganie do motywów ognia, popiołu, dymu pogorzelisk
- przekonaniu o zmierzchu cywilizacji towarzyszy heroiczna aktywność
- istotne znaczenie ma tradycja romantycznego wizjonerstwa
2. Kwadryga - Warszawa 1926-33
- należeli do niej : Stanisław Ryszard Dobrowolski, Władysław Sebyła, Lucjan Szenwald
- przejściowo z grupą tą związany był Konstanty Ildefons Gałczyński
- grupa głosi program literatury uspołecznionej, zwróconej ku problemom zwykłych ,
prostych ludzi
3. Przedmieście - od 1933r

21

- założyciele :Jerzy Kornacki i Helena Boguszewska
- członkowie to m.in : pola Gojawiczyńska, Gustaw Morcinek, Zbigniew Uniłowski
Pisma literackie:
1."Skamander" (1920 - 28)
- redaktor Mieczysław Grydzewski
2."Wiadomości literackie"
3. "Cyrulik Warszawski" - pismo satyryczne
4. "Zwrotnica" - pismo Awangardy Krakowskiej
5. "Linia" -redagowana przez Jalu Kurka przy wspólpracy Jana Brzękowskiego i Juliana
Przybosia, miała zastąpić "Zwrotnicę" po jej likwidacji
6. "Żagary" (1931-34)- pismo wileńskiej grupy lit. o tej samej nazwie
7. "Zdrój" (1917-20) - pismo ekspresjonistów poznańskich

Grupa sytuacyjna (np : Skamander, Kwadryga) - nie zawierająca konkretnego programu
artystycznego, poeci czerpią natchnienie z sytuacji codziennych, twórczość artystów
dość różnorodna, tworzą ja poeci, którzy sami nie mieliby szansy wybicia się - jako
grupa zdobywają wysoką pozycję w świecie literackim
Grupa programowa (np : Awangarda Krakowska) - posiadająca konkretny program
artystyczny określający działalność literacką jej członków

Główne grupy literackie

Ośrodki

Kierunki

artystyczne
lata dwudzieste

pierwsza awangarda :

Skamander Warszawa

-tradycjonalizm

Awangarda Krakowska

Kraków

-ekspresjonizm

Grupy futurystyczneKraków Warszawa

-futuryzm

-dadaizm
pisarze "Zdroju"

Poznań

-surrealizm

lata trzydzieste
Żagary

Wilno

druga awangarda :

Kwadryga

Warszawa

-katastrofizm

Poetyka wierszy Józefa Czechowicza :
- nasilające się w miarę rozwoju liryki wizje katastroficzne
- wykorzystanie nadrealizmu, który potęguje dramatyzm obrazu świata
- obrazy liryczne charakteryzują się kojarzeniem motywów odległych znaczeniowo
(asocjacji)
- osłabienie wizji arkadyjskiej (człowiek skazany na życie groźnym, oczekującym
Apokalipsy świecie"
- wykorzystanie motywów biblijnych (Apokalipsa, obrazy ognia, potopu, czerwieni)
- częste podejmowanie tematu śmierci
- połączenie refleksji katastroficznej z motywami arkadyjsko -sielankowymi -
wzmacniające dramatyzm obrazu poetyckiego

22

Poetyka Żagarystów - patrz grupa literacka Żagary

Aktywizm, biologizm, witalizm w poezji Juliana Tuwima :
W 2 pierwszych zbiorach : "Czyhanie na Boga", "Sokrates tańczący" poeta wyraża
zachwyt nad codziennością, optymizm, entuzjazm. Miłość - tajemnica krwi, serca - ciałą.
Biologiczna natura człowieka jest wystarczającą racją istnienia, uzasadnia sens życia
(witalizm).
Biologia okazuje się jednak również przyczyną śmierci, rozkładu, złą. Człowiek jest
zniewolony własną biologią, cielesnością i instynktem erotycznym.
Obraz miasta w poezji J. Tuwima :
Początek twórczości : Radosne opisy dnia powszedniego na ulicy miasta (tramwaje,
skwery - wypełnione tajemniczym pięknem)
Późniejsze refleksje : Cywilizacja wielkomiejska sprzyja moralnej i duchowej degradacji
człowieka. Miasto - bezwzględny okrutny niszczący moloch.

Rozwój futuryzmy w Polsce :
- futuryzm wywodzi się z Włoch.
- prekursor polskiego futuryzmu - Jerzy Jankowski - autor zbioru "Tram wpopszek ulicy"
- patrz też grupy literackie - grupy futurystyczne

Istota procesu twórczego według :
a) dadaistów
- twórczość literacka może być tylko spontanicznym wytworem fantazji, wolnej od logiki i
norm estetycznych
- wyobraźnia może służyć jedynie sobie samej, twórca powinien zaspokajać jej kaprysy
b) futurystów
- sztuka jest tworzeniem rzeczy nowych, każdy artysta musi stworzyć zupełnie nową
sztukę
- kompozycja doskonała - minimum materiału, maximum osiągniętej dynamiki (dzieło
sztuki jest ekstraktem)
c) nadrealistów
- twórczość - wyraz treści pozaświadomych, wyłączonych spod kontroli rozumu
- sztuka - doświadczenie ostatecznej wolność od społecznych schematów, manifestacją
przypadkowości, niekonsekwencji, dziwności
- miara wartości utworu - stopień panującej w nim irracjonalnej dowolności
d) przedstawicieli Awangardy Krakowskiej - patrz grupa literacka Awangarda Krakowska

Poglądy na wyraz i zdanie wg :
a) futurystów
- rezygnacja ze zdania na rzecz kompozycji słów nie związanej żadnymi regułami
składni, logiki i gramatyki
- poezja - kompozycja słów (operuje słowem tak jak plastyka kształtem)
b) poetów Awangardy Krakowskiej
- piękne zdania i piękne słowa są odpowiednikami dla wypowiadanych uczuć i emocji,
które nie mogą być wyrażane dosłownie

23

Podstawy światopoglądowe poszukiwania Czystej Formy:
- szybki rozwój nauki i techniki - fascynacja osiągnięciami cywilizacji znalazła wyraz w
sztuce
* teoria względności (A.Einstein)- obalenie hipotezy o ciągłości i trwalości materii
* psychoanaliza (Z.Freud)- motorem działań człowieka jest podświadomość
- I Wojna Światowa i Rewolucja Październikowa - artyści szukali sposobów wypowiedzi,
które lepiej pasowałyby do niepokojów ówczesnego człowieka
Estetyka:
- Czysta Forma - czynnik decydujący o autonomii, pięknie i jedności dzieła
muzycznego, malarskiego, czy dramatycznego
- elementy konstruujące utwór (barwy, kształty, słowa, ruch sceniczny) powinny być
zupełnie oderwane od motywacji praktycznych, życiowych, logicznych i.t.p.

6.

Rozważanie o procesie twórczym w wierszu „Sitowie" J. Tuwima.

Poszukiwanie pierwotnej siły słowa w „Sołopiewniach". Język

pozarozumowy" futurystów rosyjskich. Sposób kreowania rzeczywistości i

opisu krajobrazu w poezji J. Przybosia i B. Leśmiana. Różne techniki opisu

krajobrazu górskiego w poezji polskiej (Słowacki, impresjoniści, Przyboś).

Poszukiwanie prawdy o kobiecej duszy w poezji M. Pawlikowskiej-

Jasnorzewskiej. Charakterystyka twórczości wybranego poety okresu

międzywojennego.

Rozważanie o procesie twórczym w wierszu „Sitowie" J. Tuwima.

•

Język poetycki nie potrafi wyrazić myśli – Mickiewicz „Dziady III" – Wielka

Improwizacja;

•

Wszystko co pomyślimy możemy zapisać – Słowacki „Beniowski";

Proces twórczy w „Sitowiu"
I strofa

Opis jeziora porośniętego szuwarami i sitowiem w

czasie lekkiego wiatru.
II strofa

Poeta zamienia rzeczywistość na słowa.

III strofa

Szukanie słów mogących wyrazić rzeczywistość jest

trudna i męcząca.
IV strofa

W rozumieniu zwykłego człowieka świat jest

konkretny i materialny.
V strofa

Poeta nigdy nie spojrzy na coś jak zwykły człowiek.

Teraz odbiera wszystko inaczej, niż wtedy gdy był dzieckiem.

VI strofa

Poeta tęskni za zwyczajnością.

24

Proces twórczy jest bardzo trudny!. Trudno jest oddać w słowach rzeczywistość. Potrafi
to tylko poeta, który odbiera świat inaczej niż zwykły człowiek.

