114

Anita Karolina MACHAJ
Edyta

ŁOPACKA - SĘCZYK

Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu

PSYCHOLOGICZNE I SPO

ŁECZNE WYZNACZNIKI POSTRZEGANIA

I U

ŻYWANIA WŁASNEGO CIAŁA

Spo

łeczny wymiar płci i cielesności

Definicja „p

łci” w wymiarze ogólnym mówi, że „płeć” jest zespołem cech orga-

nizmu, które warunkuj

ą jego zdolność do wytwarzania komórek rozrodczych,

a tak

że umożliwiają zapłodnienie oraz wychowanie potomstwa.

1

Opis ten jest nie-

pe

łny ze względu na wielość punktów widzenia, z których można analizować płeć.

Poj

ęcie „płci” wyraża pełniej lista jej dziesięciu manifestacji (ibidem):

- P

łeć chromosomalna (genotypowa) – jest wyznaczana w momencie za-

p

łodnienia przez dwa chromosomy płciowe XY u mężczyzn i XX u kobiet.

- P

łeć gonadalna – jest określana przez gruczoły płciowe kształtujące się

w siódmym tygodniu

życia płodowego: jądra u mężczyzn i jajniki u kobiet.

- P

łeć hormonalna – wyznaczana jest przez czynność wewnątrzwydzielniczą

j

ąder lub jajników, które wytwarzają hormony płciowe: androgeny i estro-

geny, lecz w ró

żnych proporcjach.

- P

łeć wewnętrznych narządów płciowych (gonadoforyczna) – określana jest

przez zró

żnicowanie dróg rozrodczych, które rozwijają się z przewodów

gonadalnych: przewody Wolffa u m

ężczyzn i Müllera – u kobiet.

- P

łeć zewnętrznych narządów płciowych – określana przez obecność sro-

mu u kobiet i moszny oraz pr

ącia u mężczyzn.

- P

łeć fenotypowa – jest wyznaczana na podstawie wyglądu zewnętrznego

doros

łego człowieka, czyli na podstawie drugo – i trzeciorzędowych cech

p

łciowych.

- P

łeć metaboliczna – jest wyznaczana przez rodzaj aparatu enzymatyczne-

go.

- P

łeć socjalna (metrykalna, prawna) – jest ustalana zaraz po urodzeniu na

podstawie budowy zewn

ętrznych narządów płciowych.

- P

łeć mózgowa – płciowe zróżnicowanie mózgu.

- P

łeć psychiczna – jest określana przez subiektywne poczucie przynależ-

no

ści do danej płci i identyfikowanie się z nią.

Definicje p

łci wskazują na jej biologiczne podłoże, zauważono więc potrzebę

wprowadzenia poj

ęcia „rodzaju”, które ujmowałoby także kontekst społeczny i kul-

turowy. „Rodzaj” jest form

ą etykiety społecznej wyrażaną przez opis cech i zacho-

wa

ń uważanych w danej kulturze za adekwatne oraz odpowiednie dla kobiety lub

m

ężczyzny. Ma on wymiar społeczno – kulturowy a nie biologiczny choć jest na

nim nadbudowany.

2

Ró

żnice płciowe ustanawiają porządek społeczny, nadając

kobiecie inne miejsce w spo

łeczeństwie niż mężczyźnie. Płeć czy rodzaj stają się

najbardziej czyteln

ą kategorią różnicującą ludzi stając się dominującym czynnikiem

organizuj

ącym rzeczywistość rozwijających się dzieci. Rygorystyczna tradycyjność

1

K. Imieli

ński, S. Dulko: Przekleństwo Androgyne. Transseksualizm: mity i rzeczywistość. Warszawa

1998

2

L. Brannon: Psychologia rodzaju. Kobiety i m

ężczyźni: podobni czy różni. Gdańsk 2002

115

w postrzeganiu rodzaju jest naturaln

ą cechą wczesnego dzieciństwa.

3

Dzi

ęki tre-

ningowi w zakresie spolaryzowanych kategorii rodzaju, który rozpoczyna si

ę wraz

z dniem narodzin, ludzie maj

ą wyuczoną gotowość do spostrzegania płci jako

g

łównego wyznacznika rzeczywistości społecznej. Różnicowanie w zakresie płci

rozpoczyna si

ę w okresie niemowlęctwa i jest kontynuowane w wieku przedszkol-

nym i szkolnym przez rodziców, nauczycieli, autorytety, grupy rówie

śnicze oraz

kultur

ę masową pod postacią m.in. telewizji, reklam, czasopism, muzyki. Dzieci

dowiaduj

ą się, jakie zachowania są zgodne z ich płcią, aprobowane i nagradzane,

a jakie przynale

żą do płci przeciwnej (poznają stereotypy rodzajowe) oraz dosto-

sowuj

ą się do zastanych wzorców. Mnogość znaczeń związana z etykietowaniem

rodzajowym wydaje si

ę najintensywniej wpływać na zachowania, reakcje emocjo-

nalne, funkcjonowanie poznawcze oraz na przystosowanie psychiczne i spo

łeczne

jednostki.

4

Obie p

łcie bardzo się różnią pod względem języka, emocji, postaw,

zachowa

ń, sposobów interpretowania świata,

5

lecz nie mo

żna zapominać, że

u podstaw rodzajowych interpretacji spo

łeczeństwa leży płeć (w rozumieniu biolo-

gicznym) wyra

żana i obserwowana poprzez ciało.

