Barwy epok program nauczania

Bogus∏aw Ko∏cz Jadwiga Kowalikowa Urszula ˚ydek-Bednarczuk

KSZTA¸CENIE
W ZAKRESACH
PODSTAWOWYM
I ROZSZERZONYM

Program nauczania

j´zyka polskiego

w liceum ogólnokszta∏càcym,

liceum profilowanym

i technikum

Wydawnictwa Szkolne
i Pedagogiczne
Spó∏ka Akcyjna

Program nauczania dopuszczony do u˝ytku szkolnego

przez ministra w∏aÊciwego do spraw oÊwiaty i wychowania

na podstawie recenzji dr. Marka Gumkowskiego,

mgr Aliny Sawickiej i dr hab. Aleksandry Korwin-Szymanowskiej

i wpisany do wykazu programów dla liceum ogólnokszta∏càcego,

liceum profilowanego i technikum – kszta∏cenie w zakresie

podstawowym i rozszerzonym.

Numer dopuszczenia: DKOS-4015-96/02

I n f o r m a c j e o a u t o r a c h

mgr Bogusław Kołcz –

nauczyciel w liceum ogólnokształcącym w Nowym Sączu; wieloletnie

doświadczenie w pracy nauczyciela języka polskiego; kierowanie liceum i zespołem szkół (gimnazjum
i liceum); upowszechnianie nowatorskich metod nauczania języka polskiego; autorstwo programu
nauczania dla klasy humanistycznej kulturoznawczej czteroletniego liceum ogólnokształcącego;
publikacje (artykuły) z dziedziny metodyki nauczania języka polskiego.

prof. dr hab. Jadwiga Kowalikowa –

UJ, autorka podręczników szkolnych do kształcenia językowego

na poziomie szkoły ponadgimnazjalnej i wielu publikacji popularnonaukowych.

prof. dr hab. Urszula Żydek-Bednarczuk –

UŚl., dziekan Wydziału Filologii Polskiej, autorka

podręczników do kształcenia językowego na poziomie szkoły ponadgimnazjalnej.

Program nauczania dopuszczony do użytku szkolnego przez ministra właściwego
do spraw oświaty i wychowania na podstawie recenzji dr. Marka Gumkowskiego,
mgr Aliny Sawickiej i dr hab. Aleksandry Korwin-Szymanowskiej i wpisany do
wykazu programów dla liceum ogólnokształcącego, liceum profilowanego
i technikum – kształcenie w zakresach podstawowym i rozszerzonym.
Numer dopuszczenia DKOS-4015-96/02

ISBN 83–02–08464–6

Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne Spółka Akcyjna
00–950 Warszawa, pl. J.H. Dąbrowskiego 8
Wydanie pierwsze. Ark. druk. 5,5
Skład i łamanie: WSiP S.A.
Druk i oprawa: Gryfis

Spis treÊci

Struktura programu ......................................................................................................... 4

I. Kultura i literatura

................................................................................................. 5

Ogólna charakterystyka programu ............................................................................ 5
Szczegółowe cele edukacyjne ................................................................................... 6
Cele wychowawcze .................................................................................................... 7
Treści nauczania ........................................................................................................ 8

Klasa I. Starożytność – oświecenie ...................................................................... 8
Klasa II. Romantyzm – Młoda Polska ................................................................21
Klasa III. Dwudziestolecie międzywojenne – literatura współczesna .............. 33

Procedury osiągania celów ...................................................................................... 43
Opis założonych osiągnięć ucznia i propozycje metod ich oceny ........................ 46

II. Nauka o języku

....................................................................................................... 50

Ogólna charakterystyka programu ........................................................................... 50
Cele edukacyjne i wychowawcze ............................................................................ 50
Procedury osiągania celów .......................................................................................51
Treści nauczania, z wyszczególnieniem osiągnięć uczniów .................................. 52

Klasa I .................................................................................................................. 52
Klasa II ................................................................................................................. 65
Klasa III ................................................................................................................78

Struktura programu

Program nauczania języka polskiego Barwy epok składa się z dwóch integralnych

części:

I.Kultura i literatura,

II.Nauka o języku.
Kształcenie językowe jest w niniejszym programie ściśle związane z kształceniem

kulturowo-literackim, jednakże obie te części zostały wyodrębnione ze względu na swo-
ją specyfikę. W związku z tym oddzielnie dla każdej części są przedstawione:
• cele edukacyjne,
• cele wychowawcze,
• metody osiągania celów (sposoby kształtowania określonych umiejętności),
• osiągnięcia i sposoby ich oceniania.

Z kolei w każdej z dwóch głównych części programu Barwy epok materiał naucza-

nia jest podzielony na klasy I, II i III.

Kultura i literatura

Budowę programu wyznaczają ramy historycznoliterackie i konteksty kulturowe, co

oznacza poszukiwanie dialogu między przeszłością i czasami współczesnymi. Program
niniejszy uwzględnia zawartą w obowiązującej Podstawie programowej kształcenia ogól-
nego dla liceów ogólnokształcących, liceów profilowanych i techników lekturę z zakresu
literatury polskiej oraz literatury powszechnej, a także sugeruje wprowadzenie innych
tekstów kultury i utworów uzupełniających – wybranych przez nauczyciela i uczniów.
Będą w tym pomocne zamieszczone obszerne wykazy dzieł filmowych, teatralnych i te-
lewizyjnych.

Propozycje interpretacyjne i układ materiału kulturowego poszczególnych epok obej-

mują wszystkie cele edukacyjne, zadania szkoły, treści nauczania i osiągnięcia wskaza-
ne przez Podstawę programową... . W wielu miejscach wymienione są one dosłownie,
w innych zawierają się pośrednio wśród proponowanych w niniejszym programie celów
szczegółowych i ogólnie określonej problematyki pracy z tekstem.

Nauka o j´zyku

Program kształcenia językowego ma formę tabeli. Ten sposób prezentacji materiału

nauczania pozwala przejrzyście pokazać zakładane osiągnięcia uczniów w zakresie słu-
chania i mówienia, czytania ze zrozumieniem i pisania, a także odnieść hasła programu
do konkretnych punktów Podstawy programowej…

I. Kultura i literatura

Ogólna charakterystyka programu

Program ten rodził się w toku kilkuletniej pracy w szkołach średnich i klasach lice-

alnych różnych profili, w wyniku obserwacji zainteresowań kulturalnych i literackich
młodzieży z końca lat dziewięćdziesiątych XX w. i początku nowego tysiąclecia (jego
zręby znalazły się w autorskiej wersji programu klasy humanistycznej-kulturoznawczej
oraz w licznych prezentacjach ogólnopolskich kilka lat temu).

Podstawa programowa kształcenia ogólnego dla liceów ogólnokształcących, liceów

profilowanych i techników (Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia
26 lutego 2002 r.), na której opiera się niniejszy program, wyraziście pokazuje, iż
naczelnym zadaniem nauczyciela języka polskiego jest nadążać za współczesnością,
wprowadzać ucznia w dziedzictwo literackie i kulturowe własnego narodu i innych kra-
jów oraz przygotować do świadomego i krytycznego poruszania się w świecie kultury –
także masowej. Wyniki badań socjologicznych, publikowane raporty i opinie fachow-
ców dowodzą, iż kultura masowa stopniowo wypiera bardziej wartościową tradycję lite-
racką, obniża rangę uznanych arcydzieł. Współczesny uczeń, otoczony produktami kul-
tury masowej, powinien trafić w nowej szkole na nauczyciela-przewodnika w świecie
zagrożonych wartości. Do nowego liceum – powszechniej dostępnego – trafi pokolenie
Internetu, sitcomów i realities shows, czytelnicy ilustrowanych magazynów, harlequ-
inów, streszczeń i bryków przyspieszających „poznanie” arcydzieł. Zainteresowania
i upodobania młodzieży będą się zresztą zmieniać zgodnie z modą i tendencjami coraz
szybciej rozwijającej się cywilizacji. Rolą szkoły będzie znaleźć sposób na oswojenie
uczniów z kanonem sztuki i literatury, pomoc w poznawaniu i wartościowaniu dzieł
kultury wysokiej. Będzie ona jednakże obecna – i to jest znak naszych czasów – o b o k
kultury popularnej i indywidualnych wyborów czytelniczych młodzieży.

Program niniejszy wskazuje, jak umożliwić uczniowi własną ocenę arcydzieł – po-

stawić go w roli sędziego przeszłości, formułującego własne pytania, hipotezy i wnio-
ski.

Wyciągając wnioski z diagnozy Marii Janion (Czy będziesz wiedział, co przeżyłeś?),

będziemy się starali odwoływać do przeżyć i emocji, zachęcać do wyrażania osobistych
uczuć i refleksji na temat omawianego i ocenianego dzieła, ułatwiać jego interpretację
w kontekście egzystencjalnym i aksjologicznym. Nastawienie na intuicję i przeżywanie,
rozwój postaw twórczych, wrażliwości i emocji daje szansę utrwalenia w świadomości
ucznia właściwej wartości i hierarchizacji utworów. Proponujemy (zresztą w duchu Pod-
stawy...) kształcenie wyobraźni – jak twierdził prof. Mieczysław Inglot – nawet drogą
wiodącą przez czyściec kultury masowej, byle ku niebu kultury wysokiej. Uczeń liceum
i technikum będzie umiał odróżnić dzieło od kiczu, dostrzec znaczenie arcydzieł, po-
równać i ocenić „książki zbójeckie” z przeszłości i z czasów obecnych. Kultura maso-

wa, z którą uczeń obcuje na co dzień (audycje radiowe, programy tv, teksty rockowe,
telenowele, horrory, harlequiny), będzie tworzyć kontekst dla tradycji literackiej i kano-
nu arcydzieł – komentarz do czytanych i znanych uczniom lektur, środek służący przy-
swojeniu i „oswojeniu” kultury wysokiej.

Program niniejszy nosi nazwę Barwy epok. Epok – bo nie da się, naszym zdaniem,

uciec od chronologii w czytaniu i nauczaniu literatury. Przekonuje o tym doświadcze-
nie uczących i praktyka dydaktyczna autorów. W naszym programie unikamy jednak
tradycyjnego wykładu na rzecz tekstów źródłowych. To one – uszeregowane w cykle –
składające się na obraz każdej z epok nadadzą im właściwy koloryt.

Na teksty – dzieła-pomniki przeszłości – będzie uczeń patrzył także przez pryzmat

tekstów wielkich poetów współczesnych. Proponowany zestaw nawiązań ma pokazać
dialog pokoleń i podobieństwo refleksji nad światem w odległych, ale nie zawsze róż-
nych epokach. „Przeszłość jest to dziś, tylko cokolwiek dalej” – te słowa Cypriana
Norwida są hasłem przewodnim kontekstów i pytań ułatwiających uczniowi interpre-
tację i zrozumienie dzieł dawnych. Słowa te staną się także – miejmy nadzieję – źró-
dłem refleksji nad samym sobą, sprowokują ucznia do stawiania kolejnych pytań i po-
szukiwania własnych odpowiedzi.

Lekcje języka polskiego powinny być twórczym działaniem stymulującym aktyw-

ność ucznia i jego zainteresowania różnymi dziedzinami wiedzy. Proponowane kontek-
sty umożliwią dojrzały odbiór dzieł sztuki, zrozumienie istoty korespondencji sztuk –
„czytanie” zabytków architektury, arcydzieł malarstwa, rzeźby, teatru, filmu, muzyki.
Rozbudzanie pasji krytycznej i zainteresowań ucznia będzie także drogą prowadzącą go
ku samodzielnym poszukiwaniom i samodzielnej pracy wśród źródeł: podróży w świe-
cie słowa, kultury i informacji. Podróży ku dojrzałej radości czytania.