Poszukiwanie pierwotnej siły słowa w „Sołopiewniach".

„Słowisień"

„W białodrzewiu jaśnie dźni słoneczko,
Miodzie złoci białopałem żyśnie,
Drzewia pełni pszczelą i pasieczną,
A przez liście kraśnie pęk słowiśnie.

A gdy sierpiec na niebłoczu łyście,
W cieniem ciemnie jeno niedośpiewy:
W białodrzewiu ćwirnie i srebliście
Słowik słowi słowisieńskie ciewy."
(2 wiersz z cyklu)

Cykl „Sołopiewnie" jest bardzo nietypowy. Widać w nim zabawy i gry
słowotwórcze Tuwima. Poeta szuka takich środków wyrażenia, które silnie
odziaływałyby na czytelnika i oddałyby intencje autora. Poszukuje pierwotnej siły
słowa. W tym celu używa i tworzy wielu neologizmów. Dowodem tego jest
przytoczony wiersz.

Można się tu dopatrzeć pewnych elementów języka pozarozumowego futurystów
rosyjskich.

„Język pozarozumowy" futurystów rosyjskich.

Futuryzm w Rosji:

•

Rewolucyjna Rosja – ojczyzna najciekawszych osiągnięć futuryzmu;

•

Wpływ odmiennej sytuacji społeczno politycznej na rozwój ideowy (inny niż na

zachodzie);

•

Nastroje oczekiwania zagłady, indywidualizm, anarchizm – charakterystyka ros.

futuryzmu;

•

Brak jedności w szeregach futurystów – egofuturyści, kubofuturyści;

•

Kubofuturyuści = dominująca grupa;

•

Skutki rewolucji – kolejne podziały (stanowiska nieprzejednane, neutralne lub pro-

rewolucyjne);

•

Upadek kierunku i jego wpływ na następców.

Język pozarozumowy:

•

Wrogość (nienawiść) wobec tradycyjnej poezji i jej zasadom, które doprowadziły do

skostnienia słów (jedno znaczenie raz na zawsze) , i które ograniczają poetę (artystę);

•

Nowe treści = >nowe słowa + nowe skojarzenia słów;

•

Futuryści rosyjscy (od założeń kubizmu ) – podstawa rewolucji język poetyckiego;

25

•

Poezja powinna dążyć do ograniczenia dominacji materiału na rzecz obnażania

struktur i form;

•

Nie akcja lub fabuła, a jakość formy to kryterium oceny;

•

„Mistyczne siły" zdolne wyrazić najcięższe treści (niemożliwe do wyrażenia przez

umowny, konwencjonalny sposób) są ukryte u podstaw języka (m. in. w sylabach,
głoskach);

•

„Należy uwolnić słowa, udręczone i storturowane tyranią myśli, należy stworzyć

uniwersalny język pozarozumowy, w którym nie myśl rządziłaby słowami lecz słowo,
dźwięk objawiały nieznaną i rewelacyjną treść.";

•

Język pozarozumowy = władza nad ludzką wyobraźnią.

Sposób kreowania rzeczywistości i opisu krajobrazu w poezji J. Przybosia i B.
Leśmiana.

Julian Przyboś

Bolesław Leśmian

Młodzieńcze wiersze = fascynacja pracą, techniką (słownictwo
specjalistyczne), rozwojem cywilizacji (miasto – cechy
antropomorfizacji – powstaje, rodzi się, tak jak człowiek w bólu i
trudzie); Dojrzała poezja = liryka pejzażowa i refleksyjna. Sposób
kreowania = dyscyplina słowa i obrazu poetyckiego + nie
naśladowywanie lecz konstruowanie rzeczywistości +
metaforyczne szeroko-znaczeniowe wizje + środki artystyczne
(oksymorony, elipsy); Opis krajobrazu (np. w wierszu „Z Tatr") =
brak ujęcia chwili, opisu fauny i flory, opisu zjawisk, odpowiedni
nastrój;

Kreowanie rzeczywistości = symbole (ze względu na

zmieniający się, metafizyczny charakter świata) potrzebne do
pozintelektualnego poznania + niezwykłość i fantastyka
(wszystko jest możliwe) + środki artystyczne (neologizmy,
oksymorony); Opis krajobrazu (np. w wierszu „Ballada bezludna")
– świat ,w którym nie ma człowieka, przyroda (zwierzęta) posiada
cechy ludzkie. Przyroda to byt – człowiek to nie byt;

Różne techniki opisu krajobrazu górskiego w poezji polskiej (Słowacki,
impresjoniści, Przyboś).

Juliusz Słowacki (monolog Kordiana na Mont Blanc; wiersz
„Rozłączenie")

Opis krajobrazu jest dynamiczny. Krajobraz

górski ( w wierszu) przedstawiony jest w różnych porach dnia
(dzień, noc) i podczas różnych zjawisk (np. w czasie deszczu).
Jest on dość ogólnikowy. W monologu Kordiana pokazana jest
potęga gór. Do opisu
Impresjoniści (poezja Tetmajera i Kasprowicza) Opis krajobrazu
miał za zadanie uchwycić ulotny moment (zmierz, wschód słońca
itd.). Przedstawiane było konkretne miejsce (np. Czarny Staw). By

26

lepiej oddać panujący nastrój poeta opisywał dźwięki, kolory
(pastelowe i stonowane), zapachy. Ważną rolę odgrywało też
światło i cień. Kontury skał były rozmyte.
Julian Przyboś (wiersz pt. „Z Tatr")

Opis krajobrazu nie

przedstawiał konkretnego momentu. Brakuje dokładnego opisu
przyrody, która jest tylko niemym świadkiem. Nie ma też opisu
zjawisk ani ich nastrojów. Wszystko to wprowadza pewien nastrój
tajemniczości i grozy.

Poszukiwanie prawdy o kobiecej duszy w poezji M. Pawlikowskiej-
Jasnorzewskiej.
Dwudziestolecie stworzyło szczególnie sprzyjający klimat obyczajowy dla literatury i
poezji dotyczącej psychologii kobiety, jej problemów i uczuć. W swych utworach tą
tematykę poruszała M. Pawlikowska-Jasnorzewska. Zerwała ona z dotychczasowym
modelem kobiety. Uczyniła ona z przeżycia miłosnego podstawowy i przeważający
motyw swojej poezji. Kreowała nowy i zaskakujący typ kobiety.

Pierwsze liryki miłosne Pawlikowskiej (z tomików „Niebieskie migdały" i „Różowa

magia") były pełne entuzjazmu i optymizmu. Z biegiem czasu jej twórczość stawała się
coraz dojrzalsza. Pod wpływem przeżyć osobistych w twórczości poetki pojawia się
również problem przemijania, starzenia się i śmierci. Punktem odniesienia staje się
natura podlegająca tym samym prawom co człowiek.

Charakterystyka twórczości wybranego poety okresu międzywojennego.

GAŁCZYŃSKI Konstanty Ildefons, 1905–53, poeta; nastrojowa liryka z elementami
fantastyki, humoru, groteski (Zaczarowana dorożka 1948); powieść satyryczna Porfirion
Osiełek (1929); pieśni, poematy (Niobe 1951, Wit Stwosz 1952); groteskowe miniatury
dramatyczne Teatrzyk „Zielona Gęś"... („Przekrój" 1946–50, wydanie osobne 1968).

Charakterystyka twórczości Konstantego Idefonsa Gałczyńskiego:

•

Ironiczny dystans wobec świata, kpina z uznanych wartości, niechęć do sztuczności i

fałszu;

•

Operowanie paradoksem, żartem językowym, kalamburem;

•

Połączenie powagi z kpiną i ironią;

•

Dostrzeganie wad polskiej rzeczywistości;

•

Podmiot liryczny => często postać błazna i prześmiewcy;

•

Wzorowanie się na innych wielkich poetach.

7.

Miasto, cywilizacja i technika, państwo, społeczeństwo, tajemnice

ludzkiej duszy jako tematy literatury dwudziestolecia (zestawienie).