Nie ulega w

ątpliwości, że człowiek rodzi się jako istota cielesna, która w spo-

łecznym wymiarze ma określoną płeć. Ciało pozwala człowiekowi otworzyć się na
świat, ponieważ wszystko co w nim napotka jest odbierane przez ciało i wobec
niego. To w

łaśnie ciało staje się siedliskiem tożsamości, źródłem orientacji w cza-

sie i przestrzeni (fizycznej oraz spo

łecznej), posiada też prelogiczną i prejęzykową

wiedz

ę oraz rozumienie wynikające z niezapośredniczonego obcowania ze świa-

tem.

6

Cia

ło ogniskuje w sobie zarówno kulturę, jak i naturę.

7

Natura wnosi mo

żli-

wo

ści i ograniczenia związane z fizjologicznym funkcjonowaniem ciała, jego gene-

tycznymi uwarunkowaniami i anatomi

ą, na które nakładają się ograniczenia i moż-

liwo

ści o charakterze kulturowym i społecznym. Wypadkowa tych potencjalności

i limitów buduje postrzeganie cia

ła jako całości, wyznaczając kryteria oceny oraz

mo

żliwe obszary dyscyplinowania ciała.

Pi

ękno od wieków było konstruktem kulturowym, produktem strachu przed na-

tur

ą, którą człowiek starał się kontrolować (ibidem). Akt (najczęściej kobiety) pod-

czas rozwoju kultury i sztuki sta

ł się polem definiowania ciała kobiecego i wyzna-

czania norm jego ogl

ądania. Ciało kobiety stało się symbolem przechodzenia tego,

co pierwotne, naturalne i materialne w to, co mo

żna nazwać wyższą formą kultury.

8

Od czasów staro

żytnych najcenniejszymi walorami cielesności były proporcje, ład

i harmonia. Do kanonów pi

ękna a obecnie także do kanonów mody, stara się dą-

żyć kobieta na przestrzeni czasu konstytuując w ten sposób swoją społeczną
obecno

ść. Można zapytać, kto jest odpowiedzialny za kreowanie zmieniających się

wzorców doskona

łości i piękna? Odpowiedzi można szukać w kształtowanych

kulturowo stereotypach p

łci oraz w rolach płciowych. Stereotyp płci jest uproszczo-

nym wnioskowaniem, które koncentruje spo

łeczne oczekiwania, doświadczenia

i koncepcje zachowania kobiet i m

ężczyzn podzielane przez ogół danego społe-

3

S.L. Bem: M

ęskość i kobiecość. O różnicach wynikających z płci. Gdańsk 2002

4

E.

Łopacka-Sęczyk, A. Machaj: O nieadekwatności płci w ujęciu psychoanalitycznym i socjologicz-

nym. W: M. Gwo

ździcka- Piotrowska, J. Wołejszo, A. Zduniak: Edukacja w społeczeństwie ryzyka –

bezpiecze

ństwo jako wartość. Poznań 2007

5

S.L. Bem, op. cit.

6

A. Wieczorkiewicz: Muzeum ludzkich cia

ł. Anatomia spojrzenia. Gdańsk 2002

7

M. Bakke: Cia

ło otwarte. Poznań 2000

8

L. Nead: Akt kobiecy. Sztuka, obscena i seksualno

ść. Poznań 1998

116

cze

ństwa.

9

Podczas gdy stereotyp cech zwi

ązanych z płcią obejmuje konstelacje

cech psychicznych i w

łaściwości behawioralnych, stereotyp ról płciowych wskazuje

na zbiór przekona

ń, jakie aktywności są odpowiednie dla kobiet, a jakie dla męż-

czyzn. Pewne stereotypowe postrzeganie obu p

łci ma swoje odbicie w symbolicz-

nym przypisaniu obszarów znaczeniowych kobiecie i m

ężczyźnie w kontekście

filozofii, sztuki i etnologii.

10

Kobieta jest zasad

ą bierną, modyfikowaną przez aktyw-

n

ą zasadę męską, symbolizuje nagość, materię (cielesność), naturę, namiętność,

przedmiot. To, co m

ęskie jest łączone z aktem, formą, umysłem (inteligencją), kul-

tur

ą, podmiotem. Kobieta staje się konfiguracją ciała, które wydaje się nie posiadać

struktury, jest mi

ękkie, płynne, modyfikowalne, nie posiada trwałego pancerza es-

tetycznego. M

ężczyzna natomiast staje się tym, który konstruuje teorię przedsta-

wiania cia

ła kobiecego w kontekście kulturowym (ibidem). Łatwo odnaleźć w tej

dychotomii dualizm, zgodnie z którym umys

ł i ciało należą do osobnych i pod wie-

loma wzgl

ędami zantagonizowanych struktur,

11

który uprawnia do podejmowana

dzia

łań mających na celu dyscyplinowanie ciała poprzez standardy umysłu.

Potrzeba dyscyplinowania cia

ła i cielesności

Przymus kontrolowania tego, co cielesne mo

żna ująć m.in. z punktu widzenia

czynników konstytuuj

ących system ról płciowych, teorii rodzaju oraz koncepcji za-

rz

ądzania cielesnością.