Program Barwy epok obejmuje – zgodnie z Podstawą programową... – teksty literac-

kie nie omawiane przez uczniów na wcześniejszych etapach kształcenia. Jest jednak
rzeczą oczywistą, iż poznane w szkole podstawowej czy gimnazjum arcydzieła będą
funkcjonować w pamięci ucznia jako kontekst epoki – interpretowane na nowo zgodnie
z wiedzą i świadomością czytelniczą młodzieży starszej już o 2-3 lata. Taki sam wybór
będzie mógł być dokonany wśród kontekstów filozoficznych i sądów charakteryzują-
cych każdą epokę. Hasła z podstawy programowej zostały włączone w charakterystykę
i szczegółowe cele edukacyjne programu, znalazły się także w problematyce związanej
z materiałem nauczania i omawianymi tekstami. Zaprezentowany tu materiał nauczania
jest jednak na tyle ogólny, by pozostawić możliwość twórczego wprowadzenia kontek-
stów (kulturowych i filozoficznych) zarówno nauczycielowi na lekcji, jak i autorom
przyszłych podręczników dla liceum i technikum.

Szczegó∏owe cele edukacyjne

• Poznawanie przez ucznia arcydzieł kultury narodowej i światowej (oswojenie z nimi)

i wpojenie mu nawyków wartościowania dostępnych dziś tekstów kultury (literatura,
film, teatr, muzyka, rzeźba, malarstwo, architektura); odróżnianie kultury elitarnej –
wysokiej i popularnej – masowej, arcydzieła i kiczu.

• Przekonanie ucznia o wadze i znaczeniu arcydzieł literackich – weryfikowanych przez

czas pomników myśli ludzkiej.

• Kształcenie umiejętności analizy i interpretacji dzieła literackiego, rozwijanie kompe-

tencji czytelniczych, umiejętności wnikliwego czytania ze zrozumieniem dzieł literac-
kich, tekstów naukowych i publicystycznych.

• Rozwijanie umiejętności wnikliwego i osobistego stosunku do tekstu – inspirowanie

do własnych umotywowanych hipotez i sądów, odwoływanie się do doświadczeń
uczniów i do otaczającej ich rzeczywistości.

• Kształcenie umiejętności rozumienia tekstu krytycznoliterackiego, formułowania wła-

snych syntetycznych ocen i opinii na podstawie wypowiedzi krytyków.

• Rozwijanie umiejętności rozpoznawania twórczych nawiązań między tekstami kultury

(korespondencji sztuk) na przestrzeni epok (konteksty i kontynuacje).

• Kształcenie umiejętności syntetycznego rozpoznawania zjawisk historycznoliterackich

i kulturowych na przestrzeni dziejów oraz ich wpływu na kulturę współczesną.

• Kształcenie umiejętności dostrzegania trwałych i uniwersalnych wartości w dziełach

literackich (prawda, dobro, piękno) oraz budowania własnego systemu wartości od-
wołującego się do tradycji humanistycznej, kultury narodowej i cywilizacji europej-
skiej (uczciwość, sprawiedliwość, wolność, odpowiedzialność, miłość, patriotyzm, to-
lerancja).

• Kształcenie sprawności językowych, umiejętności logicznego myślenia, wyrażania wła-

snych sądów, argumentacji i udziału w dyskusji.

• Rozbudzanie wrażliwości estetycznej i wyobraźni młodego czytelnika.
• Wpajanie nawyków czynnego uczestnictwa w kulturze, wyzwalanie przeżycia w kon-

takcie z dziełem sztuki; kształcenie kompetencji do krytycznego rozumienia języka
mediów.

• Wdrażanie do samokształcenia – rozwijanie zainteresowań w zakresie wszechstronne-

go wykształcenia humanistycznego; kształcenie umiejętności świadomego, celowego
i krytycznego korzystania z różnych źródeł informacji (przygotowanie do przyszłych
studiów i pracy zawodowej).

Cele wychowawcze

• Osiąganie przez ucznia dojrzałości intelektualnej, emocjonalnej i moralnej.
• Rozwijanie dociekliwości poznawczej.
• Kształtowanie poczucia odpowiedzialności za siebie i innych.
• Wykształcenie zdolności do rozpoznawania wartości moralnych i ich hierarchizacji.
• Kształtowanie postawy dialogu i tolerancji.
• Stymulowanie poszukiwań przez ucznia swojego miejsca w społeczeństwie.
• Rozbudzanie ambicji dążenia do wielkich celów życiowych.

TreÊci nauczania

KLASA I

STARO˚YTNOÂå – OÂWIECENIE

I. STARO˚YTNOÂå

• Najdawniejsze dzieje ludzkości: początki świata i początki słowa.
• Źródła kultury europejskiej.

Barwy epoki

(praca z tekstami êród∏owymi)

• Człowiek starożytnej Grecji i Rzymu, cnoty antyczne, humanizm i klasycyzm – po-

znanie samego siebie.

• Rozwój książek i czytelnictwa: habent sua fata libelli, religia i teatr antyczny, twórcy

i odbiorcy kultury.

• Filozofia, nauka – poszukiwanie prawdy o człowieku: Sokrates, Platon, Arystoteles;

sposoby życia szczęśliwego: epikureizm, stoicyzm.

• Sztuka – ideał klasycznego piękna.

Dzie∏a – arcydzie∏a

(odbiór i rozumienie tekstów, hierarchia zawartych w nich wartoÊci)

1. Biblia – między arkadią i apokalipsą

Księga Sędziów: Samson – wojownik Boży;
Księga Hioba: sens ludzkiego cierpienia i dramat człowieka;
Księga Koheleta: pytania wobec życia, motyw vanitas;
1 List św. Jana Apostoła (4, 7-21) i Pieśń nad pieśniami (fragmenty) – nauka miłości.

2.Mitologia – wybrane motywy, np.:

Prometeusz – motyw buntu i poświęcenia;
Nike – lot ku zwycięstwu;
Apollo i Marsjasz – starcie antycznych artystów;
Homer Iliada – pojedynek Achillesa z Hektorem: humanizacja mitu;
Kasandra – ostrzeżenie dla świata;
Homer Odyseja – Odys w Hadesie, Odys i Penelopa: pochwała życia ziemskiego,
homo viator, motyw wierności i ojczyzny;
Sofokles Król Edyp – klasyczny dramat starożytnej Grecji, tragizm bohatera, istota-
antycznego katharsis; ironia tragiczna.

3.Horacy Pieśni (np. III 30, I 11, I 31, II 20) – motywy non omnis moriar i exegi

monumentum; horacjański model życia – między stoicyzmem i epikureizmem.

4.Wergiliusz Eneida (fragmenty), kontynuacja motywów epopei Homera w narodowej

epopei Rzymian; topos wędrówki; kult Wergiliusza w czasach późniejszych w litera-
turze powszechnej (Dante) i polskiej (Adam Mickiewicz Pan Tadeusz).

Konteksty, problemy, pytania

(korespondencja epok i sztuk)

• „Czytanie” sztuki antycznej (rozpoznawanie stylów: fotografie rzeźb, zabytków archi-

tektury) – nawiązania do epoki w malarstwie epok późniejszych (np. Rembrandt van
Rijn, Paul Rubens, Jacob Jordaens, José Ribera i in.).

• Motyw Księgi – znaczenie Biblii w kulturze.
• Trwałość dorobku ludzkiego umysłu – między dawnymi a młodszymi laty (np. Cze-

sław Miłosz Ale książki).

• Pytania o kondycję człowieka (np. Wisława Szymborska Sto pociech, Jan Kochanow-

ski O żywocie ludzkim, Czesław Miłosz Piosenka, Jan Twardowski Oda do rozpaczy).

• Obraz świata stwarzanego na nowo – między arkadią i apokalipsą (np. Józef Czecho-

wicz Wieczorem, Ze wsi; Tadeusz Różewicz Domek z kart, Niebo dzieciństwa; wątki
apokaliptyczne w kulturze masowej).

• Wygnanie i powrót. Literatura w poszukiwaniu raju (np. Cyprian Norwid Moja piosn-

ka II, Kazimierz Przerwa-Tetmajer A kiedy będziesz moją żoną, Mark Twain Pamięt-
niki Adama i Ewy – fragmenty, Edward Stachura Missa Pagana – Gloria, Jonasz
Kofta Pamiętajcie o ogrodach).

• Motyw winy i kary. Niezasłużone cierpienie (np. Anna Kamieńska Hiob i młodzie-

niec – nauka dla przyszłych pokoleń).

• Amor sacer - amor vulgaris (np. antologia poezji miłosnej, Maria Pawlikowska-Jasno-

rzewska Nike, Halina Poświatowska Odłamałam gałąź miłości...).

• Prometeizm – ofiara życia za innych i bunt przeciw porządkowi świata ustanowione-

mu przez bogów lub Boga ( np. Adam Mickiewicz Reduta Ordona – fragment; Zbi-
gniew Herbert Stary Prometeusz).

• Mity i demitologizacje ( np. Zbigniew Herbert Nike która się waha, Apollo i Mar-

sjasz).

• „Ale jak ostrzec mądrych?” – prorocy XXI wieku (np. Anna Kamieńska Rozterka

Kasandry).

• Spadkobiercy Homera – zadania i rola poezji (np. Zbigniew Herbert O Troi, Frag-

ment).

• Jak kultura i literatura tworzą mity? – mity czasów nowożytnych; mity społeczne,

historyczne, narodowe: mit wodza, gwiazdy, idola, supermana; mity kultury masowej
– dzieła kultowe.

• Dramat na scenie i ekranie (zob. kultura wysoka – kultura masowa).

Kultura wysoka – kultura masowa

(odwo∏ania do utworów znanych uczniom bàdê prezentowanych we fragmentach)

• motyw miłości – np. Historie miłosne film w reż. J. Stuhra, Dekalog – cykl 10 filmów

w reż. K. Kieślowskiego, szczególnie Krótki film o miłości (Dekalog sześć), Trzy
kolory. Niebieski – film w reż. K. Kieślowskiego, Miasto aniołów – film w reż.
B. Silberlinga; Trzeba zabić tę miłość – film w reż. J. Morgensterna;

• motyw herosa – supermana – np. cykl filmów S. Spielberga o przygodach Indiany

Jonesa, Terminator – film w reż. J. Camerona, Batman – film w reż. T. Burtona,
Superman – film w reż. T. Kotcheffa, cykl filmów o Jamesie Bondzie; seriale polskie:
Stawka większa niż życie w reż. J. Morgensterna i A. Konica oraz Czterej pancerni

i pies w reż. K. Nałęckiego; Odyseja – film w reż. F. Rosiego i serial w reż.
A. Konczałowskiego;

• ekranizacje Biblii – np. Jezus – film w reż. P. Sykesa i J. Krischa, cykl fabularny

Biblia (np. Samson i Dalila w reż. N. Roega), oraz wersje animowane w reż.
W. Hanny i J. Barbery; Biblia – film w reż. J. Hustona, Jezus z Nazaretu – serial tv
w reż. F. Zeffirellego, Dziecię zwane Jezus – film w reż. F. Rossiego; musical Jesus
Christ Superstar w reż. N. Jewisona;

• mity kinematografii i literatury – filmy kultowe np. Przeminęło z wiatrem w reż.

V. Fleminga, Casablanca w reż. M. Curtiza, Rejs w reż. M. Piwowskiego;

• motyw carpe diem – np. Stowarzyszenie umarłych poetów – film w reż. P. Weira;
• tragedia antyczna na scenie i na ekranie – np. Antygona – spektakl tv w reż. J. Gruzy,

Antygona J. Anouilha – spektakl tv w reż. A. Łapickiego, Antygona w Nowym Jorku
J. Głowackiego – spektakl tv w reż. K. Kutza, Skarga – film w reż. J. Wójcika, Król
Edyp – film w reż. P. P. Pasoliniego, Król Edyp – spektakl tv w reż. L. Adamika,
Homo faber – film w reż. V. Schlöndorffa, Elektra (Eurypidesa) – spektakl tv w reż.
P. Chołodzińskiego;

• starożytność w kinie współczesnym – Faraon B. Prusa w reż. J. Kawalerowicza, Quo

vadis H. Sienkiewicza – ekranizacje M. LeRoya, F. Rossiego (serial) i J. Kawalerowi-
cza, Gladiator – film w reż. R. Scotta;

• motywy apokaliptyczne i motywy miłości – sacrum i profanum w tekstach rocko-

wych (współczesne zespoły) oraz poezji śpiewanej (J. Kaczmarski, M. Grechuta,
E. Stachura), aktualnie prezentowanych i popularyzowanych przez media; odwołania
do popularnych horrorów i romansów z serii „Harlequin” i in.