Utwór:

Autor:

Tematy:

„Proces"

Franz Kafka Społeczeństwo i państwo. (schemat

27

społeczeństwa w państwie policyjnym);
„Życie"

Julian Tuwim Tajemnice ludzkiej duszy (problem

dusza ludzka a życie człowieka);
„Do krytyków"

Julian Tuwim Miasto – podróż przez miasto

Cywilizacja i technika – jazda Tramwajem (osiągnięcie
techniczne); Społeczeństwo – krytycy;
„Czarna wiosna"

Antoni Słonimski

Miasto, technika lepsze

tematy niż poezja patriotyczna;
„Na plebanii w Wyszkowie"

Stefan Żeromski

Społeczeństwo, państwo – problem komunizmu i zdrady

(ostrzeżenie i oskarżenie)
„Przedwiośnie"

Stefan Żeromski

Tajemnice ludzkiej duszy

- wybory Baryki; Państwo i społeczeństwo – komunizm a
kapitalizm (Julek a Gajowiec);
„Granica"

Zofia Nałkowska"

Miasto – funkcjonowanie

(Ziembiewicz prezydent); Społeczeństwo – obraz rzeczywistości
lat 30; Tajemnice ludzkiej duszy – postępowanie Ziembiewicza;

„Sitowie"

Julian Tuwim Tajemnice duszy poety (rozważania o

procesie twórczym);
„Wiosna" – dytramb Julian Tuwim Miasto i społeczeństwo –
zagrożenia (m. in. patologie społeczne, prostytucja itp.);
„Colloquium niedzielne na ulicy" Julian Tuwim Miasto
(zagrożenia), społeczeństwo (struktura), technika (kinematograf);

„Niewidzialni"

Bolesław Leśmian Tajemnice duszy ludzkiej

– problem istnienia;
„Ballada bezludna" Bolesław Leśmian Tajemnice duszy ludzkiej
– byt i niebyt;
„Przemiany" Bolesław Leśmian Tajemnice duszy ludzkiej – byt i
niebyt, przemiany;
„Ferdydurke" Witold Gombrowicz Społeczeństwo i tajemnice
ludzkiej duszy (m. in. problemy ja – społeczeństwo);
„Sklepy Cynamonowe"

Bruno SchulzSpołeczeństwo i

tajemnice ludzkiej duszy - kobieta a życie, problemy wolności;
Cywilizacja i miasto – ulica krokodyli;
„Ziemia, planeta ludzi"

Antoine de Saint – Exüpery

Cywilizacja i technika FOREVER!!; Tajemnice ludzkiej

duszy – przyjaźń między lotnikami; Społeczeństwo – problem
niewolnictwa;
„Mistrz i Małgorzata"

Michał Bułhakow

Miasto,

społeczeństwo i państwo – komunizm (struktury i wady);
Tajemnice ludzkiej duszy (Mistrz, Małgorzata – postępowanie);

„Szewcy"

Witkacy

Społeczeństwo – struktury i podziały;

28

Państwo – wizje różnych systemów);
„Na wsi"

Józef Czechowicz Społeczeństwo na prowincji;

„Przedświt" Józef Czechowicz Problematyka ludzkiej duszy –
człowiek a apokalipsa;
„Cieśle"

Julian Przyboś

Technika i cywilizacja –

fascynacja pacą, odpowiednie słownictwo;
„Dachy"

Julian Przyboś

Fascynacja miastem i techniką;

„Roki", „Obłoki"

Czesław Miłosz

Człowiek wobec

nadciągającej katastrofy;

8. Powieści rozrachunkowa (tytuły tematyka). Ocena polskiej

rzeczywistości politycznej w opowiadaniu „Na plebanni w

wyszkowie". Wymowa tytułu powieści „Przedwiośnie". Ocena

sytuacji młodego państwa polskiego w powieści. Charakterystyka i

ocena poglądów Gajowca i koncepcji „szklanych domów". Obraz i

ocena rewolucji. Cezary wobec rewolucji (motyw dajmoniona i

ormiańskiej dziewczyny). Wymowa ostatniej sceny

powieści.Problem roli młodego pokolenia w państwie. Cezary

Baryka w poszukiwaniu życiowej drogi - motyw wyborów bohatera.

Obraz życia ziemiaństwa i chłopów w rozdziale „Nawłoć" - miejsce

w strukturze powieści, przyczyny anachronizmów. „Przedwiośnie"

jako powieść o straconych złudzeniach". Porównanie obrazu

rewolucji w „Przedwiośniu", „Szewcach" i „Nie-Boskiej Komedii".

Powieści rozrachunkowa (tytuły tematyka).
Po wygaśnięci początkowego entuzjazmu spowodowanego odzyskaniem
Niepodległości pojawia się w literaturze obraz konfliktów społecznych. Pojawia się
rzeczywistość powojenna w sposób realistyczny, zdemistykowany. O powieści
napisanych w tym okresie można zliczyć :

•

„Przedwiośnie" - Stefan Żeromski

•

„Romans Teresy Hennert" -Zofia Nałkowska - obraz warszawskiego środowiska

miejsko - urzędniczego tuż po wojnie

•

„Pokolenie Marka Świdy" - Andrzej Struga - niepodległość w oczach kombatanta

(Legiony, wojna 1920r.)
Ocena polskiej rzeczywistości politycznej w opowiadaniu „Na plebanni w
wyszkowie".
W opowidaniu tym przedstawione są poglądy Żeromskiego dotyczące polityki
prowadzonej przez rząd polski" z ramienia Rosyjskiej Republiki Rad w skład którego
wchodzili : dr. Julian Marchlewski, Feliks Dzierżyński i Feliks Kohn (wcześniej
przebywali na plebanni w Wyszkowie), oraz wydarzeń z 1920 i 1921 roku, a dokładniej
działalności Tymczasowego Komitetu Rewolucyjnego Polski :

29

•

zastanawia się skąd biorą pieniądze na luksusy: „ Głosząc zasady prawa opartego

jedynie na pracy, sami stoją na poziomie wszystkich zwyczajnych władców, którzy swoje
stanowisko odziedziczyli lub posiedli na mocy takiej lub owej intrygii „

•

„zemsta cierpiących wpycha im znowu w ręce berło tyranni"

•

„W pierwszym dniu wolności, kiedyśmy po tak strasznej długiej niewoli ledwie głowy

podnieśli, całą Moskwę na nas zwalili"

•

winni są zniszczenia kraju, a przedewszystkim dóbr kultury i tradycjii polskiej

•

spowodowane było to: „ Polska była w lenistwie ducha, oplątana przez wszelkie

gałgaństwo, paskarstwo, łapownictwo kosztem ogółu, przez jałowy biurokratyzm,
dążenie do kariery i nieodpowiedzialnej władzy"

•

w Polsce toczyła się walka o władzę - nie dochodzili do niej najzdolniejsil lecz

przedstawiciele konkretnych partii

•

duży procęt ludności bezrolnej, bez szansy na konkretny zarobek - „Emigracja

sezonowa załamała się przez powojenny stan rzeczy, a przemysł fabryczny nie istnieje"
„Stał między nami i tym wojskiem z zewnątrz przychodzącym wielomilionowy bezrolny i
bezdomny lud i miał między ojczyzną i przychodniami wybierać.
O, Polacy! Niech wasze ręce składają się do modlitwy albowiem ci bezrolni i bezdomni
Polskę wybrali"
Mimo że Polska odniosła zwycięstwo należy dokonć wszelkich starań żeby nie stała się
państwem „panów i szlachty" . By zwycieństwo „stało się tryumfem warstwy bogaczów,
panów, posiedzicieli, a klęską ludzi ubogich i pognębieniem szybkości postępu świata."
Po walce czeka kraj jeszce ogrom pracy. „Stracone Mazury, stracona Warmia,
Pomerania, Śląsk Cieszyński! Na Pomorzu stoją puste szkoły, znakomicie pobudowane
przez Niemców, a niema w nich nauczyciela, który by dziecią kaszubskim w języku
polskim nauki udzielał. I odwraca się od nas Kaszuba. Nie jesteśmy w stanie
wybudować trzydziestu kilometrów koleji z Kościerzyny do Wejherowa dla zdobycia
własnego dostępu do morza, gdy nędzny gdańsk zdradza nas, napada i znieważa.
Wewnątrz kraju gdzie tylko spojrzeć, wszystko popsute, obniżone, wynędzniał. Tyfus,
czerwonka, wszy brud, niechlujstwo, brutalstwo, kradzież, przetpotopoweobyczaje,
prapiastowskie zabobony, zniszczone drogi, popalone mosty, na stacjach kolejowych jak
w chlewach, w wozach dla ludzi bestialskie walki o miejsce stojące. W dobie gdy młode
rycerstwo polskie szło po nocy w bój z Warszawy, w Warszawie paskasz najspokojniej
podnosił cenę chleba..."
Wymowa tytułu powieści „Przedwiośnie".
Przedwiośnie - chlapa, błoto szaro, brudno, ale przed wiosną (okresem narodzenia,
pobudzenia do życia), przykra pora przejściowa, nie było by wiosny bez przedwiośnia
Szymon Gajowiec uświadamia że w polsce jest jeszcze dużo pracy, jest to okres
przejściowy (przedwiośnie). Polacy muczą przezwyciężyć, ustabilizować silne państwo,
a dopiero potem nastąpi Polska (wiosna).
Ocena sytuacji młodego państwa polskiego w powieści.
Po odzyskaniu Niepodległości 11 listopada 1918 r. Polacy nie uświadamiali sobie że
właściwej Polski jeszcze nie ma że należy dopiero stanąć do pracy. Nie byłorządu,
określonych granic, brak zaplecza ekonomicznego, przemysłu. Zapanowała euforia,
radość ale był to dopiero początek pracy. W 1920 roku był już rząd a na terenie kraju
nie stacjonowały już obce wojska, ale nadal występowały problemy ekonomiczne,