System ról spo

łecznych jest nabywany przez jednostkę poprzez socjalizację,

b

ędąc zbiorem nieuporządkowanych i często wzajemnie się wykluczających prze-

świadczeń o funkcjonowaniu ludzi odmiennych płci w społeczeństwie. Jednostki
maj

ą tendencję do utrwalania systemu, a tym samym własnych przekonań go bu-

duj

ących, tworząc zamknięty krąg twierdzeń odporny na modyfikację. Obrona

i utrwalanie systemu ról spo

łecznych może wynikać z:

12

- koncepcji porz

ądku naturalnego (np. biologizm, naturalizm) – odmienność

zachowania i my

ślenia kobiet i mężczyzn wynika z naturalnych różnic bio-

logicznych, anatomicznych, genetycznych, charakterologicznych, itd.;

- koncepcji porz

ądku nadprzyrodzonego – odmienność zachowania i myśle-

nia kobiet i m

ężczyzn wynika z zamysłu boskiego i należy ją uszanować;

- koncepcji nieop

łacalności przemian (np. konserwatyzm, funkcjonalizm) –

opiera si

ę na afirmowaniu istniejącego status quo, przy założeniu o zbyt

du

żych kosztach zmian i niepewności co do ich zasadności.

Teoria rodzaju odwo

łuje się do procesu socjalizacji oraz koncepcji budowania

to

żsamości.

13

W jej my

śl, rozwijające się dziecko spotyka się z zastanymi i zako-

rzenionymi sposobami postrzegania rodzaju (p

łci) w kulturze i praktyce społecznej.

Z czasem poznaje je i internalizuje uznaj

ąc za własne. Uwewnętrzniony pryzmat

rodzaju buduje u dziecka, a nast

ępnie u dorosłego człowieka, skłonność do kształ-

towania to

żsamości zgodnie z przyjętym wcześniej wzorcem. Formowanie tożsa-

mo

ści odbywa się pod wpływem socjalizacji, identyfikacji oraz przejmowania ról

spo

łecznych. Jest procesem obejmującym aspekt zewnętrzny i wewnętrzny jed-

9

E. Mandal: Podmiotowe i interpersonalne konsekwencje stereotypów zwi

ązanych z płcią. Katowice 2000

10

L. Nead, op. cit.; K. Clark: Akt. Studium idealnej formy. Warszawa 1998

11

J. Wachowski: Cia

ło i myślenie. 18.09.2007, http://64.233.183.104/search?q=cache:UFVWMW7SZ_EJ:

www.ekologiasztuka.pl/pdf/f0009erbel.pdf+cielesno%C5%9B%C4%87+filetype:pdf&hl=pl&ct=clnk&cd=6&gl=pl.

12

K.

Ślęczka: Feminizm. Katowice 1999

13

S.L. Bem: M

ęskość i kobiecość. Gdańsk 2000

117

nostki, przebiegaj

ącym w znacznej mierze w sposób nieuświadomiony.

14

Świat

kobiet i m

ężczyzn nie jest tak czytelny i jednoznaczny jak miało to miejsca jeszcze

50 lat temu, a kultura dostarcza wzorce to

żsamościowe, które można opisać jako

nieadekwatne lub sprzeczne.

15

Trudno wyró

żnić taki aspekt tożsamości, który nie

by

łby osadzony w kontekście rodzaju, a dalej płci i ciała, stąd postulat preforma-

tywno

ści ciała – ciało nie istnieje po prostu, musi podlegać społecznej konstrukcji

i produkcji.

16

Dla polityka, biznesmena i moralisty cia

ło wyłania się jako

17

przeszkoda na

drodze ku warto

ściom, którą należy zintegrować, podporządkować i kontrolować.

Dogodnym rozwi

ązaniem staje się zarządzanie cielesnością poprzez środki maso-

wego przekazu i kultur

ę masową. Programy telewizyjne, spoty reklamowe, artykuły

oraz szata czasopism (itd.) kreuj

ą potrzeby przede wszystkim w odniesieniu do

cia

ła. Trudno wymienić produkt, który nie nawiązywałby do ciała lub jego potrzeb

przez: neutralizowanie bólu i dyskomfortu, zwi

ększanie komfortu i zdrowia, odży-

wianie, higien

ę, estetykę i zwiększanie atrakcyjności (urody), dostarczanie przy-

jemno

ści i emocji, etc. Bezsporny system odniesień, jakim okazuje się ciało, miej-

sce wzrastania i kszta

łtowania się tożsamości jest traktowany marketingowymi

narz

ędziami, politycznymi względami wiązanymi z władzą pieniądza. Trudno wy-

wa

żyć, co jest realną potrzebą ciała (zwiększającą komfort funkcjonowania psy-

chicznego), a co kreacj

ą specjalistów chcących wprowadzać nowy produkt na ry-

nek czy zwi

ększyć sprzedaż. Ciało oderwane od jednostki zaczęło posiadać swoje

„

świątynie”: gabinety masażu, kluby sportowe, salony piękności czy gabinety chi-

rurgii plastycznej gdzie dokonuje si

ę obrzędów ku czci ciała. Są to miejsca, w któ-

rych mo

żna zbliżyć się do modelowego ciała reklamy lub zmysłowego ciała filmo-

wego. Dariusz Czaja

18

porz

ądkuje charakterystykę współczesnego ciała opisując

kilka jego wymiarów:

- cia

ło zwirtualizowane – jest wielokrotnie i natrętnie reprodukowanym obra-

zem reklamowym, filmowym, fotograficznym, telewizyjnym, prasowym, in-
ternetowym, rentgenowskim, tomograficznym, etc.;

- cia

ło sfragmentaryzowane – oddzielne części ciała oderwane od całości

zaczynaj

ą funkcjonować samodzielnie np. twarz sprzedaje krem, usta

– pomadk

ę, oczy – tusz, nogi – piwo, piersi – samochód, etc.;