Sàd nad epokà

(praca z tekstami êród∏owymi)

• Czego może się nauczyć od starożytnych człowiek dzisiejszy i człowiek jutra?
• Syntetyzowanie poznanego materiału, umotywowane wnioski własne.

Teksty êród∏owe do charakterystyki epoki

(samokszta∏cenie i korzystanie z ró˝nych êróde∏ informacji przez ucznia)

Michał W. Ałpatow Historia sztuki, Warszawa 1984
Człowiek Grecji, red. Jean-Pierre Vernant, Warszawa 2000
Norman Davies Europa, Kraków 2001
Joanna Guze Na tropach sztuki, Warszawa 1982
Zbigniew Herbert Labirynt nad morzem, Warszawa 2000
Mieczysław Jastrun Eseje, Warszawa 1984
Anna Kamieńska Książka nad książkami, Warszawa 1985
Zygmunt Kubiak Literatura Greków i Rzymian, Warszawa 1999
Mieczysław Łojek Teksty filozoficzne dla uczniów szkół średnich, Warszawa 1987
Stanisław Stabryła Starożytna Grecja, Warszawa 1998
Anna Świderkówna Hellenika. Wizerunek epoki od Aleksandra do Augusta, Warszawa 1978
Władysław Tatarkiewicz Historia filozofii, Warszawa 1983
Lidia Winniczuk Ludzie, zwyczaje, obyczaje starożytnej Grecji i Rzymu, Warszawa 1983

II. ÂREDNIOWIECZE

Barwy epoki

(praca z tekstami êród∏owymi)

• Człowiek-istota Boża, krzyż i miecz jako symbole epoki; rozwój szkolnictwa, książki

i uniwersytety, obyczaje dnia codziennego.

• Filozofia – augustynizm, tomizm, franciszkanizm, mistycyzm i scholastyka.
• Sztuka – rozpoznawanie stylu romańskiego i gotyckiego, „czytanie” obrazów i rzeźb,

sztuka użytkowa.

Dzie∏a – arcydzie∏a

(odbiór i rozumienie tekstów, hierarchia wartoÊci)

Literatura powszechna

1. Kwiatki świętego Franciszka z Asyżu – ideał pokory, ubóstwa i wiary radosnej.

2. Pieśń o Rolandzie – ideał wierności seniorowi i ojczyźnie.
3. Dzieje Tristana i Izoldy – amor sacer – amor vulgaris.
4.Fran

˜ois Villon Wielki testament – tragizm i śmiech epoki.

5.Dante Alighieri Boska komedia – summa wieków średnich.

Literatura polska

1.Najstarsze zabytki polskiego piśmiennictwa (kazania, kroniki, poezja polsko-łaciń-

ska) – kształtowanie się polszczyzny, rozwój języka literackiego.

2. Bogurodzica – carmen patrium polskiego średniowiecza.
3. Posłuchajcie, bracia miła – kult maryjny i humanizm chrześcijański.
4. Legenda o świętym Aleksym – wzór ascezy i ascety.
5.Wiersz Słoty O zachowaniu się przy stole, Satyra na leniwych chłopów – średnio-

wieczna obyczajowość.

6. Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią – taniec śmierci, ars moriendi.

7.Mikołaj z Wilkowiecka Historyja o chwalebnym Zmartwychwstaniu Pańskim – w te-

atrze średniowiecza.

Konteksty, problemy, pytania

(korespondencja epok i sztuk)

• „Czytanie” sztuki średniowiecza (katedry gotyckie; obrazy Giotta, Hansa Memlinga,

Hieronima Boscha).

• Pochwała stworzenia – św. Franciszek i ekologia; motyw natury i cywilizacji; współ-

czesne „kazania do ptaków” (np. Beata Obertyńska Przed kazaniem, Anna Kamieńska
Modlitwa do św. Franciszka).

• Wzorce osobowe i parenetyka epoki – cykle pieśni rycerskich; honor, wierność, mę-

stwo, odwaga; etos rycerski; między wolnością a odpowiedzialnością;

• Kodeks honorowy i kultura rycerska XXI wieku – moralność średniowiecza w osą-

dzie pokoleń – subkultury współczesne.

• Wzorce miłości w kulturze światowej – Eros i Thanatos, miłość tragiczna.
• Rozwój gatunków epickich – chansons de geste, romans dworski.

• Sacrum i profanum – błazeńskie zwierciadło – groteska; trubadurzy, waganci i ich

następcy (np. Konstanty Ildefons Gałczyński Żywot Konstantego Ildefonsa Gałczyń-
skiego, Wiesław Dymny Ballady do „Żywota Łazika z Tormes”).

• Dante – wędrówka przez piekło – podróż ku poznaniu (np. Zbigniew Herbert Co

myśli pan Cogito o piekle, Jan Lechoń Spotkanie).

• Świętość w perspektywie wieków (np. Stanisław Grochowiak Święty Szymon Słupnik,

Kazimiera Iłłakowiczówna Opowieść małżonki świętego Aleksego).

• Święci naszych czasów – idole kultury masowej.
• Alegoryzm epoki – konwencje teatralne, średniowieczne gatunki dramatyczne i ich

żywotność.

• Kult maryjny w świadomości Polaków (np. Krzysztof Kamil Baczyński Modlitwa do

Bogarodzicy), pielgrzymowanie.

Kultura wysoka – kultura masowa

(odwo∏ania do utworów znanych uczniom bàdê prezentowanych na lekcjach)

• kultura rycerska; romans – np. Excalibur – film w reż. J. Boormana, Rycerz króla

Artura – film w reż. J. Zuckera, Monty Python i Święty Graal – film w reż. T. Gillia-
ma, Jabberwocky – film w reż. T. Gilliama, Obłędny rycerz – film w reż. B. Helge-
landa, Karol Wielki – serial tv w reż. C. Donnera; Tristan i Izolda wg E. Brylla –
spektakl tv w reż. K. Jandy, Tristan i Izolda - film w reż. F. Costy; Tonacje miłości.
Historia Tristana i Izoldy – tv widowisko muzyczne, w reż. A. Barcikowskiej, Krzy-
żacy H. Sienkiewicza – film w reż. A. Forda; R. Vailland Heloiza i Abelard – spek-
takl tv w reż. A. Glińskiej;

• wzorce świętości – Franciszek z Asyżu – film w reż. L. Cavani, Pieśń słoneczna (Brat

słońce, siostra księżyc) – film w reż. F. Zeffirellego, Franciszek, kuglarz boży – film
w reż. R. Rosselliniego, Joanna d’Arc – film w reż. L. Bessona, Szymon z pustyni –
film w reż. L. Bu_uela, Życie za życie – film w reż. K. Zanussiego, Zabić księdza –
film w reż. A. Holland, Faustyna – film w reż. J. Łukaszewicza, Imię róży U. Eco –
film w reż. J.J. Annauda, Andriej Rublow – film w reż. A. Tarkowskiego, Siódma
pieczęć – film w reż. I. Bergmana;

• Dante współczesny – Tv Dante – serial tv w reż. P. Greenawaya i T. Phillipsa;

ideały epoki i wzorce świętości, etyka rycerska, władza, sacrum i profanum, motywy
śmierci w tekstach piosenek popularnych, rockowych i poezji śpiewanej prezentowanych
i popularyzowanych przez media (w tym np. teksty piosenek religijnych zespołu Arka
Noego itp.), Kronika polska Galla Anonima – widowisko tv w reż. G. Królikiewicza;

• kult natury; natura a cywilizacja – Cast away (Poza światem) – film w reż. R. Zemec-

kisa, Koyaanisqatsi – film w reż. G. Reggio;

• dramat średniowieczny – Historyja o chwalebnym Zmartwychwstaniu Pańskim – spektakl

tv w reż. P. Cieplaka.

Sàd nad epokà

(praca z tekstami êród∏owymi)

• Światło i mroki średniowiecza, trwałe wartości odziedziczone po epoce; człowiek

średniowiecza a człowiek XXI wieku.

• Syntetyzowanie poznanego materiału, umotywowane wnioski własne.

Teksty êród∏owe do charakterystyki epoki

(samokszta∏cenie i korzystanie z ró˝nych êróde∏ informacji przez ucznia)

Michał W. Ałpatow Historia sztuki, Warszawa 1984
Norman Davies Europa, Kraków 2001
Dzieje literatur europejskich, pod red. Władysława Floryana, Warszawa 1977
Umberto Eco Sztuka i piękno w średniowieczu, Kraków 1997
Johan Huizinga Jesień średniowiecza, Warszawa 1961
Feliks Kiryk Nauk przemożnych perła, Kraków 1986
Jaques Le Goff Człowiek średniowiecza, Warszawa 2000
Teresa Michałowska Średniowiecze, Warszawa 1996
Maria Ossowska Ethos rycerski i jego odmiany, Warszawa 1973
D. de Rougemont Miłość a świat kultury zachodniej, Warszawa 1999
Henryk Samsonowicz Dziedzictwo średniowiecza. Mity i rzeczywistość, Wrocław 1991
Słownik literatury staropolskiej, pod red. Teresy Michałowskiej, Warszawa 1991
Jerzy Starnawski Średniowiecze, Warszawa 1975
Tadeusz Witczak Literatura średniowiecza, Warszawa 1990

III. ODRODZENIE

Barwy epoki

(praca z tekstami êród∏owymi)

• Odrodzenie antyku, formowanie nowej świadomości, niezależność umysłu i poczucie

wielkości człowieka; humanizm renesansowy, reformacja w kościele;

• Filozofia, nauka – powrót do mędrców antyku; Giovanni Pico della Mirandola, Mi-

chel de Montaigne, Niccolo Machiavelli, Tomasz Morus;

• Sztuka – cechy stylu renesansowego – harmonia i piękno ciała ludzkiego, wzorce

antyczne; twórca uniwersalny.

Dzie∏a – arcydzie∏a

(odbiór i rozumienie tekstów, hierarchia wartoÊci)

Literatura powszechna

1.Erazm z Rotterdamu Pochwała głupoty (fragmenty) – przemiany w świadomości i myśli

epoki; chrześcijański humanizm.

2.Michel de Montaigne Próby (fragmenty) – filozofia życia i wartości ludzi odrodze-

nia.

3.Niccolo Machiavelli Książę (fragmenty) – portret władcy idealnego – wizerunek

polityka.

4.Tomasz Morus Utopia (fragmenty) – państwo humanistów.
5.Francesco Petrarka Sonety do Laury (np. 90, 132: Jeśli to nie jest miłość..., 134, 267)

– wzór liryki miłosnej epoki.

6.Giovanni Boccaccio Dekameron (wybrane nowele, np. Sokół, Pątniczka) – powstanie

noweli, życie towarzyskie epoki, wizerunek kobiety.

7.Fran

˜ois Rabelais Gargantua i Pantagruel (fragmenty) – np. rozdz. XXXII – świato-

pogląd karnawałowy, groteska; śmiech, magia, niezwykłość.

8.William Szekspir Makbet, Hamlet – teatr elżbietański, psychologiczna motywacja

zbrodni, dramat jednostki i władzy; narodziny zła; motyw winy i kary.

Literatura polska

1.Biernat z Lublina Żywot Ezopa Fryga... (fragmenty, np. W nierówniu towarzystwa nie

masz) – początki polszczyzny i bajki.

2.Mikołaj Rej Krótka rozprawa między trzemi osobami... (fragmenty) – społeczno-

obyczajowy portret epoki; satyra na stany i obyczaje; Źwierciadło (Żywot człowieka
poćciwego) – fragmenty – renesansowa afirmacja życia; wzorzec ziemianina.