30

mniejszości narodowych, zróżnicowanie między dawnymi zaborami takie jak różne
systemy prawne, edukacyjne, rozstawy szyn. Panuje nędza i inflacja.
Trzeba pracy by kraj faktycznie odzyskał wolność. Trzeba porządków. Wielu obywateli
jest jest biednych, wielu bezdomnych, wydziedziczonych. (Odraz wsi z lat 70-tych XIX
w., a nie z 20- tych XX w.). Istnieje niebezpieczeństwo że ludzie wybiorą komunizm
który daje nadzieję choć nie mówi prawdy. Jeśli biedota posłucha komunistów Polska
przestanie istnieć (poglądy Lulka - chciał by Polska stała się integralną częścią
ZSRR).Konieczne są szybkie reformy. Ich wyznawcą jest Szymon
Gajowiec.

Charakterystyka i ocena poglądów Gajowca i koncepcji „szklanych domów".
Szymon Gajowiec - przedstawiciel rządu - fikcyjna postać - ukochany Jadwigi, matki
Cezarego. Zapowiada on demokrację, reformę rolną, policję i wprowadzenie złotego.
Jego mistrzami ducowymi są: Stanisław Krzemiński („Niegdyś członek Rządu
Narodowego w 63. Historyk, eseista, bibliofil i biblioman, a przedewszystkim badacz
samoistny. Typ encyklopedysty. Straszna jakaś pamięć. Wszystko w głowie. Gdzie
indziej byłby głośnym i uczonym pisarzem, pracował by w spokoju na sławę i pomnik. W
dawnej warszawie był publicystą, pisarzem artykułów politycznych, niepowchwytnym dla
wroga przemytnikiem na pograniczu dawnych i nowych czasów. Sekretnie, sposobem
tajnym, do ludzi, którzy go czcili, pisał o Polsce : „ Pani moja, Mocarka wielka, Matkas
najsłodsza". Wierzył niezmiennie i przeciw wszelkiej rzeczywistości w niepodległość
przyszłą narodu podartego i nieszczęśliwego, gdysz znał jego siłę w pszeszłości,
pomimo wszelkich tego narodu wad i win. Tę pewność swej wiary przekazywał
otoczeniu przez całe swe życie. Badał przeszłość samoistnie u źródeł. [...] Pracował bez
przerwy, bez wytchnienia, jako kanclerz bezsenny nieistniejącego państwa.
Błogosławiony warszawiak! W ubogim mieszkanku, wśród ukochanych książek i pism,
do ostatniej chwili nad wielką dawną i nową Polską - zasnął na posterunku." ) ; Marian
Bohusz („ Przyrodnik, który gdzie indziej zostałby znanym docentem, a może nawet
cenionym profesorem. Tutaj został bezcennym dla pewnych sfer felietonistą, tłumaczem
i popularyzatorem filozofów i socjologów. Rozmienił się na drobne i sam się w tłum
wydał, Nauczał z niewidzialnej katedry swą rzeszę inteligencka. Gdy wszystko było
przed tą rzeszą zamknięte, gdy ona mogła spodleć i zdziczeć, dawał jej wszystko, co
poczytywał za najlepsze na Zachodzie." - biedny, oślepł więziony przez Moskali - aż
któregoś dnia zniknął by niesprawiać innym kłopotu-"Żył i umarł jak duch" ) : Edward
Abramowski („ Filozof i socjolog. Nowator we wszystkich dziedzinach. Główną dziedziną
jego pracy duchowej była psychologia. Syn swego czasu, socjalista rewolucyjny,
obijający się o wszelkie szkopuły nauki Marksa, błąkający się wśród nich ze swoją miarą
fenomenalizmu podmiotowego, stwarza wreszcie naukę własną bojkotu państwa za
pomocą złączenia ludzi w związki, stowarzyszenia kooperatywy. Usiłuje wytworzyć świat
nowy i nie znany, który w jego pojmowaniu będzie wszelkim, powszechnym ruchem
etycznym, świat przewidywany, wymyślony.Ta wymarzona za czasów rosyjskich
rewolucja społeczna i moralna poprowadziła go konsekwentnie na stanoeisko teoretyka
kooperatyzmu praktycznego. A jego pomysły zorganizowania ludzi w sposób
antypaństwowy przywiódł go w praktyce, za panowania nad Polską caratu, do uznania
Polski nieistniejącej jako realizacji jego pomysłu." )

31

szklane domy - wynalazek który nie mógł się sprawdzić, technicznie byłby możliwy ale
luczie nie chcieli by w nim mieczkać. Pozatym nie dostali by ich w praktyce ci
najbiedniejsi, ale powstały by pałace, dla bogatych. - technika nas nie uratuje musimy
dokonać tego sami

Obraz i ocena rewolucji.

•

Żeromski przedstawił rewolucję 1917r. Wzorując się na relacjach w prasie krajowej

oraz opowiadaniach uciekinierów polskich z Rosji.

•

Dość dokładnie przedstawia rzeczywistość rewolucyjną - mordy, rzezie gwałty groza

itd. Oraz spekulacja, nadużycia, samowola, konfiskaty majątków (np. Branzolety na
łydkach księżnej Sarbatow-Mamajew - obawa przed ich stratą)

•

Cezary uważa ją za absurd „śmieszny to jest przewrót, który magnatów strąca z

pałaców do piwnic, a mieszkańców piwnic wprowadza do pałaców. Jest to prawdziwa
robota i dom szalonych. Takie jest moje przeświadczenie"

•

matka Baryki jest przeciwna rewolucji - nic dobrego nie można zbudować na cudzej

krzywdzie, mordach irabunkach

•

cierpią również niewinni - ormiańska dziewczyna - ogrom krzywdy, wiele ofiar - Cezary

uświadamia to sobie podczas grzebania trupów

•

sytuacja po rewolucji w kraju nie poprawia się zaczyna panować tylko krwawy chaos

•

Rewolucja to klęska, zagłada, tragedia, katastroa, powszechna rzeź i zniszczenie,

zagrożenie dla kraju - ostrzeżenie dla Polaków

Cezary wobec rewolucji (motyw dajmoniona i ormiańskiej dziewczyny).
Cezary we wczesnej młodości widział rewolucję w Baku, byl nawet jej uczestnikiem
(zmiana, bunt wobec tego co było, kojarzy mu się z buntem wobec matki), a więc
wiedzial co ona ze sobą niesie, nie była to dla niego wyłącznie ideologia. Wiedział
również że proletariatsam sie nie odrodzi że potrzebna jest pomoc z zewnątrz. Widział
jednak trgiczną sytuację biedoty, proletariatu. Dajmonion ostrzega go. Wie że policja
jest od pilnowania wewnętrznego porządku w państwie (motyw posterunkowego).
Ostatecznie jest przeciwny, nie akceptóje jej.
Dajmonion - „ odzywa się we mnie głos jakiś wewnętrzn, który ilekroć się odzywa ,
odwodzi mnę zawsze od tego, cokolwiek w danej chwili zamierzam czynić, sam jednak
nie pobudza mię do niczego" - Platon „Obrona Sokratesa" -sumienie - ostrzega
Cezarego przed rewolucją „ta droga prowadziłaby w krwawą próżnię..."
ormiańska dziewczyna -dawniej szczęśliwa później zamordowana,niewinna, symbol
okrócieństwa rewolucji - przywołuje Cezarego do zemsty
Wymowa ostatniej sceny powieści.
Baryka kroczy wraz z tłumem na Belweder, zastanawia się czy się dołączyć czy nie.
Podejmuje wybór między ideologią Lulka i Gajowca (po wojnie odczytywano jako
lewicowe poglądy Cezarego). Zeromski nie poparł rewolucji, jego bohater miał nie iść
miał odnaleźć idee. Na jego decyzję wpływ miały osobiste problemy - rozmowa z Laurą.
Parł na mur oddzielnie, to był jego własny bunt, nie przyłączał się do niego
bezpośrednio.