- cia

ło wiecznie młode i nagie – pozbawione oznak starości, choroby i odzie-

ży funkcjonuje we współczesnym myśleniu jako akt niezniszczalny i niena-
ruszalny przez czas;

- cia

ło wyzwolone z fatalizmu – płynne, zmienne, poddające się transforma-

cjom, nie jest raz dane, zatem mo

że dążyć do doskonałości;

- cia

ło konsumujące – realizujące swoje potrzeby i kreujące nowe; nienasy-

cone jako odbiorca i poszukiwacz nowych przyjemno

ści, bezbronne bez

kosmetyków, ubrania i innych akcesoriów kulturowych;

14

P. Szczurkiewicz: Rozwój psychospo

łeczny a tożsamość. Lublin 1998

15

L. Brannon, op. cit.

16

K. Nowak: Koncepcja cia

ła biseksualnego jako przestrzeń teoretyczna w tekstach Judith Butler, Hele-

ne Cixous i Clark Hemmings. W: M. Radkiewicz (red.): Gender w humanistyce. Kraków 2001

17

F. Chirpaz: Cia

ło. Warszawa 1998

18

D. Czaja (red.): Metamorfozy cia

ła. Świadectwa i interpretacje. Warszawa 1999

118

- cia

ło konsumowane – pochłaniane realnie i metaforycznie, używane, trak-

towane narz

ędziowo, multiplikowane, poddawane badaniom i eksperymen-

tom, rozparcelowywane (transplantologia).

Obszary i sposoby dyscyplinowania cia

ła

Niew

ątpliwie nie tylko każdy człowiek posiada ciało ale i jest ciałem, które wa-

runkuje ka

żde doświadczenie, jego interpretację i znaczenie. Jeśli przyjąć takie

za

łożenie, to widać, że ludzka powłoka materialna określa sposób widzenia świata,

relacje z innymi oraz stosunek do siebie samego/samej. Do

świadczenie zakorze-

nione w ciele staje si

ę podstawą budowania unikatowego i niepodważalnego dla

ka

żdej jednostki systemu odniesień i znaczeń. Należy podkreślić, że każdy orga-

nizm jest niepowtarzaln

ą strukturą o odmiennych możliwościach psychofizycznych

(np. próg bólu, wra

żliwość zmysłów, funkcjonowanie fizjologiczne, budowa anato-

miczna, mo

żliwości procesów poznawczych, itd.), wzrastającą w specyficznych

warunkach spo

łecznych, które kształtują jego osobowość. Każda społeczność

okre

śla role płciowe, wzorce atrakcyjności interpersonalnej i najbardziej ceniony

system warto

ści, prezentując kryteria samooceny poszczególnych jednostek. Nie

nale

ży się dziwić, że prawie każda jednostka w obrębie swojej grupy stara się

podwy

ższać swoją wartość interpersonalną. Najatrakcyjniejsi jej członkowie mogą

korzysta

ć z pewnych przywilejów ułatwiających funkcjonowanie w świecie. Istnieje

szereg przekona

ń związanych z atrakcyjnością (która może mieć różne definicje w

zale

żności od grupy, kraju, kultury), które modyfikują odbiór społeczny osób atrak-

cyjnych np. przypisuje si

ę im inne pożądane cechy, takie jak: inteligencja, przysto-

sowanie spo

łeczne, niezależność, zrównoważenie, bycie fascynującym oraz po-

siadanie wi

ększej szansy na odniesienie sukcesu.

19

Szacowanie atrakcyjno

ści ma

miejsce podczas „pierwszego wra

żenia”, które właściwie w całości opiera się na

ocenie wygl

ądu zewnętrznego, zatem na ocenie ciała i sposobu jego prezentacji.

S

ąd o osobie wydany w ten sposób bardzo trudno modyfikować, więc można

wnioskowa

ć, że bycie zakwalifikowanym pierwszorazowo jako osoba atrakcyjna

wi

ąże się z gratyfikacjami, w imię których warto dyscyplinować i kontrolować wła-

sne cia

ło.

Dyscyplinowanie cia

ła może wynikać z aspektów tożsamościowych (interpsy-

chicznych) lub spo

łecznych (intrapsychicznych), lecz bardzo często wymiary te

wzajemnie si

ę przenikają i nie można interpretować ich w oderwaniu od siebie.

Aspekt to

żsamościowy dyscyplinowania ciała koncentruje się na obrazie własnego

cia

ła, jaki posiada osoba. Obraz ten może być subiektywnie oceniany jako pozy-

tywny lub negatywny w odniesieniu do posiadanego konstruktu idealnego cia

ła.

Faktem jest,

że niemal każde ciało będzie odbiegało od idealnego wzorca lub wy-

maga

ło szeregu zabiegów, by stan zadowalający zachować, zatem każde ciało

wymaga transformacji. Sposób kulturowej ekspozycji cia

ła pokazuje zwłaszcza

wzór kobieco

ści wymagający estetycznego i starannego podejścia do wyglądu

zewn

ętrznego. Kobieta jest ubrana w pełni, kiedy posiada makijaż, fryzurę, odpo-

wiedni strój, zatem nigdy nie powinna by

ć zadowolona ze swojego ciała zaraz po

opuszczeniu

łóżka.