3.Klemens Janicki Elegia VII (O sobie samym do potomności) – humanista w obliczu

śmierci.

4.Andrzej Frycz Modrzewski O poprawie Rzeczypospolitej (fragmenty) – publicystyka

epoki, droga ku praworządnemu państwu.

5.Łukasz Górnicki Dworzanin polski (fragmenty) – cechy elity kulturalnej epoki.
6.Jan Kochanowski Treny (IX, X, XI, XIX) – dramat jednostki i dramat intelektu; Pieśni

(np. Pieśń IX ks. I Chcemy sobie być radzi?) – renesansowa filozofia życia; Pieśń V
ks. II Wieczna sromota... – Pieśń o spustoszeniu Podola – płomienny apel do ofiar-
ności na rzecz kraju; Psalmy (np. Psalm 13, Psalm 47) – arcydzieło modlitwy i po-
ezji.

7.Mikołaj Sęp Szarzyński Sonety (np. Sonet I: O krótkości i niepewności na świecie

żywota człowieczego; Sonet IV: O wojnie naszej, którą wiedziemy z szatanem, świa-
tem i ciałem; Sonet V: O nietrwałej miłości rzeczy świata tego) – piewca bolesnego
rozdwojenia; bohater wobec świata.

8.Piotr Skarga Kazania sejmowe (np. Kazanie wtóre. O miłości ku ojczyźnie...) – wzór

oracji patriotycznej; choroby Rzeczypospolitej; toposy ojczyzny-matki i tonącego
okrętu.

9.Szymon Szymonowic Sielanki (fragmenty – np. Kołacze, Żeńcy) – wizja renesanso-

wej arkadii.

Konteksty, problemy, pytania

(korespondencja epok i sztuk)

• Obecność tradycji antycznej i biblijnej w literaturze odrodzenia.
• Literatura parenetyczna doby renesansu.
• Choroby Rzeczypospolitej – koncepcje naprawy państwa i obyczajów; odpowiedzial-

ność za kraj, siebie i innych.

• Władza i władcy – mit wodza; dyktatura: zło rodzi zło (np. Jan Kochanowski Odpra-

wa posłów greckich fragm. Wy, którzy pospolitą rzeczą władacie...; Stanisław Grocho-
wiak Banko).

• Dramat na scenie i na ekranie – renesans w XX i XXI wieku.
• Teatr szekspirowski żywy – Szekspir współczesny (np. Zbigniew Herbert Tren Fortyn-

brasa, Stanisław Grochowiak Hamlet); „W tym szaleństwie jest metoda” – ucieczka
w obłęd.

• Autor i czytelnicy – o sobie do potomnych; intymność wyznań lirycznych (np. Zbi-

gniew Herbert Brewiarz, Halina Poświatowska ***, Halina Poświatowska to jest po-
dobno człowiek).

• Człowiek wobec śmierci i wyroków losu (np. Thomas Merton Mądrość, Jan Twar-

dowski Pokora).

• Piewcy rozdwojenia – bohater rozdarty (np. Czesław Miłosz Do mojej natury).

W obronie zagrożonej ojczyzny (np. Kazimierz Wierzyński Łuk triumfalny).

• „Czytanie” sztuki renesansu (np. obrazy Rafaela, Leonarda da Vinci, rzeźby Michała

Anioła, Donatella).

Kultura wysoka – kultura masowa

(odwo∏ania do utworów znanych uczniom bàdê prezentowanych we fragmentach)

• Szekspir – nasz współczesny – np. Tragedia Makbeta – film w reż. R. Polańskiego,

Tron we krwi – film w reż. A. Kurosawy, Makbet – film w reż. O. Wellesa i spektakl
tv w reż. K. Nazara; Hamlet – filmy w reż. L. Oliviera i w reż. K. Branagha, Hamlet
– spektakl tv w reż. A. Wajdy i w reż. J. Englerta, Hamlet – film w reż. F. Zeffirel-
lego, Ivo Brešan Przedstawienie Hamleta we wsi Głucha Dolna – spektakl tv w reż.
O. Lipińskiej, Poskromienie złośnicy – spektakl tv w reż. J. Stuhra i film w reż.
F. Zeffirellego; Otello – filmy w reż. O. Wellesa i w reż. F. Zeffirellego, spektakl tv
w reż. A. Chrzanowskiego; Romeo i Julia – filmy w reż. F. Zeffirellego i w reż.
B. Luhrmanna, West Side Story – musical w reż. R. Wiese’a, J. Robbinsa; Kochanko-
wie z Marony – film w reż. J. Zarzyckiego, Romeo i Julia z Saskiej Kępy – film
w reż. E. Skórzewskiego; Ryszard III – film w reż. R. Linklatera; Czcigodni mordercy
– film w reż. W. Reilly’ego, Historia Liliany – film w reż. J. Domaradzkiego, Ran –
film w reż. A. Kurosawy;

• „W tym szaleństwie jest metoda” – np. Lot nad kukułczym gniazdem – film w reż.

M. Formana; Ptasiek – film w reż. A. Parkera;

• Jan Kochanowski – np. Odprawa posłów greckich – spektakl tv w reż. Z. Zapasiewi-

cza, Treny z muz. J. Satanowskiego w wykonaniu H. Banaszak, Zanim będziesz u brzegu
– tv program poetycko-muzyczny wg Trenów J. Kochanowskiego w reż. L. Adamika;

• proza – scenariusz filmowy – np. Dekameron – film w reż. P. P. Pasoliniego, Deka-

meron Boccaccia – film w reż. H. Fragonese, Boccaccio 70 – film w reż. M. Moni-
celliego, F. Felliniego, L. Viscontiego i V. De Sici.

• Współczesne wersje dramatów szekspirowskich i epiki renesansowej na deskach te-

atrów, adaptacje sceniczne oglądane przez młodzież – wierność dla tekstu i gest w stronę
widowni: arcydzieło i kicz; poezja śpiewana – Jacek Kaczmarski, program Wojna
postu z karnawałem.

Sàd nad epokà

(praca z tekstami êród∏owymi)

• Dorobek renesansu wobec spuścizny epok poprzednich.
• Postęp czy regres? Człowiek wobec Boga.
• Czy jesteśmy dziećmi odrodzenia?
• Syntetyzowanie poznanego materiału, umotywowane wnioski własne.

Teksty êród∏owe do charakterystyki epoki

(samokszta∏cenie i korzystanie z ró˝nych êróde∏ informacji przez ucznia)

Michał Bachtin Twórczość Franciszka Rabelais’go a kultura ludowa średniowiecza i renesansu,

Kraków 1975

Andrzej Borowski Renesans, Warszawa 1992
Jacob Burckhardt Kultura Odrodzenia we Włoszech, Warszawa 1961
Człowiek renesansu, red. E. Garin, Warszawa 2001
Norman Davies Europa, Kraków 2001
Karol Estreicher Historia sztuki w zarysie, Warszawa-Kraków 1988
Przemysław Mroczkowski Historia literatury angielskiej, Wrocław 1981
Allardyce Nicoll Dzieje dramatu, Warszawa 1983
Janusz Tazbir Polska na zakrętach dziejów, Warszawa 1997
Jerzy Ziomek Renesans, Warszawa 1977
Życiorysy historyczne, literackie i legendarne, red. Zofia Stefanowska i Janusz Tazbir, Warszawa 1980

IV. BAROK

Barwy epoki

(praca z tekstami êród∏owymi)

• Kontrreformacja, wojny religijne, odnowa katolicyzmu, absolutyzm i parlamentaryzm;

sarmatyzm.

• Filozofia i nauka – Bóg i człowiek we wszechświecie; Kartezjusz, Pascal i Spinoza.
• Styl barokowy – rozmach zwycięskiego katolicyzmu, bogactwo formy.

Dzie∏a – arcydzie∏a

(odbiór i rozumienie tekstów, hierarchia wartoÊci)

Literatura powszechna

1.Pedro Calderon de la Barca Życie snem (fragmenty) – cechy teatru barokowego,

walka wewnętrzna dwóch racji.

2.Miguel de Cervantes Saavedra Przemyślny szlachcic Don Kichote z Manczy (frag-

menty, np. rozdz. XXX, część I) – między komizmem i tragizmem, idealizm i re-
alizm w postawie wobec świata.

3.Pierre Corneille Cyd – cechy tragedii klasycznej, cena honoru i rycerskiej dumy.
4.Molier Świętoszek – istota komizmu w utworze („śmiechem naprawiać obyczaje”),

walka z obłudą.

Literatura polska

1.Jan Andrzej Morsztyn Wybór poezji (np. Do trupa, Niestatek I, O swej pannie, De-

speracyja, Do panny, Do jednej, Na krzyżyk na piersiach jednej panny) – polski
marinista, poezja światowych rozkoszy; konceptyzm.

2.Daniel Naborowski Wybór poezji (np. Krótkość żywota, Do Anny, Marność) – para-

doksalność istnienia świata i człowieka, motyw zegara i czasu, istota konceptu.

3.Zbigniew Morsztyn Wybór poezji (np. Emblema 38, 47) – motyw vanitas, przemija-

nie i złuda życia.

4.Samuel Twardowski Nadobna Paskwalina (fragmenty) – miłość i przemijanie, kobie-

ta w poezji baroku, barokowy ideał piękna.

5.Wacław Potocki Kto mocniejszy, ten lepszy, Zbytki polskie (fragmenty), Niech śpi

pijany – obraz Polaków w XVII w., wady szlacheckie, przeciwko nietolerancji.

6.Piotr Baryka Z chłopa król (fragmenty) – komedia dworska, motyw życia snem.

7.Jan z Kijan Nowy Sowiźrzał – Nauki potrzebne do rzemiosła – świat na opak w lite-

raturze sowizdrzalskiej; antywzorce.

8.Jan Chryzostom Pasek Pamiętniki (fragmenty, np. Rok Pański 1660) – pamiętnikarz

sarmacki, świadectwo obyczajów epoki baroku.

9.Józef Baka Uwagi o śmierci niechybnej (fragmenty) – barokowy teatr śmierci; mora-

listyka, motyw vanitas.

Konteksty, problemy, pytania

(korespondencja epok i sztuk)

• Tradycje antyczne i biblijne w literaturze baroku.
• „Czytanie” sztuki baroku – obrazy Rubensa i Rembrandta, rzeźby Berniniego, muzy-

ka operowa.

• Kultura baroku a postmodernizm w kulturze – poetyka przesytu – ku zadziwieniu

odbiorcy; wzorce barokowego piękna a ideały współczesne (np. Stanisław Grocho-
wiak Do pani, Wisława Szymborska Kobiety Rubensa).

• Głos ze sceny – walka o wolność słowa – cenzura; dewocja; dzieła wyklęte; Molier

współczesny.

• Polska sarmacka – sarmatyzm współczesny; mity narodowej wielkości i ich demasko-

wanie (np. Ernest Bryll Śpi świat pijany, fragmenty prac J. Tazbira).

• Konwencja literacka a swoboda twórcza – poetyckie normy barokowego piękna (np.

Jan Twardowski Poczekaj, Jerzy Harasymowicz Barokowe czasy).

• Barok pełen sprzeczności – człowiek wobec potęgi świata; trzcina myśląca; „rozdwo-

jenie w sobie” (np. Jarosław Marek Rymkiewicz Wiersze Daniela Naborowskiego
sławnego czasu swego poety).