32

Problem roli młodego pokolenia w państwie.
Młode pokolenie jest ogromnym potencjałem, który należy wykożystać gdyż w
przeciwnym wypadku mogąprzyłączyć się do rewolucji. Koniecznie trzeba zaoferować
im pracę w państwie na dobrze płatnych stanowiskach, bo inaczej w bużliwy,
rewolucyjny sposób przyłączą się oni do walki o stołki.

Cezary Baryka w poszukiwaniu życiowej drogi - motyw wyborów bohatera.
Cezary wobec kraju swoich rodziców :

•

nie znał osobiście Polski

•

o Polsce rozmawiał tylko z matką

•

zapomina o ideach polskości, rusyfikuje się

•

przykładał małą uwagę do Polski, kojarzyła mu się z wspomnieniami matki (stawem w

Siedlcach, Sekutą)

•

Polska była dla niego obca i obojętna

•

nie poznał Polskiej literatury

•

jego rodzina miała tradycje patriotyczne (książka - jednak Cezary cenił ją wyłącznie dla

tego że należała do rodziny

•

nie obowiązuja go sentymenty patrzy chłodnym okiem, intelektem, a nie sentymentem,

posiada ciekawe doświadczenia inne od przeciętnego Polaka, nie zna poglądu
mesjanizmu

•

nie czuł sie Polakiem, widział błędy i wady Polski

Wybory Cezarego

•

wydanie rodzinnego skarbu

•

wyjazd do Polski z ojcem, a potem - po jego śmierci - samotnie - szklane domy

•

rozpoczęcie studiów (decyzja że będzie lekarzem)

•

przyłączenie się do wojny - impuls

•

wybory między Gajowcem, a Lulkiem - posterunkowy, dajmonion, ormiańska

dziewczyna

Obraz życia ziemiaństwa i chłopów w rozdziale „Nawłoć" - miejsce w strukturze
powieści, przyczyny anachronizmów.
Cezary dostaje się do Nawłoci poprzez Hipolita Wielosławskiego. Jest to obraz
dawnego, stabilnego świata, jednak Cezary widzi go przez pryzmat wspomnień i
doświadczeń. Wyobrarza sobie, jak by wyglądała ta rzeczywistość gdyby wdarła się w
nia rewolucja. Przypomina mu o tym Karolina Szkarłatowiczówna (pochodzi z Ukrainy,
straciła wszystko). Żeromski przedstawia rzeczywistość wiejską z lat 70 - tych XIX w. A
nie 20 - stych XX w. Związane jest to z tym że w łaśnie w tym okresie pracował on jako
nauczyciel w dworkach szlacheckich i właśnie z tego okresu wieś zna najdokładniej.

„Przedwiośnie" jako powieść o straconych złudzeniach.
Przedwiośnie powstało już po ochłonięciu z radfości odzyskania niepodległości. Młode
państwo Polski było zagrożone ze wszystkich stron. Zaczęto spoglądac realnie na
sytłację kraju. „Przedwiośnie" przedstawia różne drogi do poprawienia sytłacji. Jedna
alternatywa to Lulek i rewolucja - przedstawiona jako okrutna i ostatecznie nic nie
niosąca za sobą _ i powolne reformy Gajowca. Runoł wyidealizowany obraz odrodzonej

33

Rzaczypospolitej, stracono złudzenia - trzeba nadal wiele pracy by kraj był choć w
części taki jakim go sobie wyobrażano.

Porównanie obrazu rewolucji w „Przedwiośniu", „Szewcach" i „Nie-Boskiej
Komedii".

Przedwiośnie

Nie-Boska komedia

Szewcy

rewolucja to zagłada, ziszczenie i cierpienie wielu ludzi

rewolucja niesie za sobą cierpienie i zagładę wielu ludzi
rewolucja jest wymierzona przeciwko jednostce i jej

indywidualizmowi
nie niesie za sobą nic - nie jest rozwiązaniem problemu

nie

niesie za sobą poprawy na lepsze - walka owpływy, wyłonienie
nowej arystokracji odwrócenie ról - szewcy teraz sprawują
władzę, a dotychczasowe warstwy panujące zostają obalone i
poniżone
giną równierz niewinni (ormiańska dziewczyna)
rewolucja jest odpowiedzią na chęć zaspokojenia elementarnych
potrzeb ludzi biednych, nie mogących znaleźć możliwości szybkiej
poprawy w aktualnie istniejącym państwie

chcą zapewnić

sobie niezbędne warunki do życia : chleba, pracy, opału, napoju

u podłoża rewolucji leży chęć poprawy własnego bytu
przeciw wszystkim posiadaczom przeciw klasom wyższym

dla dużej części uczestników rewolucja jest niezrozumiała w
swojej istocie np. Cezary Baryka zwykli uczestnicy nie rozumieją
głębszej idei rewolucji. Ślepo słuchają przywudców
do obozu rewolucyjnego należą ludzie z najniższych warstw
społescznych, lub ci z bogatszych którzy nierozumiejąc istoty
rewolucji zostali wciągnięci w nia przez iluzje wolności, swobody i
nnoścido obozu rewolucyjnego należą ludzie z najniższych
warstw społescznych, lub ci z bogatszych którzy nierozumiejąc
istoty rewolucji zostali wciągnięci w nia przez iluzje wolności,
swobody i nności

9. Obraz rzeczywistości społeczno gospodarczej lat trzydziestych w powieści

„Granica". Wymowa tytułu powieści. Rozważania na temat jednostki w

społeczeństwie „Granicy". Sytuacja kobiety w społeczeństwie w „Granicy".

Problem bezrobocia i nędzy. Analiza mechanizmów władzy. Kariera i ambicja

a niezależność i uczciwość w świetle losów głównego bohatera w powieści.

Porównanie postaw i losów: Ziembiewicza, Lulki i Baryki. Jednostka i

społeczeństwo w świetle „Granicy" i „Ferdydurke". Człowiek pod pręgierzem

opini publicznej w świetle „Granicy" i „Omyłki".

34

„Granica"- tytuł

1.Granica podziałów klasowych (społeczna) - dzieli społeczeństwo na
posiadających i nędzarzy . Symbolem tej granicy jest kamienica pani
Kolichowskiej, w której „sufity i podłogi" poszczególnych pięter oddzielają
bogatych od biednych. Każda próba przekroczenia tej granicy może skończyć
się katastrofą (np. Justyna Bogutówna).
2.Granica moralności , ktrórej nie należy przekraczać, bo można skrzywdzić
drugiego człowieka.Zenon nie powiedział prawdy Justynie o swoich zamiarach
małżeńskich z Elżbietą Biecką i w konsekwencji nie postępował uczciwie wobec
żony i Justyny ,krzywdził dwie osoby.
3.Granica odporności psychicznej człowieka.
4.Granica odpowiedzialności jednostki za swoje czyny. Liczą się czyny, a
nie wewnętrzny niepokój, usprawiedliwianie się, uspakajanie sumienia.
5.Granica psychologiczna
6.Granica między tym co subiektywne, a obiektywne
7.Granica między sądem jednostki i zbiorowości
8.Granica między miłością, a nienawiścią - Justyna kochała Zenona do
pewnego momentu, później nienawidziła go tak, że oblała go kwasem.

„Granica" nie jest pierwotnym tytułem. Pierwszy tytuł - Schematy:

•

społeczne

•

trójkąty małżeńskie (osoba, która zdradza skazana jest na potępienie, nikt

nie stara się dociec co powoduje człowiekiem)

„Granica" ma szersze znaczenie niż „Schematy".

OBRAZ RZECZYWISTOŚCI SPOŁECZNO-POLITYCZNEJ I GOSPODARCZEJ
1. „Granica" ukazuje przepaść między życiem różnych warstw społecznych
która stanowi podłoże istnijących między nimi konfliktów.
2. Obraz walki robotników:

a. głód i bezrobocie
b. narastanie buntu
c. demonstracje robotników
d. interwencja policji (zabójstwa i aresztowania)
e. usuwanie robotników z fabryki

3.Rozpoczęcie budowy domów robotniczych na Chązebiańskim Przedmieściu
4.Uporządkowanie wybrzerza nad rzeką - przerwanie prac w związku z polityką

oszczędnościową rządu.

JEDNOSTKA W SPOŁECZEŃSTWIE
„Jest się takim, jak myślą ludzie, nie jak myślimy o sobie my, jest się takim jak
miejsce, w którym się jest" -prawda jest subiektywna , otoczenie patrzy na nas
obiektywnie, ale nie zna całej prawdy, więc prawdy o człowieku nie zna nikt.