Obraz cia

ła może być realistyczny lub zaburzony. Ten pierwszy wskazuje na

świadomość swoich zalet i wad związanych z ciałem a więc na źródło radości

19

A. Aronson, T.D. Wilson, R.M. Akert: Psychologia spo

łeczna. Serce i umysł. Poznań 1997

119

i satysfakcji oraz na obszary, na których b

ędzie dochodziło do modyfikacji. Kobieta

posiadaj

ąca zaburzony obraz swojego ciała będzie je postrzegała w sposób nie-

adekwatny do rzeczywisto

ści percypowanej przez innych członków grupy. Najczę-

ściej można spotkać zaburzenia spostrzegania obrazu własnego ciała w zaburze-
niach od

żywiania. Jakkolwiek przejawiający się brak akceptacji dla własnego ciała

mo

że owocować zachowaniami destruktywnymi. Osoby nieakceptujące swojego

cia

ła mają problem z nawiązywaniem bliskich relacji interpersonalnych, znacznie

trudniej buduj

ą intymność z parterem oraz mogą deklarować mniejszą satysfakcję

ze swojego

życia seksualnego. Można u nich obserwować przymus samopotwier-

dzania wynikaj

ący z niskiego poczucia własnej wartości, a także budowanie goto-

wo

ści anorektycznej. Brak pełnej akceptacji własnego ciała zmusza do podejmo-

wania szeregu dzia

łań mających na celu zwiększenie subiektywnie odczuwanej

atrakcyjno

ści. Prawdopodobnie trudno znaleźć człowieka, który byłby w stanie

zrezygnowa

ć z zabiegów, które jego zdaniem polepszają jego wygląd zewnętrzny.

Istnieje tendencja skupiania si

ę na własnej atrakcyjności w sposób obsesyjny. La-

can interpretowa

ł zbyt dużą fascynację ciałem jako wyraz pragnienia posiadania

silnej to

żsamości,

20

kompensowanej w

łaśnie poprzez zabiegi wokół ciała. Prze-

sadne skupianie si

ę na ciele, wzmacniane przez kulturę masową, może przybierać

form

ę:

- braku przyzwolenia na starzenie si

ę, co może być związane z lękiem przed

przysz

łością oraz upływem czasu lub zmianami, do których trzeba się

ustawicznie adaptowa

ć;

- d

ążenia do wspaniałej kondycji fizycznej, co może się wiązać z przeciąże-

niem organizmu, oraz d

ążeniem do nierealistycznych standardów;

- negowania naturalnych procesów fizjologicznych;
- mno

żenia wymagań dotyczących wyglądu, często coraz trudniejszych do

zrealizowania;

- uzale

żniających zabiegów pielęgnacyjnych, kosmetycznych, a także inge-

rencji z zakresu chirurgii plastycznej.

Zafiksowanie na temacie cia

ła sprawia, że czynności początkowo związane

z higien

ą, zachowaniem urody i zdrowia fizycznego, stają się sposobem na życie,

zmuszaj

ąc do codziennego kreowania siebie, ustawicznego poszukiwania informa-

cji na ten temat, utrzymania nienagannej figury i kondycji fizycznej. Aktywno

ść

pierwotnie zwi

ązana z higieną, świadomością swojego ciała oraz dbałością o nie

staje si

ę wynaturzona, zmierzając do coraz bardziej ingerujących zabiegów, aż do

interwencji chirurgicznych. Tam gdzie cia

ło nie poddaje się już kontroli, trzeba za-

stosowa

ć nowe rozwiązania kulturowej transformacji umożliwiające pełne funkcjo-

nowanie spo

łeczne.

Specyficznym przejawem braku akceptacji w

łasnego ciała lub narzędziowego

pos

ługiwania się nim są zaburzenia odżywiania. Dla takich zaburzeń jak

21

bulimia

nervosa (

żarłoczność psychiczna) i anorexia nervosa (jadłowstręt psychiczny) cha-

rakterystyczne jest skoncentrowanie na w

łasnym ciele, wyglądzie i diecie. Oba

zaburzenia diagnozowane s

ą na obszarach, gdzie występuje obfitość pokarmu,

a tak

że tam gdzie propaguje się obrazy ciała idealnego. Osoby cierpiące na ano-

reksj

ę wykazują skłonność do perfekcjonizmu, nadmiernej kontroli oraz poczucia

20

M. Bakke, op. cit.

21

J. Barnhill, N. Tylor: A je

śli to zaburzenia odżywiania. Warszawa 2001

120

bycia nieszcz

ęśliwym, natomiast osoby chorujące na bulimię deklarują niskie po-

czucie w

łasnej wartości oraz impulsywność. Zaburzenia odżywiania występują

najcz

ęściej u osób pochodzących z klasy średniej lub wyższej.

22

W tych warstwach

spo

łecznych potrzeba osiągnięć, świadomość wagi swojego ciała i jego znaczenia

w kontaktach interpersonalnych, akceptacji spo

łecznej i kreowania własnego wize-

runku jest znacznie bardziej akcentowana i odgrywa znacz

ącą rolę w systemie

warto

ści jednostki. Można wyróżnić grupę zawodów związanych z wizerunkiem

i atrakcyjno

ścią ciała, która wydaje się być najbardziej pożądana i łączy się z naj-

wi

ększymi gratyfikacjami społecznymi. Niewątpliwie kobiety wykonujące zawody

zwi

ązane z atrakcyjnością zewnętrzną (aktorki, modelki, prezenterki telewizyjne),

aktywno

ścią fizyczną i dietą (dziewczęta w szkołach baletowych, kobiety uprawia-

j

ące sporty wyczynowe) są najbardziej narażone na ryzyko zachorowania na zabu-

rzenia od

żywiania (ibidem). Zaburzenia odżywiania pod postacią anorexia nervosa

łączone są często z tak zwaną „gotowością anorektyczną” definiowaną jako efekt
ch

ęci dostosowania się dorastających dziewczynek do kulturowej konstrukcji ko-

bieco

ści, bardzo intensywnie promowanej w kulturze masowej. Kultura ta nie oferu-

je spójnych wzorców to

żsamościowych, zatem młoda kobieta zostaje zamknięta

w pu

łapce sprzecznych ideałów lansowanych przez media. Sytuację taką określa

koncepcja podwójnego zwi

ązania.