• Błędni rycerze współczesnego świata – donkiszoteria; odmieńcy i idealiści (np. Cy-

prian Norwid Epos-nasza, Jan Lechoń Z La Manczy)

Kultura wysoka – kultura masowa

(odwo∏ania do utworów znanych uczniom bàdê prezentowanych we fragmentach)

• proza – scenariusz filmowy – Don Kichot – serial w reż. M. G. Aragona, Don Kichot

z Manczy – film w reż. G. Warwicka;

• tragedia klasyczna – Cyd – spektakl tv w reż. K. Jandy;
• Molier na scenie i ekranie – np. Świętoszek – spektakl tv w reż. Z. Hübnera, Miesz-

czanin szlachcicem – spektakl tv w reż. J. Stuhra, Mieszczanin szlachcicem – spektakl
tv w reż. J. Gruzy; Skąpiec – spektakl tv w reż. Z. Zapasiewicza, Skąpiec – filmy
w reż. T. Cervi i w reż. L. de Funesa; Uczone białogłowy – spektakl tv w reż.
A. Barańskiego; Molier, czyli zmowa świętoszków – spektakl tv w reż. M. Wojtyszki;
Chory z urojenia – spektakl tv w reż. K. Langa; Lekarz mimo woli – spektakl tv
w reż. B. Baera; Mizantrop – spektakl tv w reż. K. Nazara;

• nietolerancja, fanatyzm religijny – np. Królowa Margot – film w reż. P. Chéreau;

• walka o wolność słowa i swobodę obyczajów – np. Skandalista Larry Flynt – film

w reż. M. Formana;

• Polska sarmacka – Potop H. Sienkiewicza – film w reż. J. Hoffmana; Ogniem i mie-

czem H. Sienkiewicza – film i serial w reż. J. Hoffmana; Pan Wołodyjowski H. Sien-
kiewicza – film w reż. J. Hoffmana;

• barok w kulturze współczesnej – Dzieciątko z Macon i Księgi Prospera – filmy w reż.

P. Greenawaya.

• Współczesne wersje komedii Moliera, adaptacje sceniczne oglądane przez młodzież –

wartościowanie wierności dla tekstu i pomysłów inscenizacyjnych, dostosowanych do
gustu widzów.

Sàd nad epokà

(praca z tekstami êród∏owymi)

• Barokowe kontrasty; przerost formy i jej mistrzostwo, błaha treść i głębsze wartości;

barok żywy.

• Syntetyzowanie poznanego materiału, umotywowane wnioski własne.

Teksty êród∏owe do charakterystyki epoki

(samokszta∏cenie i korzystanie z ró˝nych êróde∏ informacji przez ucznia)

Jan Stanisław Bystroń Dzieje obyczajów w dawnej Polsce, Warszawa 1976
Czesław Hernas Barok, Warszawa 1973
Janusz Pelc Barok – epoka przeciwieństw, Warszawa 1993
Polska XVII wieku. Państwo – społeczeństwo – kultura, red. Janusz Tazbir, Warszawa 1969
Alojzy Sajkowski Barok, Warszawa 1987
Słownik sarmatyzmu, red. Andrzej Borowski, Kraków 2001
Jadwiga Sokołowska Dwie nieskończoności. Szkice o literaturze barokowej Europy, Warszawa 1978

V. OÂWIECENIE

Barwy epoki

(praca z tekstami êród∏owymi)

• Epoka rozumu, empiryzm, religia i intelekt, różne postawy wobec Boga, postęp tech-

niczny, encyklopedia jako symbol epoki; libertynizm.

• Relikty obyczajowości i mentalności sarmackiej w świetle Opisu obyczajów za pano-

wania Augusta III Jędrzeja Kitowicza (fragmenty).

• Przemiany w wychowaniu, reforma szkolnictwa; kobieta oświecona, salony, ogrody,

bankiety i uczty.

• Sztuka – klasycyzm oświeceniowy, rokoko – znaczenie teatru.
• Dzieła – arcydzieła (odbiór i rozumienie tekstów, hierarchia wartości)

Literatura powszechna

1.Wolter Kandyd (fragmenty) – istota i cechy wolterianizmu, krytycyzm oświecenio-

wy; powiastka filozoficzna.

2. Jean Jacques Rousseau Nowa Heloiza (fragmenty) – powieść w listach, miłość sen-

tymentalna, cechy prądu, obraz uczuć i natury.

Literatura polska

1.Adam Naruszewicz Chudy literat (fragmenty) – zjadliwy portret sarmackiej prowin-

cji; funkcja satyry.

2.Ignacy Krasicki Hymn do miłości ojczyzny – patriotyzm początków niewoli; satyry:

Do króla – rozprawa z zarzutami wobec monarchy; Świat zepsuty – wizerunek społe-
czeństwa XVIII w.; Palinodia – trudy poprawiania świata; bajki: np. Lew i zwierzęta
– krytyka absolutyzmu i wynaturzeń władzy; Ptaszki w klatce – nauka patriotyzmu;
Monachomachia (fragmenty) – satyryczny obraz duchowieństwa.

3.Stanisław Trembecki Lew i mucha – arcydzieło bajki narracyjnej oświecenia.
4.Franciszek Karpiński Do Justyny. Tęskność na wiosnę; Laura i Filon – poezja serca,

metaforyka wyznań miłosnych, cechy sielanki.

5.Julian Ursyn Niemcewicz Powrót posła (fragmenty) – głos ze sceny w obronie re-

form; komedia polityczna; publicystyka w dramacie.

6.Stanisław Staszic Przestrogi dla Polski (fragmenty) – Do panów, czyli możnowład-

ców – sposoby przemawiania do sumień; cechy oracji.

Konteksty, problemy, pytania

(korespondencja epok i sztuk)

• Tradycje antyczne i biblijne w literaturze epoki.
• „Czytanie” sztuki oświecenia – cechy stylu klasycystycznego: budowle klasycyzmu;

rokoko.

• Konwencje literackie w oświeceniu: klasycyzm, sentymentalizm, rokoko i typowe dla

nich środki stylistyczne.

• Dydaktyzm i moralizatorstwo w literaturze oświecenia.
• Człowiek – dobro i zło w świecie stworzonym przez Boga (np. Wisława Szymborska

Może to wszystko).

• Optymizm poznawczy.
• Eldorado – utopijne wizje szczęścia w literaturze i kulturze. Natura a cywilizacja (np.

Crusoe – film w reż. C. Deschanela, Robinson Crusoe – film w reż. G. Millera i R.K.
Hardy’ego; Misja – film w reż. R. Joffé).

• Tradycje oświeceniowe w kulturze: Piękny jest rozum ludzki i niezwyciężony (Cze-

sław Miłosz Zaklęcie); Nie ma rozpusty gorszej niż myślenie... (np. Wisława Szymbor-
ska Głos w sprawie pornografii).

• Książki i czytelnicy w wieku oświeconym i epokach następnych.
• Stragan księgarski początku XXI stulecia. Mecenat artystyczny a niezależność arty-

sty;

• Patriotyzm – trudy służenia ojczyźnie.
• Od Ciemnogrodu oświecenia do Ciemnogrodu współcześnie. Zacofanie, obłuda i walka

o wolność słowa (np. Stanisław Kostka Potocki Podróż do Ciemnogrodu – fragmenty,
Czesław Miłosz Ale książki; wybór publicystyki współczesnej).

• Świat poprawiać – zuchwałe rzemiosło – ironia i humor orężem w walce.
• Obraz młodego pokolenia w literaturze epoki (np. Jan Kochanowski Odprawa posłów

greckich – By rozum był przy młodości, fraszka Na młodość, Julian Ursyn Niemce-
wicz Powrót posła – fragmenty, Franciszek Zabłocki Fircyk w zalotach - fragmenty).

• Świat zepsuty – obraz cywilizacji XXI stulecia. Między satyrą a rzeczywistością.

• Poezja serca. Sentymentalizm w osądzie pokoleń (np. Maria Pawlikowska-Jasnorzew-

ska Laura i Filon; wzorce kultury masowej – romanse, telenowele; Tadeusz Borowski
Sielanka, Anna Kamieńska Na granicy raju).

• „Książki zbójeckie” XXI wieku. Harlequiny – ogrody miłości (love stories).
• Teatr w służbie reform. Widz w teatrze XXI stulecia. Niezależność i służebność arty-

sty.

Kultura wysoka – kultura masowa

(odwo∏ania do utworów znanych uczniom bàdê prezentowanych we fragmentach)

• teatr w służbie reform – Krakowiacy i górale – widowisko tv w reż. K. Kolbergera,

G. Spiro Szalbierz – widowisko tv w reż. T. Wiszniewskiego; Fircyk w zalotach –
teatr tv w reż. Z. Mrozowskiej;

• ogrody miłości – Margaret Mitchell Przeminęło z wiatrem – powieść i film w reż.

J. Fleminga; Helena Mniszkówna Trędowata – powieść i filmy w reż. J. Hoffmana
i w reż. J. Gardana; Niebezpieczne związki Choderlosa de Laclos – powieść i film
w reż. S. Frearsa; Valmont – film w reż. M. Formana; Love Story S. Segala – powieść
i film w reż. A. Hillera, współczesne romanse w serii „Harlequin”, melodramaty fil-
mowe; nagrania muzyczne i teksty pisane zespołów rockowych, tzw. piosenki biesiad-
nej, disco polo, piosenki J. Kaczmarskiego, E. Stachury oraz inne, aktualnie prezento-
wane w mediach;

• Kubuś Fatalista – spektakl tv w reż. A. Pawłowskiego;
• Ignacy Krasicki Bajki rok 1779 – widowisko tv w reż. J. Bursztynowicz.

Sàd nad epokà

(praca z tekstami êród∏owymi)

• Co z wieku XVIII mogło ukształtować pokolenia następne? Co wniosło oświecenie

do światowego dziedzictwa kultury? Które z ideałów epoki już dziś się przeżyły?

• Syntetyzowanie poznanego materiału, umotywowane wnioski własne.

Teksty êród∏owe do charakterystyki epoki

(samokszta∏cenie i korzystanie z ró˝nych êróde∏ informacji przez ucznia)

Marcin Cieński Oświecenie. Leksykon literatury polskiej, Wrocław 1999
Człowiek oświecenia, pod red. Michela Vovelle’a, Warszawa 2001
Norman Davies Europa, Kraków 2001
Dzieje literatur europejskich, pod red. Władysława Floryana, Warszawa 1977
Mieczysław Klimowicz Oświecenie, Warszawa ?
Zdzisław Libera Oświecenie, Warszawa 1991
Mieczysław Łojek Teksty filozoficzne dla uczniów szkół średnich, Warszawa 1987
Włodzimierz Maciąg Literatura polska naszych lat (Próba bilansu), „Znak” 1986, nr 375-376
Słownik literatury polskiego oświecenia, pod red. Teresy Kostkiewiczowej, Wrocław 1977
Jerzy Snopek Oświecenie. Szkic do portretu epoki, Mała Historia Literatury Polskiej, Warszawa

1999

Jan Tomkowski Dzieje myśli, Warszawa 1997

KLASA II

ROMANTYZM – M¸ODA POLSKA

I. ROMANTYZM

Barwy epoki

(praca z tekstami êród∏owymi)

• Pojęcia: antynomie romantyczne, czucie i wiara, przeszłość, ludowość, fantastyka,

wolność, bunt, prometeizm, indywidualizm, choroba wieku, egotyzm, orientalizm,
idealizm, intuicjonizm, mesjanizm, mistycyzm; filozofia dziejów, prowidencjalizm,
historyzm.

• Kategoria artysty-wieszcza, tyrteizm romantyczny, miłość romantyczna, erotyka, eman-

cypacja kobiet; moda.

• Sztuka – pejzaże malarskie, majestat natury i ruin (obrazy C. D. Friedricha), misty-

cyzm, wizjonerstwo, synteza słowa i obrazu w twórczości W. Blake’a, antyklasycyzm,
antyakademickość, wolność w obrazach E. Delacroix, romantyczny dynamizm w ob-
razach P. Michałowskiego; muzyka i malarstwo – korespondencja sztuk; rozwój teatru
romantycznego.

Dzie∏a – arcydzie∏a

(odbiór i rozumienie tekstów, hierarchia wartoÊci)

Literatura powszechna

1.Johann Wolfgang Goethe Cierpienia młodego Wertera – niemiecki bohater prero-

mantyczny, Weltschmerz, gorączka werterowska, indywidualizm; Faust (fragmenty)
– w poszukiwaniu sensu istnienia; pęd faustyczny; Król olch – romantyczne widzenie
świata, realizm i fantastyka; poetyka ballady.

2.George Byron Giaur (fragmenty) – wizerunek bohatera bajronicznego, poetyka po-

wieści poetyckiej.