35

SYTUACJA KOBIETY W SPOŁECZEŃSTWIE
kobieta biedna - wykorzystywana przez bogatych mężczyzn, nie miały
możliwości kształcenia, najczęściej kończyły jako samotne matki
kobieta bogata - w stosunkowo lepszej sytuacji, gdyż miała zapewnione godne
warunki życia

ANALIZA MECHANIZMÓW WŁADZY
Zenon stał się wrogiem ludzi, którym dawniej współczuł i chciał pomóc. Został
wciągnięty w działalność, która przekreśliła młodzieńcze ideały. Całkowicie uległ
władzom nadrzędnym i wykonywał ich polecenia. Krok po kroku wchodził w
sprawy, których nie chciał, wbrew marzeniu o zachowaniu samodzielności, stał
się pionkiem poruszanym przez siły, których jeszcze dobrze nie rozumiał. Nie
chciał rezygnowac z kariery politycznej, więc wewnętrznie usprawiedliwiał się,
że nie od niego zależy sytuacja, w której znalazł się. Nie czuł się
odpowiedzialny i bronił się przed ujrzeniem siebie oczami innych. Jego granica
odporności moralnej coraz bardziej przesuwała się.
Zenon przegrał moralnie, gdyż jego kariera była możliwa wyłącznie za cenę
rezygnacji z młodzieńczych ideałów.

KARIERA I AMBICJA
Zenon to typowy kariarowicz. W młodości uczony złudnych ideałów o
sprawiedliwości, o równości ludzi, o idealnej miłości. W jego biografii dokonuje
się absolutny upadek tych ideałów. Osiągając kolejne stopnie urzędów i
dobrobytu , pozbywa się skrupułów , jako burmistrz miasta każe strzelać do
demonstrujących robotników. Na pewno przeżywał w tej chwili wielki dylemat
władzy, wybrał jednak decyzję bardziej opłacalną. Trudno powiedzieć, że był to
człowiek z gruntu zły - zaplątany wsieć zależności i błędów młodości do tego
stopnia, że popełnił samobójstwo.

PORÓWNANIE POSTAW I LOSÓW ZIEMBIEWICZA, LULKA I BARYKI
Cezary Baryka - wychowany w Baku , tam jako młody chłopak był świadkiem
rewolucji , powraca do Polski , aby rozpocząć dorosłe życie. Cezary jako osoba
z zewnątrz jest bardziej obiektywny jeśli chodzi o to co dzieje się w Polsce.
Może dokonać wyboru między Gajowcem (reformy), a Lulkiem (rewolucja)
Lulek - był komunistą , uważał że proletariat ma być wiodącą siłą w narodzie,
nie nawidził polskości, głosił hasło : „proletariusze wszystkich krajów łączcie
się", według niego nie było mowy o państwowości.
Zenon Ziembiewicz - starał się za wszelką cenę uwolnić z pochodzenia
społecznego , robił wszystko dla kariery nawet za cenę wyzbycia się ideałów.

JEDNOSTKA A SPOŁECZEŃSTWO W ŚWIETLE „GRANICY" I
„FERDYDURKE"
W odu powieściach autorzy zadają to samo pytanie : czy człowiek może być
sobą w społeczeństwie. Józio, bohater „Ferdydurke" poszukuje tego co w
człowieku prawdziwe, rzeczywiste, anie narzucone przez spoleczny schemat.

36

Znajduje: formę, konwencję, stereotyp.

W „Granicy" jest podobnie nikt nie zna prawdy o człowieku, ludzie na podstawie
powierzchownej obserwacji wydają o nim opinię.

CZŁOWIEK POD PRĘGIERZEM OPINII PUBLICZNEJ W ŚWIETLE „OMYŁKI" I
„GRANICY"
Opinia innych może zniszczyć życie człowieka, ma ona wpływ na stosunek
otoczenia do tej osoby. Światem rządzą stereotypy ,wiec za bezmyślność i
zapatrzenie w nie innych muszą odpowiadać niewinni ludzie. Tak było w
przypadku powstańca z „Omyłki" , który walczył w powstaniu listopadowym,a
póżniej znalazł się na emigracji w Paryżu. Tam po części tracił zaufani kolegów ,
gdyż krytykował ich plany kolejnego zrywu powstańczego, nie mającego
możliwości powodzenia. Poza tym miał pieniądze, które według kolegów
dostawał za dostarczanie wrogom informacji (w rzeczywistości pracował w nocy
na śmietnikach paryskich jako gałganiaż). Prus ukazuje jak łatwo społeczeństwo
może wydać krzywdzące wyroki , jak trudno zachować własne, słuszne
przekonania wobec inaczej sądzącego ogółu i jakim niewyobrażalnm złem jest
głupota, nietolerancja i uleganie powszechnym opiniom, zamiast zdania się na
własny osąd.

10. Odzwierciedlenie rzeczywistości lat międzywojennych w literaturze

(synteza).

Odzyskanie niepodległości przez Polskę w 1918 r. --› warunki do wszechstronnego
rozwoju kultury i literatury.

W pierwszych latach okresu międzywojennego istotną rolę odegrało pokolenie pisarzy
ukształtowanych jeszcze w kulturze modernizmu. Byli to prozaicy: Stefan Żeromski,
Stanisław Przybyszewski, Zofia Nałkowska, natomiast twórczość poetycką kontynuowali
Jan Kasprowicz, Bolesław Leśmian i Leopold Staff.

Dwudziestolecie międzywojenne nie jest okresem jednorodnym, można w nim
wyodrębnić dwa różne pod względem charakteru zjawisk literackich okresy.

I dekada
W pierwszym, przypadającym na lata dwudzieste i nazywanym niekiedy jasnym
dziesięcioleciem, dominują zwłaszcza wśród poetów, postawy optymistyczne. Ów
optymizm jest widoczny w poglądach na rozwój kultury, sztuki i cywilizacji oraz na
perspektywy wolnego państwa polskiego. Wszechstronnie rozwijała się poezja
sięgająca do tradycji literackiej, wykorzystująca różne style i konwencje artystyczne.

Grupy poetyckie:
·

Skamander (fascynacja codziennością, poeci sięgają po „niski gatunki" i błahą
tematykę; poezja osadzona w polskiej tradycji poetyckiej)

·

Awangarda Krakowska (nowatorzy poszukujący źródeł inspiracji twórczej we

37

współczesności: 3xM)

·

Futuryści (orientacja antytradycjonalistyczna, świadomie prowokacyjna i
burzycielska)

·

ekspresjoniści, formiści

W latach dwudziestych rozwija się także twórczość poetów nie związanych
bezpośrednio z żadną grupą literacką (np. Władysław Broniewski – tematyka
rewolucyjna i proletariacka). Osobnym zjawiskiem jest twórczość poetów, którzy
dojrzałość artystyczną osiągnęli w epoce Młodej Polski (Leopold Staff i Bolesław
Leśmian).

W prozie tamtego okresu dominują rozważania nad społecznymi i politycznymi
dylematami odrodzonego państwa. Ukoronowaniem tego nurtu prozy staje się
Przedwiośnie Stefana Żeromskiego.

II dekada
Przełom lat dwudziestych i trzydziestych zaznaczył się stopniowo narastającym
poczuciem kryzysu cywilizacji i kultury. Na lata trzydzieste przypada druga faza rozwoju
polskiej literatury międzywojennej i bywa określana mianem ciemnego dziesięciolecia.

Źródła manifestowanego poczucia zagrożenia były rozmaite:
·

zjawiska społeczno-gospodarcze, a zwłaszcza wielki kryzys ekonomiczny, jaki w
latach 1928-1932 ogarnął praktycznie cały świat

·

rozwój totalitarnych systemów, opartych na ideologiach faszyzmu i komunizmu.
Polska była w tym okresie w sytuacji szczególnego zagrożenia, co potwierdziły
wydarzenia następnych lat.

·

katastroficznym koncepcjom historii towarzyszył rozwój filozofii egzystencjalnej,
która podkreślała tragiczny wymiar ludzkiego życia

Katastrofizm, znamienny dla literatury tych lat, uwidacznia się najpełniej w twórczości
Stanisława Ignacego Witkiewicza (Witkacego). Problem kryzysu kultury i cywilizacji
europejskiej podjął też w pierwszym dziesięcioleciu okresu międzywojennego Józef
Czechowicz.