23

Mówi ona,

że współczesna kobieta jest zobli-

gowana do jednoczesnego wpisania si

ę w rolę żony, matki, gospodyni domowej

opiekuj

ącej się innymi oraz w role kobiety nowoczesnej, spełniającej się na polu

zawodowym, odnosz

ącej sukcesy, kompetentnej i rywalizującej oraz zadbanej

i atrakcyjnej seksualnie. Przekaz spo

łeczny nie wartościuje żadnej z tych ról, zatem

wszystkie one s

ą równie ważne i powinny stać się elementem tożsamości współ-

czesnej kobiety. Wymagania zwi

ązane z każdą z tych ról są ogromne i trudno spo-

dziewa

ć się, że kobieta jest wstanie je wypełnić w realnym świecie. Powstaje za-

tem dysonans, poczucie frustracji i niedoskona

łości. Można zadać pytanie: dlacze-

go m

łode kobiety wybierają gotowość anorektyczką jako rozwiązanie podwójnego

zwi

ązania. Wolska

24

wskazuje na pokoleniowy czynnik. M

łode dziewczęta obser-

wuj

ą swoje matki, które zdecydowały się realizować rolę żony, matki i opiekunki

oceniaj

ąc życiowy bilans swoich rodzicielek. Ten często wypada ujemnie, dlatego

sk

łonne są represjonować potrzeby związane z macierzyństwem na rzecz perfek-

cjonizmu i maksymalnej kontroli, tak charakterystycznej dla anoreksji. M

łoda kobie-

ta wyrzeka si

ę apetytu, a w szerszym rozumieniu naturalnych potrzeb oraz części

siebie samej, neguje procesy fizjologiczne zachodz

ące w jej ciele tolerując m.in.

g

łód, wyczerpanie, ból, zanik menstruacji. W zamian uzyskuje namiastkę perfek-

cjonizmu, blisko

ść ideału fizycznego, iluzję samowystarczalności, niezależności

i poczucia bezpiecze

ństwa, a także kontrolę nad swoim ciałem, czyli nad sobą

sam

ą. Idealna sylwetka jest realnym i społecznie wartościowanym symbolem

triumfu umys

łu i woli nad ciałem i materią.

Zaburzenia od

żywiania pod postacią bulimia nervosa łączone są z innym spo-

sobem konstruowania to

żsamości w przestrzeni społecznej, jakim jest symboliczne

22

M. Wolska: Zaburzenia od

żywiania w perspektywie kulturowej i społecznej. W: B. Józefik (red.):

Anoreksja i bulimia psychiczna. Kraków 1999

23

E.

Łopacka-Sęczyk, A. Machaj: Psychologiczne konsekwencje wizerunku kobiet w reklamie. „Prze-

gl

ąd Terapeutyczny PTT” 2007, nr 3

24

M. Wolska, op. cit.

121

samouzupe

łnianie.

25

Teoria symbolicznego samouzupe

łniania opisuje konstruowa-

nie w

łasnej tożsamości poprzez uzupełnianie braków w sposób natychmiastowy.

Impulsywno

ść i zachowania o charakterze kompensacyjnym łączą się płynnie

z „osobowo

ścią bulimiczną”, która w tym ujęciu może rekompensować niskie po-

czucie w

łasnej wartości lub poczucie samotności natychmiastowym zakupem towa-

ru, który posiada specyficzne symboliczne w

łaściwości. Zachowanie takie ma war-

to

ść terapeutyczną, jednak efekty takiej terapii nie utrzymują się długo. Szybko

pojawia si

ę głód, nienasycenie i niezaspokojenie generujące potrzebę kolejnego

impulsywnego zakupu lub poczucie winy, wstydu i nieadekwatno

ści wynikające

z nabycia produktu, który jest niepotrzebny, zbyt kosztowny lub nie spe

łnia symbo-

licznych oczekiwa

ń w nim pokładanych.

We wspó

łczesnej kulturze masowej pojęcie ciała naturalnego zatraciło swoje

znaczenie. Kobieta naturalna nie jest sob

ą. Dopiero po wykonaniu szeregu rytu-

a

łów ciała określonych normami kulturowymi staje się sobą, czyli wytworem kultury

konsumpcyjnej. Cia

ło własne staje się obce, jest źródłem wstydu i polem nieusta-

j

ącej walki. Jest akceptowalne, o ile można je zredukować do ciała kulturowego.

26

To, co budzi ambiwalentne uczucia i jest zwi

ązane z ciałem stało się zagadnieniem

marginalnym.