Literatura polska

1.Adam Mickiewicz Ballady – np. Romantyczność – istota przełomu światopoglądowe-

go, zasady romantycznego poznania, poetyka ballady; Sonety krymskie (np. Mogiły
haremu, Bakczysaraj w nocy, Pielgrzym, Ajudah) – motyw wędrówki, nostalgia, a rów-
nocześnie fascynacja nowym pejzażem i kulturą orientalną, poetyka sonetu; Konrad
Wallenrod – prometeizm i bunt, motyw wierności i zdrady, etyka spiskowa, bohater
w masce, wallenrodyzm, poezja tyrtejska; powieść poetycka; Dziady cz. IV (frag-
menty) – obraz romantycznej miłości; Dziady cz. III – przemiany bohatera roman-
tycznego, prometeizm, martyrologia narodowa i dziejowe posłannictwo (mesjanizm);
dramat romantyczny; Pan Tadeusz – powrót do kraju lat dziecinnych, Jeszcze Polska
nie zginęła!, przemiany bohatera romantycznego, epopeja narodowa (synteza rodza-
jów i gatunków literackich); Liryki lozańskie (np. Polały się łzy...) – refleksje nad
losem, wiersz-płacz, kunszt prostoty i rytmiki.

2.Juliusz Słowacki Kordian – przemiany bohatera romantycznego, moc i słabość, win-

kelriedyzm; Liryki, w tym Grób Agamemnona – patriotyzm bolesny, rozdrapywanie
ran, inspiracje antyczne, autotematyzm.

3.Zygmunt Krasiński Nie-boska komedia – rewizja mitów romantycznych, filozofia

dziejów, zwycięstwo racji nadrzędnej.

4.Cyprian Norwid – wybór liryków (np. Bema pamięci żałobny rapsod; Coś ty Atenom

zrobił, Sokratesie; Ogólniki; Fortepian Szopena) – idea walki o wolność i prawa
człowieka, nakaz służby ojczyźnie, motywy tyrtejskie, hołd złożony wybitnym jed-
nostkom; nowatorstwo ideowe i artystyczne; samotność.

5.Aleksander Fredro Śluby panieńskie – wartość uczuć sentymentalnych i romantycz-

nych, teoria magnetyzmu serc, komedia romantyczna czy antyromantyczna, komizm.

Konteksty, problemy, pytania

(korespondencja epok i sztuk)

• Romantycy w kulturze – od antyku po współczesność (tragizm i indywidualizm, roz-

darcie, poświęcenie).

• Sentymentalizm i „książki zbójeckie” XXI wieku (np. fragmenty romansów z serii

„Harlequin”).

• Powieści gotyckie; horrory współczesne.
• Motyw Fausta – pakt z diabłem; Chwilo, trwaj! (zob. Kultura wysoka – kultura maso-

wa).

• Mit artysty-wieszcza, przewodnika narodu (ambiwalentna postawa wobec mitu w twór-

czości pisarzy XX w. – nawiązania, np. Antoni Słonimski Mickiewicz, Władysław
Broniewski Po co żyjemy, Józef Czechowicz dom św. Kazimierza – fragmenty, Tade-
usz Różewicz Chleb; degradacje mitu, np. Witold Gombrowicz Ferdydurke – frag-
menty, Sławomir Mrożek Śmierć porucznika – fragmenty, Stanisław Dygat Salon
warszawski 1944 – fragmenty, Andrzej Bursa Poeta, Konstanty I. Gałczyński Zielona
Gęś, np. Wielka improwizacja prof. Bączyńskiego, Skarga Julka – fragmenty).

• Bohater zbuntowany – romantyczni szaleńcy; galernicy wrażliwości (np. Władysław

Broniewski Ballady i romanse; Edward Stachura List do pozostałych; Zbigniew Her-
bert Wariatka).

• Miłość romantyczna (np. Bolesław Leśmian Dwoje ludzieńków; Edward Stachura Z nim

będziesz szczęśliwsza; Krzysztof Kamil Baczyński Niebo złote ci otworzę; Andrzej
Bursa Miłość; Marek Hłasko Pierwszy krok w chmurach – fragmenty).
Ironia romantyczna i autoironia (Juliusz Słowacki Beniowski – fragmenty, Cyprian
Norwid Ironia, Julian Tuwim Kwiaty polskie – fragmenty).

• Motyw wampira w kulturze (zob. Kultura wysoka – kultura masowa; Maria Janion

Polacy i ich wampiry [w:] Wobec zła – fragmenty).

• Motywy tyrtejskie w kulturze (np. Tadeusz Biernacki Pierwsza Brygada, Czesław

Miłosz Który skrzywdziłeś, Poeta, Zbigniew Herbert Raport z oblężonego miasta,
Jacek Kaczmarski Mury; Ballada o Janku Wiśniewskim z filmu Człowiek z żelaza
w reż. A. Wajdy).

• W zgodzie z sumieniem i przeciw sumieniu. Martyrologia narodowa. Spiskowcy i bun-

townicy. Literatura i zdrada (np. Adam Mickiewicz, Do matki Polki, Tadeusz Borow-
ski Kolęda zła, Czesław Miłosz Zniewolony umysł – fragmenty, Tadeusz Konwicki

Mała apokalipsa – fragmenty, Jacek Trznadel Hańba domowa – fragmenty, Maria
Janion, Życie pośmiertne Konrada Wallenroda – fragmenty, Stefan Chwin Literatura
i zdrada. Od „Konrada Wallenroda” do „Małej apokalipsy” – fragmenty).

• Tradycja romantyczna w kulturze współczesnej. Dialog z romantyzmem. Demitologi-

zacje (np. Witold Gombrowicz Dzienniki – fragmenty, Jerzy Liebert Rozmowa o Nor-
widzie, Wiesław Szymański Podsłuchane w muzeum Mickiewicza, Sławomir Mrożek
Indyk, Ostatni husarz, Śmierć porucznika - fragmenty).

• „Czytanie” sztuki romantyzmu (np. obrazy Caspara Davida Friedricha, Williama Bla-

ke’a, Eugene’a Delacroix, Piotra Michałowskiego).

• Dzieła romantyków na scenie i ekranie (zob. Kultura wysoka – kultura masowa).

Kultura wysoka – kultura masowa

(odwo∏ania do utworów znanych uczniom bàdê prezentowanych we fragmentach)

• mity narodowe – demitologizacje, np. Ferdydurke – spektakl tv w reż. M. Wojtyszki,

Popioły S. Żeromskiego – film w reż. A. Wajdy, Lotna – film w reż. A. Wajdy, Kanał
– film w reż. A. Wajdy, Popiół i diament – film w reż. A. Wajdy, Człowiek z żelaza –
film w reż. A. Wajdy, Jezioro Bodeńskie – film w reż. J. Zaorskiego;

• miłość romantyczna – wybór literackich romansów, np. z serii „Harlequin”, z muzyki

popularnej i melodramatów filmowych (patrz epoki wcześniejsze); Titanic – film w reż.
J. Camerona, Siekierezada – film w reż. W. Leszczyńskiego; Pretty Woman – film
w reż. G. Marshalla;

• romantyczni odmieńcy – np. Zagadka Kaspara Hausera – filmy w reż. W. Herzoga

i w reż. P. Sehra, Lot nad kukułczym gniazdem – film w reż. M. Formana, Żywot
Mateusza – film w reż. W. Leszczyńskiego;

• motyw wampira i szatana – filmy grozy, np. Frankenstein w reż. F. F. Coppoli, Omen

w reż. R. Donnera, Frankenstein Mary Shelley w reż. K. Branagha, Nosferatu wampir
w reż. W. Herzoga, Egzorcysta w reż. W. Friedkina, Dr Jekyll i Mr Hyde w reż.
D. Wickesa; Dziecko Rosemary w reż. R. Polańskiego; Czarownice z Eastwick w reż.
G. Millera, Diabły w reż. K. Russella, Matka Joanna od Aniołów w reż. J. Kawalero-
wicza; wybrane horrory literackie i teksty piosenek rockowych (patrz epoki wcze-
śniejsze);

• motyw Fausta – np. Dotknięcie ręki film w reż. K. Zanussiego; Mefisto – film w reż.

I. Szabó;

• tajemniczość i magia – Król olch – film w reż. V. Schlöndorffa; Piknik pod Wiszącą

Skałą – film w reż. P. Weira;

• dzieła romantyków na scenie i na ekranie – np. Dziady – spektakl teatr. w reż.

K. Swinarskiego i widowisko tv w reż. Jana Englerta, Lawa. Opowieść o Dziadach –
film w reż. T. Konwickiego, Pan Tadeusz – film niemy w reż. R. Ordyńskiego i film
w reż. A. Wajdy, Pan Tadeusz – widowisko tv w reż. A. Hanuszkiewicza, Pan Tade-
usz, ks. I – film anim. w reż. J. Antonisza, Kordian – widowisko tv w reż. J. Englerta,
Nie-boska komedia – widowisko tv w reż. Z. Hübnera, Sen srebrny Salomei – wido-
wisko tv w reż. K. Nazara, Ksiądz Marek – widowisko tv w reż. K. Nazara; Anhelli –
widowisko tv w reż. G. Królikiewicza, Mazepa – film w reż. G. Holoubka, Zemsta –
spektakle tv w reż. O. Lipińskiej i w reż. A. Łapickiego, Zemsta – film w reż.

A. Bohdziewicza i B. Korzeniewskiego, film w reż. Andrzeja Wajdy, Śluby panieńskie

– spektakl tv w reż. A. Łapickiego, Mąż i żona – spektakl tv w reż. O. Lipińskiej, Pan
Geldhab – spektakl tv w reż. A. Łapickiego; Pan Jowialski – spektakl tv w reż.
T. Bradeckiego; Wielki człowiek do małych interesów – spektakl tv w reż. W. Nowaka,
Godzina miłości, nadziei, rozpaczy – monologi romantyczne w wyk. J. Englerta (spektakl
tv), Mistrz – spektakl tv o A. Mickiewiczu i A. Towiańskim w reż. A. Lipiec-Wró-
blewskiej, Hrabia Henryk – widowisko tv o Z. Krasińskim w reż. M. Malinowskiego,
Chopin. Pragnienie miłości – film w reż. J. Antczaka;

• rozum i serce – np. Dekalog, jeden – film w reż. K. Kieślowskiego, Rozważna i ro-

mantyczna – film w reż. A. Lee, Więzy miłości – film w reż. M. Winterbottoma,
Powinowactwa z wyboru (wg J. W. Goethego) – film w reż. P. i V. Tavianich;

• Nagrania muzyki F. Chopina, S. Moniuszki, poezji E. Stachury, piosenek E. Demar-

czyk, Cz. Niemena, J. Kaczmarskiego, M. Grechuty i innych wykonawców, popular-
nych wśród młodzieży i aktualnie prezentowanych w mediach.

• Bieżące audycje radiowe i programy telewizyjne związane z tematyką materiału na-

uczania (np. programy biograficzne) omawiane i wykorzystywane na lekcjach.

Sàd nad epokà

(praca z tekstami êród∏owymi)

• Romantyzm – czy to nas zachwyca?
• Czy łatwo być dziś romantykiem?
• Klęska paradygmatu romantycznego ?
• Syntetyzowanie poznanego materiału, umotywowane wnioski własne.