Grupy poetyckie:
·

Żagary (w różnej poetyce i stylistyce, dają wyraz przekonaniom katastroficznym)

·

Kwadryga (program literatury uspołecznionej, zwróconej ku problemom zwykłych,
prostych ludzi)

W poezji lat trzydziestych wyróżnia się groteskowa i satyryczna twórczość Konstantego
Ildefonsa Gałczyńskiego.
Debiutują wtedy młodzi prozaicy (Witold Gombrowicz), a obok nich tworzą już pisarze
dojrzali (Zofia Nałkowska i Jarosław Iwaszkiewicz).
Następuje rozwój prozy psychologicznej (np. Granica Zofii Nałkowskiej).
Osobnym i bardzo znaczącym zjawiskiem stała się mitopodobna – nowatorska i
eksperymentalna – twórczość Brunona Schulza.

38

11. Motyw solidarności i przyjaźni w Ziemi, planecie ludzi. Człowiek jako

twórca cywilizacji w starciu z naturą. Rozważanie o odpowiedzialności i

godności w utworze. Refleksje filozoficzne w utworze.

Motyw solidarności i przyjaźni.
„Dopiero wtedy oddychamy, kiedy jesteśmy związani z naszymi braćmi wspólnym celem
znajdującym się poza nami, a doświadczenie uczy, że kochać to nie znaczy patrzeć na
siebie nawzajem, ale patrzeć razem w tym samym kierunku. Kolegami są tylko ci,
którzy, związani jedną liną, wspinają się na ten sam szczyt."
Saint Exupéry pisze o lotnikach, którzy jako ludzie wyjątkowi stanowią jedną, zwartą i
zamkniętą grupę z racji wykonywanego zawodu. Oni muszą być otwarci na problemy
innych, życzliwi, solidarni i przyjaźni sobie. Jednak lotnicy wnoszą swój wkład do
ogromnej społeczności jaką jest ludzkość. Celem różnych narodów jest wzajemne się
uzupełnianie i doskonalenie cywilizacji.
W podobny sposób akcentowana jest rola przyjaźni: „[...] nic i nigdy nie zastąpi
straconego towarzysza. Nie można sobie stworzyć starych przyjaźni. Nie ma ceny skarb
tylu wspomnień, tylu trudnych godzin przeżytych razem, tylu waśni, pojednań, porywów
serca. Takie przyjaźnie są nie do odtworzenia."
W środowisku lotników sytuacje podczas której jedno istnienie zależało od drugiego
człowieka nie należały do rzadkości. Bez wzajemnego zrozumienia, w chwili zagrożenia
wielu z nich nie byłoby w stanie przeżyć. Groźne sytuacje, czy to w powietrzu, czy w
sercu pustyni, były rozwiązywane dzięki współpracy i bezgranicznemu zaufaniu.
Motyw solidarności powraca jeszcze w historii niewolnika. Nie może on poczuć się
wolnym, mimo że przestał już być jedynie Barkiem, dopóki nie będzie związany z ludźmi
i nie będzie miał z nimi wspólnych celów. Dopiero stając się dobroczyńcą dzieci,
wczorajszy niewolnik zaczyna odczuwać smak wolności i swoje własne istnienie,
afirmowane przez innych. Przestaje być tylko przechodniem.

Człowiek jako twórca cywilizacji w starciu z naturą.
W Ziemi, planecie ludzi wielokrotnie pojawia się refleksja o „kruchości" naszej
cywilizacji, o jej nieustannym zagrożeniu, chociażby przez siły natury. Jako pilot miał
szansę, dostępną wówczas niewielu ludziom, oglądania pejzażu Ziemi z wysokości
paru tysięcy metrów. „Boże, jakaż pustynna jest ta planeta!", jakże nikłe są ślady
ludzkiej cywilizacji – stwierdzał wielokrotnie. Samolot jako „narzędzie analizy" pozwolił
ujrzeć człowiekowi prawdziwe oblicze planety i zniszczyć jego złudzenia, iż panuje nad
światem.
Autor opisuje w ten sposób swoje odczucia podczas lotu: „Wędrujemy czarną doliną z
czarodziejskich baśni, doliną próby. Tutaj nigdzie znikąd pomocy. Tutaj nie ma
wybaczenia dla błędów. Jesteśmy zdani na widzimisię Boga."
Człowiek w bezpośrednim starciu z naturą nie ma najmniejszych szans.
Zafascynowanie maszyną, które sprawia, że zamiast środkiem do osiągnięcia
zamierzonego celu, staje się ona celem samym w sobie, zaciemnia obraz rzeczywistej
bezsilności człowieka wobec przyrody. To nie człowiek ma służyć maszynie, lecz
maszyna musi służyć człowiekowi. W miarę postępu zostanie ona sprowadzona do

39

funkcji sprawnego i nie absorbującego narzędzia w rękach człowieka. Wtedy idealna
maszyna nie będzie już czynnikiem izolującym człowieka od natury i nie będzie też
zaprzątać jego psychiki.

Rozważanie o odpowiedzialności i godności w utworze.
Kwestia odpowiedzialności powraca wielokrotnie w całym utworze. Przykładem może
być chociażby historia lotnika, który rozbił się w Andach i przeżył tylko dla tego, że do
końca nie opuściło go przekonanie, iż ktoś na niego czeka i nie powinien tej osoby
zawieść: „«Moja żona, jeśli myśli, że żyję, myśli, że idę. Koledzy myślą, że idę. Wierzą
we mnie. I będę, jeśli nie będę szedł.»" Guillaumet czuł się odpowiedzialny za siebie, za
pocztę lotniczą i za kolegów, którzy mieli nadzieję. Według Saint Exupéry'ego „być
człowiekiem to właśnie być odpowiedzialnym. [...] Ciało jest więc tylko drobnym
narzędziem, ciało jest tylko sługą."
Sam autor poznał dokładnie czym jest odpowiedzialność, gdy jego samolot rozbił się i
musiał przebywać kilka dni na pustyni ze swoim towarzyszem. Wtedy właśnie cierpiał
nie z powodu pragnienia, upału czy przeraźliwego zimna, ale dlatego, że na tym świecie
jest jeszcze ktoś, kto na niego czeka i nie można tej osoby zawieść: „Tak, to jest właśnie
nie do zniesienia. Za każdym razem, kiedy widzę te oczy, co czekają, odczuwam to tak,
jakby mnie ktoś dotknął rozpalonym żelazem. Ogarnia mnie nagle ochota zerwać się na
nogi i biec prosto przed siebie. Tam ktoś woła pomocy, ktoś tonie."

Refleksje filozoficzne w utworze.
Utwór ten stanowi swoistą kopalnię najróżniejszych stwierdzeń i opinii. Jako przykład
można podać chociażby rozważania nad sensem życia ludzi, którzy nic nie wnoszą do
swojej społeczności:" Nie rozumiem już tych tłumów z pociągów podmiejskich, nie
rozumiem ludzi, co uważają się za ludzi, chociaż pod naciskiem którego nie odczuwają,
są prowadzeni jak mrówki do funkcji, jakie wykonują. Czym wypełniają, kiedy nie
pracują, swoje bezsensowne, nędzne niedziele? [...] Jest w Europie dwieście milionów
ludzie, których życie nie ma sensu i którzy by chcieli się do człowieczeństwa urodzić."
Nacisk położony jest na celowość istnienia i korzyściach płynących z uświadomienia
sobie tego faktu: "Ten, kto wbija w ziemię kilof, chce zrozumieć sens tego uderzenia.
Ruch więźnia, upokarzający skazanego, jest czymś zupełnie różnym niż ten sam ruch
geologa, przynoszący zaszczyt badaczowi.
Ziemię, planetę ludzi można określić jako wielki manifest przeciwko alienacji jednostki.
Bez poczucia przynależności do nawet najelementarniejszej wspólnoty, człowiek nie
może odczuwać jedności z innym. Solidaryzować się z ludzkością można tylko poprzez
innych ludzi.

12. „Mistrz i Małgorzata": motyw odwagi, tchórzostwa i konformizmu; dobra i

zła; prześladowań politycznych w Rosji radzieckiej, życia w „komunistycznym

raju"; roli artysty; mechanizmów władzy. Funkcja ideowa wątku biblijnego i
motywu szatana i jego świty. Technika artystyczna. Historia powieści i losy

autora.