Śmierć, choroba, poród, ból i cierpienie oraz to, co związane z fizjo-

logi

ą budzi odrazę i nie staje się tematem masowego przekazu kulturowego. Ko-

biety dotkni

ęte zaburzeniem odżywiania często deklarują nieprawidłowości lub

brak cyklu menstruacyjnego. Podobny efekt daje zbyt intensywne tempo

życia

pozbawione rytmu i regularno

ści, narażające na wyczerpanie oraz sytuacje gene-

ruj

ące napięcie i stres. Reklamy produktów przeznaczonych do higieny intymnej

pos

ługują się estetycznym płynem w kolorze błękitnym, który nasuwa bardziej sko-

jarzenia ze

środkami czystości niż z krwią, symbolem życia, ale i choroby czy na-

ruszeniem ci

ągłości powłok ciała.

Narz

ędziowe traktowanie ciała można obserwować w trakcie porodu. Jest to

wydarzenie nierozerwalnie zwi

ązane z kobiecością i cielesnością, ale zarazem

prawie nieobecne w spo

łecznym dyskursie. Od niedawna obserwujemy włączanie

m

ężczyzn w proces ciąży i porodu, także akcje apelujące o godne traktowanie

kobiet rodz

ących (np. „Rodzić po ludzku”) są społeczną nowością. Sam poród zo-

sta

ł zmedykalizowany i zamknięty za drzwiami sterylnego szpitala,

27

zyskuj

ąc mia-

no stanu wymagaj

ącego podawania leków, bliskiego chorobie. Podczas porodu

inni pos

ługują się ciałem kobiety, która bardzo długo w pozycji wertykalnej była

zmuszana do walki z natur

ą. Ciało przesiąknięte bólem, cierpieniem i chorobą

dra

żni nasze poczucie wrażliwości

28

i przypomina o u

łomności i śmiertelności.

Zm

ęczenie oraz odczuwany ból ukazują granice ciała, które stają się granicami

woli i

świadomości. Można im się poddać, czasowo pogodzić się, ale zawsze jest

to sytuacja, która umniejsza bycie sob

ą.

29

Walka z bólem i niech

ęć odczuwania

cia

ła w ten sposób jest widoczna w statystykach sprzedaży leków przeciwbólo-

wych. W 2006 roku 87% palcówek handlu detalicznego mia

ła środki przeciwbólo-

25

T. Szlendak: Leniwe maskotki, rekiny na smyczy. W co kultura konsumpcyjna przemieni

ła mężczyzn i

kobiety. Warszawa 2005

26

G. Ritz: Ni

ć w labiryncie pożądania. Warszawa 2002

27

A. Cha

łupnik: Teatr porodu. W: E. Guderian-Czaplińska, G. Ziółkowski (red.): Teatr: ciało i cień. Mate-

ria

ły z sympozjum młodych teatrologów. Poznań 2000

28

A. Wieczorkiewicz, op. cit.

29

F. Chirpaz, op. cit.

122

we w swojej ofercie.

30

Polacy plasuj

ą się na piątym miejscu w rankingu zażywania

leków bez recepty i na trzecim - leków przeciwbólowych, po Amerykanach i Fran-
cuzach.

31

Mo

żna wnioskować, że ludzie są skłonni neutralizować niechciane sy-

gna

ły płynące z ciała poprzez kupowanie i zażywanie leków na własną rękę nie

b

ędąc pod opieką lekarza.

Teodorczyk wskazuje na uzewn

ętrznianie się tożsamości przez obsesyjne

skupienie na ciele. Skoro ludzie spostrzegaj

ą siebie przez pryzmat swoich ciał, to

osobowo

ść musi być osadzona w ciele, na ciele i wokół ciała – w zewnętrznym

image. Ludzie tym samym zredukowali si

ę do wyglądu ciała. Poszczególne techni-

ki poprawiania wizerunku wci

ąż ulegają doskonaleniu i zawłaszczają nowe obszary

cia

ła. Najczęstszymi sposobami i obszarami opanowywania ciała są:

32

strój,

ćwi-

czenia fizyczne, makija

ż, tatuaż i piercing oraz operacje plastyczne.

- Strój (moda) – wygl

ąd zewnętrzny jest podstawowym wyrazem osobowości

cz

łowieka, a także podstawą do dokonania społecznej oceny statusu, za-

wodu, cech danej osoby. Funkcjonalno

ść, wygoda i bezpieczeństwo nie

wydaj

ą się towarzyszyć modzie damskiej. Można wspomnieć o gorsetach,

butach na wysokim obcasie czy obcis

łej odzieży, które nie gwarantują wy-

gody, ale po

żądliwe spojrzenia. Zdrowie i komfort rywalizuje ze społeczną

atrakcyjno

ścią. Odpowiednia stylizacja może uczynić kobietę dziewczęcą i

niewinn

ą, elegancką i wyrafinowaną, ekstrawagancką i wyzywającą, agre-

sywn

ą i profesjonalną poprzez dobór odpowiednich ubrań i dodatków. W

zakres takiej stylizacji wchodzi tak

że fryzura, pomalowane paznokcie, biżu-

teria i akcesoria pomocnicze np. wyznaczaj

ące status.