Teksty êród∏owe do charakterystyki epoki

(samokszta∏cenie i korzystanie z ró˝nych êróde∏ informacji przez ucznia)

Francis Claudon i in., Encyklopedia romantyzmu, Warszawa 1992
Stefan Chwin Literatura i zdrada. Od „Konrada Wallenroda” do „Małej apokalipsy”, Kraków

1993

Galernicy wrażliwości, red. Maria Janion i Stanisław Rosiek, Gdańsk 1981
Idee programowe romantyków polskich. Antologia, oprac. Alina Kowalczykowa, Wrocław 1991
Mieczysław Inglot Cyprian Norwid, Warszawa 1991
Maria Janion „Czy będziesz wiedział, co przeżyłeś”, Warszawa 1996
Maria Janion Gorączka romantyczna, Warszawa 1975
Maria Janion Reduta. Romantyczna poezja niepodległościowa, Kraków 1979
Maria Janion Wobec zła, Chotomów 1989
Maria Janion, Maria Żmigrodzka Romantyzm i historia, Warszawa 1978
Marta Piwińska Złe wychowanie. Fragmenty romantycznej biografii, Warszawa 1981
Marta Piwińska Miłość romantyczna, Kraków 1984
Dorota Siwicka Romantyzm 1822-1863, Mała Historia Literatury Polskiej, Warszawa 1995
Słownik literatury polskiej XIX wieku, red. Józef Bachórz, Alina Kowalczykowa, Warszawa 1991
Maria Straszewska Romantyzm, Warszawa 1977
Style zachowań romantycznych, red. Maria Janion, Marta Zielińska, Warszawa 1986
Marian Ursel Romantyzm. Leksykon literatury polskiej, Wrocław 2000
Alina Witkowska Literatura romantyzmu, Warszawa 1986
Alina Witkowska Mickiewicz. Słowo i czyn, Warszawa 1983
Alina Witkowska, Ryszard Przybylski Romantyzm, Warszawa 1997

II. POZYTYWIZM

Realizm. Naturalizm

Barwy epoki

(praca z tekstami êród∏owymi)

• Pozytywizm w Europie i Polsce.
• Filozofia pozytywistyczna na Zachodzie – optymizm poznawczy, nawiązanie do ide-

ałów oświecenia, kult nauki i wiedzy, racjonalizm, empiryzm, scjentyzm, ewolucjo-
nizm, utylitaryzm.

• Reakcja antyromantyczna, tragizm „straconych złudzeń”.
• Literatura w służbie społecznej, przemiany w rozumieniu patriotyzmu; praca jako

miernik wartości człowieka.

• Pojęcia: praca organiczna, praca u podstaw, tolerancja religijna i rasowa; realizm po-

lityczny; emancypacja kobiet.

• Walka z wynarodowieniem, nakaz „trzymania się ziemi”, powstanie inteligencji pra-

cującej („wysadzeni z siodła”), emancypacja kobiet; wychowanie młodego pokolenia.

• W sztuce: realizm, naturalizm, impresjonizm, służebność i niezależność twórcy, te-

matyka historyczna w akademizmie, wyjście w plener.

Dzie∏a – arcydzie∏a

(odbiór i rozumienie tekstów, hierarchia wartoÊci)

Literatura powszechna

1.Honoriusz Balzak Ojciec Goriot (fragmenty) – poetyka realizmu, zwierciadło epoki,

„Komedia ludzka”, starcie ze światem.

2.Lew Tołstoj Anna Karenina (fragmenty) – psychologia w powieści, prawo do uczuć.
3.Fiodor Dostojewski Zbrodnia i kara – realizm psychologiczny, motywacja zbrodni,

dramat mordercy; pytania o dobro i zło, winę i odkupienie.

4.Gustaw Flaubert Pani Bovary (fragmenty) – między realizmem a naturalizmem, po-

wieść psychologiczna, portret kobiecy – bowaryzm.

5.Emil Zola Nana (fragmenty), Germinal (fragmenty) – poetyka naturalizmu, „powieść

eksperymentalna”, portrety obyczajowo-społeczne, głód i miłość, walka o byt.

Literatura polska

1.Nowelistyka pozytywizmu (Eliza Orzeszkowa Gloria victis, Maria Konopnicka Men-

del Gdański, Miłosierdzie gminy, Bolesław Prus Kamizelka, Omyłka (fragmenty) –
małe formy prozatorskie, realizacja programu epoki, dialog z romantyzmem, solida-
ryzm społeczny, sprzeciw wobec nietolerancji, los dziecka.

2.Bolesław Prus Lalka – powieść z wielkich pytań epoki, polscy idealiści na tle spo-

łecznego rozkładu; poetyka realizmu, klęska romantyzmu i bankructwo pozytywi-
zmu; problemy uniwersalne, motyw życia-teatru, wartości psychologiczne, mistrzo-
stwo narracji i kompozycji.

3.Eliza Orzeszkowa Nad Niemnem (fragmenty) – „wielka księga domu polskiego”,

życie po klęsce, etos pracy, dwór i zaścianek, sakralizacja przeszłości, kwestia kobie-
ca; wartość nurtu aluzyjno-symbolicznego, znaczenie języka ezopowego.

4.Henryk Sienkiewicz Potop - model powieści historycznej, funkcje powieści, pokrze-

pianie serc, patriotyzm i zdrada, kreacja bohatera i historii, polemika wokół Trylogii.

5.Maria Konopnicka Wybór wierszy (np. Obrazki, A jak poszedł król na wojnę, Rota,

O Wrześni, Kubek) – dydaktyzm, cechy liryki ludowej, patriotycznej i miłosnej w kon-
wencji epoki.

6.Adam Asnyk Wybór wierszy (np. Pijąc falerno, Przestroga, Sonet, Legenda pierwszej

miłości, Do młodych, Między nami nic nie było..., Ulewa, Limba) – poezja czasów
niepoetyckich, między romantyzmem i pozytywizmem, nadzieje i gorycze miłości,
wiersze programowe, odkrycie Tatr dla poezji polskiej.

7.Michał Bałucki Dom otwarty (fragmenty) – dramat realistyczny, obraz świata miesz-

czańskiego II połowy XIX wieku, humor sytuacyjny; bałucczyzna.

Konteksty, problemy, pytania

(korespondencja epok i sztuk)

• „Czytanie” malarzy scen rodzajowych i narodowych oraz prekursorów impresjonizmu

– obrazy malarskie i literackie. „Największe” obrazy Jana Matejki (reprodukcje oraz
Stanisław Witkiewicz Największy obraz Matejki – fragmenty); Aleksander Gierymski
Altana, Święto Trąbek, Maksymilian Gierymski Powstańczy patrol.

• Obecność tradycji romantycznej w literaturze i sztuce pozytywizmu – czytanie Grot-

tgera; Adam Asnyk W 25 rocznicę powstania 1863 roku (fragmenty), Na obchód
Słowackiego (fragmenty).

• Literatura w służbie społecznej – tendencja i niezależność w sztuce (np. E. Orzeszko-

wa O kwestii kobiecej; Marta; Meir Ezofowicz – fragmenty); od pozytywizmu do
socrealizmu.

• Pisarz – nauczyciel, wychowawca, lekarz (np. Piotr Chmielowski Utylitaryzm w lite-

raturze – fragmenty).

• Realizm – odzwierciedlanie świata. Powieść – zwierciadło epoki.
• Rola naturalizmu w przełomie antypozytywistycznym – spór o Emila Zolę w Polsce.

Gatunki literackie dla mas. Zadania publicystyki. Rola pracy społecznej i literackiej.
Felieton i felietoniści (np. Bolesław Prus Kroniki tygodniowe – fragmenty, felietoni-
styka XX wieku: Antoni Słonimski Kroniki tygodniowe – wybrane felietony, Stefan
Kisielewski Sam sobie sterem..., Małgorzata Musierowicz Frywolitki, Wisława Szym-
borska Lektury nadobowiązkowe, Ludwik Stomma, Jerzy Pilch, Krzysztof Zanussi –
wybór felietonów z „Polityki”).

• Nie co, ale jak. Kicz i arcydzieło. Estetyka brzydoty. Naturalizm jako zjawisko po-

nadczasowe (np. Adolf Dygasiński Co się dzieje w gniazdach – fragmenty, Wacław
Sieroszewski Dno nędzy – fragmenty, Jerzy Kosiński Malowany ptak – fragmenty,
Stanisław Grochowiak, Andrzej Bursa, Rafał Wojaczek – wybrane erotyki).

• Wstrząs estetyczny – impresjonizm, turpizm, awangarda, XXI wiek: czy w sztuce

dopuszczalne jest wszystko? Granice wolności artysty (np. Władysław Hasior; Kata-
rzyna Kozyra Piramida zwierząt; Jerzy Bereś; happening i performance; instalacje
XX/XXI wieku).

• Kobieta w literaturze i mediach – femme fatale, Salome, modliszka, kobieta wyzwo-

lona, emancypantka, matka-Polka; kwestia kobieca XXI wieku – feminizm (np. Helen
Fielding Dziennik Bridget Jones – fragmenty; Joanna Szczepkowska Cena miłości [w:
„Wysokie obcasy” 22 I 2000] i inne felietony współczesne).

• Bowaryzm w kulturze – czy pani Bovary czytałaby harlequiny?
• Naturalizm i moralność mieszczańska – walka z filistrem (np. Julian Tuwim Miesz-

kańcy).

• Erotyzm po polsku – Adam Asnyk, Bolesław Leśmian, Kazimierz Przerwa-Tetmajer

i poezja współczesna.

• Wątki żydowskie w kulturze (np. Maria Konopnicka Mendel Gdański – fragmenty, Eliza

Orzeszkowa Meir Ezofowicz – fragmenty); zob. Kultura wysoka – kultura masowa.

• Krzepienie serc i szarganie świętości. Mity i mitologizacje. Spór o Sienkiewicza. Sien-

kiewicz duży i Sienkiewicz mały (Witold Gombrowicz Dziennik 1953-1956 – frag-
menty, Czesław Miłosz Sienkiewicz, Homer i Gnębon Puczymorda [w:] Prywatne
obowiązki – fragmenty).

• Pozytywiści na scenie i ekranie (zob. Kultura wysoka – kultura masowa).

Kultura wysoka – kultura masowa

(odwo∏ania do utworów znanych uczniom bàdê prezentowanych we fragmentach)

• realizm i naturalizm na scenie i ekranie (literatura powszechna) – np. Anna Karenina

– filmy w reż. J. Duviviera i w reż. C. Browna, Ostatni dzień Anny Kareniny –
spektakl w reż. M. Meszaros; Dama Kameliowa – film w reż. G. Cukora, film w reż.
M. Bologniniego, film w reż. J. Antczaka; Wojna i pokój – film w reż. K. Vidora,
film w reż. S. Bondarczuka; Pani Bovary – filmy w reż. P. Cardinala, w reż.
C. Chesnota, w reż. V. Minnellego i w reż. C. Chabrola, spektakl tv w reż. K. Babic-
kiego; Pani Bovary to ja – film w reż. Z. Kamińskiego; Germinal – film w reż.
C. Berri, Teresa Raquin – film w reż. M. Carné, Bestia ludzka – film w reż.
J. Renoira; Wielka miłość Balzaca – serial tv w reż. W. Solarza; Baryłeczka (G. de
Maupassanta) – film w reż. Christiana Jacques’a i Dyliżans – film w reż. J. Forda;
Baryłeczka – spektakl tv w reż. O. Lipińskiej; Rewizor (Gogola) – spektakl tv w reż.
J. Gruzy; Ożenek (Gogola) – spektakl tv w reż. J. Gruzy; Płaszcz (Gogola – Tuwima)
– spektakl tv w reż. A. Domalika; Stara baśń – widowisko tv w reż. I. Wollen,
Hrabina Cosel – film w reż. J. Antczaka, Zbrodnia i kara – spektakl tv w reż.
A. Wajdy, film w reż. P. Chenala i film anim. w reż P. Dumały; Biedni ludzie –
spektakl tv w reż. T. Bradeckiego; Łagodna – film w reż. M. Trelińskiego i film
anim. w reż. P. Dumały; Potrzask – film w reż. J. Małochy (poetyka naturalizmu);

• Sienkiewicz – scenarzysta filmowy – np. Ogniem i mieczem; Potop; Pan Wołodyjow-

ski filmy w reż. J. Hoffmana, Przygody Pana Michała – serial tv w reż. P. Komorow-
skiego, Quo vadis – filmy w reż. M. LeRoya, F. Rossiego, J. Kawalerowicza, Janko
Muzykant – widowisko tv w reż. M. Prałata; Latarnik – film w reż. Z. Skoniecznego;
Rodzina Połanieckich – serial tv w reż. J. Rybkowskiego, Marynia – film w reż.
J. Rybkowskiego, Hania – film w reż. S. Wohla i K. Wierzbiańskiego, Krzyżacy –
film w reż. A. Forda, W pustyni i w puszczy – filmy w reż. W. Ślesickiego
i G. Hooda, Szkice węglem – film w reż. A. Bohdziewicza;