40

- Motyw odwagi - w Moskiwie przedstawionej przez Bułhakowa praktycznie nie było
ludzi odważnych. Wszyscy żyli w strachu spowodowanym przez system totalitarny.
Jedyne dwie osoby, które nie bały się to Mistrz i Małgorzata. Ten pierwszy opisał losy
Poncjusza Piłata, procuratora Judei. Nie bał się pisać o istnieniu Jezusa (a jest to wątek
nierozerwalnie łączący się z postacią Piłata), chciał opublikować swoją powieść, jednak
złożona na niego i donos został zamknięty w klinice doktora Strawińskiego.
Małgorzata również była osobą odważną. W imię miłości do Mistrza gotowa była
zrobić praktycznie wszystko. Nie przestraszyło ją to, iż styka się z siłami
nadprzyrodzonymi. Nie ulękła się i zgodziła się być królową corocznego balu
urządzanego przez Wolanda. Nie wiedząc czym ryzykuje podjęła się odpowiedzialności
usługiwania Wolandowi, aby uratować mistrza.

- Motyw tchórzostwa i konformizmu; rola artysty - praktycznie wszyscy mieszkańcy
Moskwy byli tchórzami, podporządkowali się wymogom systemu i nie chcieli robić nic co
mogłoby ściągnąć na nich kłopoty. Co więcej, robili wszystko, by przypodobać się i
ukazać jako dobry, żyjący zgodnie z założeniami systemu obywatel (stąd tak wiele
donosów). Tchórzostwo było próbą zachowania własnego dobrobytu za wszelką cenę.
To tchórzostwo uczyniło moskwian bezwolnymi narzędziami w ręku systemu
totalitarnego. Łączy się też z konformizmem - podporządkowaniem i uległością,
robieniem tego co przynosi największe kożyści, oraz zatraceniem indywidualności.
Najlepszym przykładem konformistów są artyści moskiewscy. Nie dbali oni o treść
własnych utworów, nie mieli nic do przekazania, wyzbyli się niezależnego myślenia.
Najważniejsze było to, aby pisać to czego wymagała sytuacja. To, że pisali na potrzeby
systemu dawało im mozliwość członkostwa w Massolicie - organicacji zrzeszającej
„artystów".
W rzeczywistości, zamiast rozmawiać o sztuce, członkowie Massolitu zajmowali się
załatwianiem sobie wczasów, jedzeniem tanich smakołyków, czy innymi rozrywkami.
Poncjusz Piłat również stchórzył, po to by zachować własne stanowisko. Uważał, że:
„Podłością byłoby zmarnowanie kariery"; Dopiero po fakcie zdał sobie sprawę z tego, że
popełnił błąd i że skazał się na wewnętrzną udrękę.

- Motyw dobra i zła - zło w zasadzie powinno być reprezentowane przez Wolanda i
jedo świtę, lecz w rzeczywistości oni czynią dobro. Nie kuszą ludzi i nie sprowadzają ich
na drogę zła, cierpią przez niego tylko ludzie, którzy rzeczywiście zasłużyli na karę. Zło
jest tutaj środkiem walki z ludzkimi wadami i niesprawiedliwością. Już w motcie utworu
zaczrpniętym z „Fausta" Goethego widać, że zło ma tutaj inny wymiar: „...Więc kimże w
końcu jesteś? - Jam częścią tej siły, która wiecznie zła pragnąc, wiecznie czyni dobro."
Ukazane jest tu również, że pojęcie dobra nie istniałoby, gdyby nie było pojęcia
przeciwstawnego, którym jest zło.

- Motyw prześladowań w politycznych w Rosji radzieckiej i życia w
komunistycznym raju; mechanizmy władzy - rządy dyktatorskie zniewalają człowieka
przez:
- narzucenie mu obowiązkowej ideologii ateistycznej;
- rozbudowę aparatu policyjnego;

41

- ingerencję w życie prywatne i dążenie do całkowitej jego kontroli;
- zakłamanie we wszystkich dziedzinach życia, obłuda, strach, podejrzliwość,
tchórzostwo i milcząca zgoda na nie;
- donosicielstwo (Meiger, Mogarycz), szpiegostwo, znikanie ludzi, aresztowania,
umieszczanie zdrowych osów w szpitalach psychiatrycznych;
- wychowanie ludzi niezdolnych do samodzielnego myślenia, uległych, zastraszonych,
ograniczonych, aferzystów, krętaczy, szpiclów, nieuczciwych administratorów;
- publiczne piętnowanie w środkach masowego przekazu ludzi myslących niezależnie
(np. Mistrza);
- bezsens administracji, rozbudowana biurokracja, bezmyślność, głupota, łapownictwo
i bezczynność urzędników, wykorzystujących swoje stanowiska dla prywatnych celów;
- niszczenie kultury, wewnętrzna deformacja środowiska artystycznego; twórcy, nie
stosujący się do zaleceń partii i Związku pisarzy Radzieckich nie mają racji bytu;
- uprzywilejowania dla posiadającychy obcą walutę, za którą mogą nabywać wszystkie
towary niedostępne w handlu powszechnym (sklep torgsin);
- realizowanie wizji rzekomo szczęśliwego społeczeństwa bezklasowego i
rzeczywistości niemal doskonałej;
- Gościom zza granicy pokazuje się tylko to co świadczy o ptędze państawa, jego
doskonałości i szczęściu mieszkańców;

- Funkcja ideowa motywu biblijniego i motywu szatana i jego świty - wątek biblijny
jest w utworze po to, by pokazać uniwersalną prawdę o Bogu, o człowieku i
niepodważalnych wartościach. Wywołuje sprzeciw wobec zakłamania i złego systemu
propagującego obowiązkowy ateizm. Jest zarazem analogią do wątku moskiewskiego,
sytuacja Piłata i Jeruszalaim czasami odwzorowuje sytuację Moskwy i jej mieszkańców
(mieszkańcy Moskwy - tchórze; Piłat - stchórzył raz, ale jego czyn miał olbrzymie
skutki). Zatem wątek biblijny nie dość, że ukazuje uniwersalne prawdy, jest kontrastem i
analogią dla wątku moskiewskiego, tłumaczy go i ukazuje bezsens systemu
totalitarnego. Bułhakow wydobył z wątku biblijnego te wartości, którym zaprzeczało
życie uwczesnej rzeczywistości radzieckiej.
Sytucja w wątku biblijnym i moskiewskim rozwija się równolegle - w tym samym okresie
roku; wtedy gdy w Moskwie jest noc w Jeruszalaim też panuje noc.
Dzięki użyciu Wolanda i jego świty pisarz mógł pokazać absurdalność i zło
rzeczywistości moskiewskiej. Zło systemu totalitarnego jest tak wielkie, iż na jago tle
sąm szatan wydaje się być dobry i nie czynić praktycznie nic złego. W wyniku
połączenia realizmu i fantastyki, wizja absurdalności Rosji radzieckiej jest bardzo duża.
Wszystkie negatywne cechy systemu totalitarnego i ludzi żyjących w tym systemie są
dzięki temu ukazane w bardzo jaskrawych barwach. Wolandand jego świta nie robią
praktycznie nic złego, po prostu 'wywołują" istniejące już zło.

- Historia powieści i losy autora - powieść „Mistrz i Małgorzata":
- pisana była w latach 1928-1940, miała osiem redakcji, nie została ukończona;
- długo czekała na publikację , krążyła w odpisach; została opublikowana w ponad
trzydzieści lat po śmierci autora; ukazała się w księ garniach prawie całego świata;
- w chwili opublikowania w ówczesnym Związku Radzieckim była jeszcze naznaczona

42

piętnem cenzury;
- zawiera elementy autobiograficzne (obraz miłości i związku małżeńskiego pisarza z
Heleną Siergiejewną);
- jest odwetem pisarza za zniewolenie w jakim przyszło mu żyć, udręki,
uniemożliwienie tworzenia;
- wyrosła z całego doświadczenia życiowego i twórczego autore - jest dziełem jego
życia;
- jest utworem otwartym, nie dającym się jednoznacznie zinterpretować, ma znaczenie
uniwersalne;

- Michał Bułhakow - był synem teologa prawosławnego, pracownika naukowego,
najstarszym spośród siedmiorga rodzeństwa. Był lekarzem z zawodu, z powołania
pisarzem. Zrezygnował z uprawiania zawodu lekarskiego, postanowił poświęcić się
wyłącznie twórczości literackiej.
Jest zaliczanu do najwybitniejszych dramaturgów naszyc czasów. Jego utwory: Biała
Gwardia, Fatalne jaja, Diaboliada, Powieśc teatralna, Dni Turbinów, Mistrz i Małgorzata.
Jego ostatnia powieść nie została wydana za jego życia. Poza tym i inne jego utwory
też nie były wydawane od razu (nawet mimo wstawiennictwa u Lenina). Miał też
problemy z cenzurą.

43