-

Ćwiczenia fizyczne – wpisują się w kulturę fitness odwołującą się do zdro-
wego stylu

życia. Postulat zbilansowanego odżywiania, higieny ciała, od-

powiedniej kondycji fizycznej jest bardzo po

żądany w stosownych grani-

cach. Istniej

ą jednak ludzie, którzy koncentrują się na swoim ciele, żarliwie

przestrzegaj

ąc diet, trenując aż do przeciążenia organizmu chcąc wyrzeź-

bi

ć idealne ciało pomimo swoich warunków fizycznych. Zjawisko to dotyczy

kobiet i m

ężczyzn. Polem walki kobiet jest naturalna tkanka tłuszczowa,

m

ężczyzn – przyrost masy mięśniowej. Kobiety starają się usunąć wszelkie

przejawy t

łuszczu zamieniając go w jędrne, szczupłe ciało lub w mięśnie

przez

ćwiczenia, dietę i środki odchudzające. Mężczyźni starają się budo-

wa

ć masę mięśniową mozolnie podnosząc ciężary i wspomagając się od-

żywkami białkowymi lub środkami sterydowymi. Zmaganie z własnym cia-
łem nigdy się nie kończy, a chwila odpoczynku i brak kontroli łączy się
z utrat

ą wypracowanych efektów w bardzo szybkim czasie.

- Makija

ż – słowo „makijaż” wywodzi się z języka francuskiego i oznacza

„szminkowa

ć”, „malować”, ale i „fałszować”. Jest to czynność, która ma na

celu niwelowanie naturalnych niedoskona

łości oraz podkreślanie urody ko-

biety. Dzi

ęki niemu kobieta może upodobnić się do aktualnie obowiązują-

30

T. Pa

ńczyk: Rynek leków przeciwbólowych, komentarz eksperta. „Hurt& Detal”, 2007, nr 1 (11)

31

P. M

ączyński: Polacy wydają miliardy na leki. https://hyperreal.info/nicze/polacy_wydaja_miliardy_na_leki.

32

J. Teodorczyk: Kulturowe uwarunkowania zdobienia cia

ła, jego sposoby i cele. 18.09.2007,

www.dk.uni.wroc.pl,http://64.233.183.104/search?q=cache:wgcYseGVSHsJ:www.dk.uni.wroc.pl/texty/v
aria_03.pdf+cielesno%C5%9B%C4%87+filetype:pdf&hl=pl&ct=clnk&cd=5&gl=plhttp://64.233.183.104/s
earch?q=cache:wgcYsGVSHsJ:www.dk.uni.wroc.pl/texty/varia_03.pdf+cielesno%C5%9B%C4%87+filet
ype:pdf&hl=pl&ct=clnk&cd=5&gl=pl.

123

cego kanonu pi

ękna, zyskać zdrowy wygląd. Szczególnie ważne w makija-

żu są oczy, które mogą przez odpowiedni makijaż zmieniać swój kształt,
optycznie si

ę powiększać, zyskiwać biel twardówki i intensywniejszy lub in-

ny kolor t

ęczówki, a także zyskać urok dzięki wydłużanym rzęsom. Podkła-

dy i pudry gwarantuj

ą atłasową cerę i wrażenie zdrowej skóry. Usta mogą

zmienia

ć swój pierwotny kształt przez użycie konturówki, pomadki i błysz-

czyka osi

ągając pełniejszy, jędrniejszy i bardziej kuszący wygląd.

- Tatua

ż – jest formą trwałej ozdoby ciała, którą uzyskuje się przez wprowa-

dzenie barwnika pod skór

ę metodą nakłuwania. Obecnie jest traktowany

jako forma upi

ększenia ciała lub sposób wyeksponowania jego najpiękniej-

szych cz

ęści. Ciekawa jest także warstwa znaczeniowa lub symboliczna

tatua

żu, który może przekazywać treści interpretowane przez innych ludzi.

Inne funkcje (no

śnika treści kulturowych, ochronna, magiczna, religijna,

identyfikacyjna, nobilituj

ąca, integrująca, penitencjarna), jakie pełniło trwałe

malowanie cia

ła wydają się stopniowo zanikać. Tatuowanie ciała budzi

wiele kontrowersji zwi

ązanych z trwałością tej ozdoby, sposobem jej wyko-

nania zwi

ązanym ze znoszeniem bólu przez długi okres czasu (element

masochistyczny) oraz tre

ściowym motywem kompozycji, która może bu-

dzi

ć ciekawość, lęk czy agresję poprzez symboliczny komunikat wzoru.

- Operacje plastyczne – polegaj

ą na poprawieniu wyglądu człowieka przez

modelowanie zdrowych cz

ęści ciała by zwiększyć poczucie własnej atrak-

cyjno

ści. Estetyczne operacje plastyczne oddziałują na zdrowie psychicz-

ne, wp

ływając na zwiększenie poczucia komfortu we własnym ciele i sa-

mozadowolenia, podnosz

ąc samoocenę, zwiększając poczucie własnej

warto

ści, a także znosząc bariery wywołane barkiem akceptacji własnej lub

innych. Zabiegi obejmuj

ą lifting twarzy, wygładzanie zmarszczek na całym

ciele, liposukcj

ę, plastykę powiek, uszu, nosa, ust, piersi oraz genitaliów.

Operacje plastyczne nie przywracaj

ą zdrowia w sensie medycznym. Rocz-

nie oko

ło 20% z nich jest powodowane niepowodzeniami wcześniejszych

zabiegów. Ka

żdy zabieg obciąża ciało znieczuleniem, ingerencją chirur-

giczn

ą i wymogami okresu rekonwalescencji. Bardzo częste są powikłania,

takie jak niekontrolowany przyrost tkanki t

łuszczowej po liposukcji, nierów-

nomierne powi

ększenie ust, niedomykanie lub wywijanie się powiek oraz

komplikacje po plastyce piersi. Jest to skrajny przyk

ład instrumentalnego

traktowania cia

ła, które pełni funkcję społecznego narzędzia, które nie mo-

że podlegać naturalnym procesom fizjologicznym.