• kwestia kobieca – np. Miasto kobiet – film w reż. F. Felliniego, Seksmisja – film

w reż. J. Machulskiego, Dziennik Bridget Jones – film w reż. S. Maguire, Dziewczyny
do wzięcia – film w reż. J. Kondratiuka, Kobieta samotna – film w reż. A. Holland;
Bolesław Prus – np. Lalka film w reż. W. Hasa, serial tv w reż. R. Bera, Faraon -
film w reż. J. Kawalerowicza, Anielka – widowisko tv w reż. R. Rowińskiego, Pla-
cówka – film w reż. Z. Skoniecznego, Grzechy dzieciństwa – film w reż. K. Nowaka,
Pensja pani Latter – film w reż. S. Różewicza; Katarynka – film w reż. S. Jędryki;
Eliza Orzeszkowa – np. Nad Niemnem – film i serial w reż. Z. Kuźmińskiego, Cham
– film w reż. L. Adamika;

• Maria Konopnicka – np. Nasza szkapa – widowisko tv w reż. J. Skalskiego;

wątki żydowskie – np. Austeria – film w reż. J. Kawalerowicza, Dybuk – widowisko
tv w reż. A. Holland, Cud Purymowy – film w reż. I. Cywińskiej, Skrzypek na dachu
– film w reż. N. Jewisona (zob. też Holocaust, kl. III, s. 40);

• dramat – np. Grube ryby – spektakl tv w reż. J. Bratkowskiego, Dom otwarty –

spektakl tv w reż. M. Kwiecińskiego;

• poezja śpiewana (np. piosenki ze słowami J. Kaczmarskiego: Trylogia – Pan Kmicic,

Pan Wołodyjowski, Pan Podbipięta; Lalka, czyli polski pozytywizm, Pani Bowary –
piosenka w wyk. P. Gintrowskiego z programu Mury, słowa K. M. Sieniawski;
Cz. Niemen – sonet A. Asnyka Jednego serca..., piosenki Piwnicy pod Baranami do
słów A. Asnyka w filmie Ostatni dzwonek w reż. M. Łazarkiewicz), happeningi i wy-
darzenia artystyczne, programy i filmy biograficzne, piosenki rockowe i disco polo
aktualnie prezentowane i popularne w mediach; publicystyka i literatura kobieca (np.
Manuela Gretkowska), romanse z serii „Harlequin”, współczesna liryka miłosna.

Sàd nad epokà

(praca z tekstami êród∏owymi)

• Walka pokoleń i myśli: między romantyzmem a pozytywizmem.
• Pozytywizm - żywy czy anachroniczny?
• Co przetrwało z epoki postyczniowej do dziś?
• Lektury pod strzechy. Krzepienie serc.
• Syntetyzowanie poznanego materiału, umotywowane wnioski własne.

Teksty êród∏owe do charakterystyki epoki

(samokszta∏cenie i korzystanie z ró˝nych êróde∏ informacji przez ucznia)

Grażyna Borkowska Pozytywiści i inni, Mała Historia Literatury Polskiej, Warszawa 1996
Grażyna Borkowska, Małgorzata Czermińska, Ursula Phillips Pisarki polskie od średniowiecza

do współczesności, Gdańsk 2000

Stanisław Bortnowski „Potop” w szkole, Warszawa 1988
Janina Kulczycka-Saloni Literatura polska lat 1876-1902 a inspiracja Emila Zoli, Wrocław 1974
Janina Kulczycka-Saloni Pozytywizm, Warszawa 1971
„Lalka” i inne. Studia w stulecie polskiej powieści realistycznej, red. Józef Bachórz, Michał

Głowiński, w serii „Z Dziejów Form Artystycznych w Literaturze Polskiej”, Warszawa 1992

Małgorzata Łoboz, Tadeusz Żabski Pozytywizm. Leksykon literatury polskiej, Wrocław 1999
Programy i dyskusje literackie okresu pozytywizmu, oprac. Janina Kulczycka-Saloni, Wrocław

1985

Henryk Markiewicz Pozytywizm, Warszawa 1978
Henryk Markiewicz Tradycje i rewizje, Kraków 1957
Anna Martuszewska Poetyka polskiej powieści dojrzałego realizmu, Wrocław 1977
Jan Nowakowski Spór o Zolę w Polsce, Wrocław 1951
Maria Ossowska Moralność mieszczańska, Wrocław 1985
Problemy literatury polskiej okresu pozytywizmu, red. Edmund Jankowski, Janina Kulczycka-

Saloni, seria 1-3, Wrocław 1980-1984

Słownik literatury polskiej XIX wieku, red. Józef Bachórz i Alina Kowalczykowa, Wrocław 1991
Jan Tomkowski Mój pozytywizm, Warszawa 1993
Stanisław Witkiewicz Sztuka i krytyka u nas, oprac. Maria Olszaniecka, Kraków 1971

III. M¸ODA POLSKA. MODERNIZM

Barwy epoki

(praca z tekstami êród∏owymi)

• Bankructwo idei; wśród -izmów epoki; twórcy i odbiorcy kultury.
• Kryzys filozofii pozytywistycznej; dekadentyzm i pesymizm, związki z romantyzmem.
• Schopenhauer a Młoda Polska, intuicjonizm Bergsona; Nietzsche – poza dobrem i złem,

idea nadczłowieka; dionizyjskość i apollińskość sztuki.

• Nowa koncepcja teatru; Wielka Reforma; teatr polski przełomu wieków, rozwój kaba-

retu literackiego.

• Krytyka świata mieszczańskiego, walka artysty z filistrem; cyganerie artystyczne.
• Pojęcia: artysta i sztuka, niezależność twórcy, sztuka dla sztuki; impresjonizm; eks-

presjonizm; symbolizm; secesja; przenikanie się sztuk. Styl literacki.

Dzie∏a – arcydzie∏a

(odbiór i rozumienie tekstów, hierarchia wartoÊci)

Literatura powszechna

1.Charles Baudelaire Kwiaty zła (np. Padlina, Oddźwięki, Portret) – prekursor symbo-

lizmu, poeta lęku egzystencjalnego, obsesja śmierci i nicości, obrazowanie naturali-
styczne.

2.Artur Rimbaud Statek pijany (fragmenty), Samogłoski – symbolizm, wyzwolenie

wyobraźni, ucieczka od rzeczywistości.

3.Paul Verlaine, wiersze (np. Sztuka poetycka, Zmierzch mistyczny) – muzyka i nastroje

w tekście, synestezja – przenikanie się sztuk.

4.Henryk Ibsen Dzika kaczka (fragmenty) – dramat realistyczno-symboliczny; elemen-

ty naturalizmu, prawda i kłamstwo, moralność mieszczańska.

5.Antoni Czechow Trzy siostry (fragmenty) – nowy typ dramatu; realizm i nastrojo-

wość w teatrze, niepokój moralny, analiza psychologiczna postaci.

6.Joseph Conrad Lord Jim – nowa odmiana powieści w prozie europejskiej; nowator-

stwo konstrukcyjne i nowatorstwo narracji; człowiek w sytuacji dramatycznych wy-
borów: wina, odpowiedzialność i ocena postępowania; powieść o wierności.

7.Tomasz Mann Śmierć w Wenecji (fragmenty) – tragiczna wizja artysty, odrzucenie

przez świat; ahumanizm, „historia rozkoszy upadku”, kres epoki.

Literatura polska

1.Artur Górski Młoda Polska (fragmenty); Zenon Przesmycki Wstęp do „Dramatów”

Maeterlincka (fragmenty); Stanisław Przybyszewski Confiteor (fragmenty) – programy
literackie przełomu wieków, artysta-kapłan, artysta ponad światem, sztuka dla sztuki.

2.Kazimierz Przerwa-Tetmajer – wiersze (np. Koniec wieku XIX, Dziś, Orzeł morski,

Grób poety, Melodia mgieł nocnych, Widok ze Świnicy do Doliny Wierchcichej, Ja
kiedy usta ku twym ustom chylę..., Marsz zbójecki; proza: Na Skalnym Podhalu –
fragmenty) – liryk pokolenia, ku otchłani i przeciw rozpaczy, dekadentyzm, konflikt
artysty z filistrem, impresjonizm, rozpaczliwy hedonizm, mitologizacja góralszczy-
zny, folklor.

3.Jan Kasprowicz – wiersze (np. Z chałupy – sonet XXXIX, Krzak dzikiej róży, Dies

irae – fragmenty, Księga ubogich: Rozmiłowała się ma dusza, Przeprosiny Boga) –
wobec prądów epoki: w służbie społecznej; realizm, przełom modernistyczny, sym-
bolizm w sonetach, prometeizm, katastrofizm i ekspresjonizm hymnów, franciszka-
nizm i pogodzenie ze światem.

4.Leopold Staff – wiersze (np. Kowal, Deszcz jesienny, Przedśpiew) – aktywizm życiowy,

„sen o potędze”, odrzucenie dekadentyzmu, klasycyzm i afirmacja życia.

5.Tadeusz Miciński – wiersze (np. W mroku gwiazd – Jam ciemny jest wśród wichrów

płomień boży, Ananke) – obraz poety i buntownika, kompleks winy i niemocy, sa-
crum i profanum, motyw szatana, rozdarcie wewnętrzne.

6.Stanisław Wyspiański Wesele – dramat sumienia narodu polskiego; dramat młodo-

polski, rozrachunek z wadami narodowymi, inteligencja i chłopstwo; wymowa sym-
boli; nasz taniec chocholi; nowe formy dramatyczne i sceniczne; synteza sztuk.

7.Gabriela Zapolska Moralność pani Dulskiej – dramat naturalistyczny, tragifarsa koł-

tuńska, oskarżenie moralności mieszczańskiej, dulszczyzna.

8.Stefan Żeromski – opowiadania (np.

Doktor Piotr, Zmierzch, Rozdzióbią nas kruki,

wrony..., Echa leśne) – problematyka społeczna, polemika z hasłami pozytywizmu,
tragizm bohaterów, sens szargania świętości – śmierć aheroiczna; Ludzie bezdomni –
powieść młodopolska, rozterki duchowe doktora Judyma: bezdomność bohaterów,
„dług przeklęty”, służba społeczna a szczęście osobiste; wymowa symboli, luźna
kompozycja; motywy romantyczne: Pielgrzym.

9.Władysław Reymont Chłopi, t. I: Jesień – realizm i naturalizm w obrazach życia

wsi, impresjonizm i nastrojowość, bohater zbiorowy, epopeja chłopska; Ziemia obie-
cana (fragmenty) – panorama miasta, naturalizm, antyurbanizm.

10.Tadeusz Boy-Żeleński Słówka (np. O bardzo niegrzecznej literaturze polskiej i jej

strapionej ciotce – fragmenty; Pieśń o mowie naszej – fragmenty) – krytyka świata
mieszczańskiego i artysty; walka z obłudą, bunt obyczajowy.

Konteksty, problemy, pytania

(korespondencja epok i sztuk)

• „Czytanie” sztuki modernizmu – impresjonizm, symbolizm, ekspresjonizm, secesja

(Julian Fałat, Władysław Podkowiński, Jacek Malczewski, Edward Munch, Paul Gau-
guin, Claude Monet, Édouard Manet, Paul Cézanne).

• Kicz i arcydzieło (np. Jan August Kisielewski W sieci – fragmenty o Szale Podkowiń-

skiego).

• Symbolizm i symbolika w poezji modernizmu (np. Stanisław Grochowiak Verlaine;

Z Verlaine’a, Jarosław Marek Rymkiewicz Trzy albo cztery wiersze owego Rimbauda).
Tendencja i niezależność twórcy; służebność a wolność (np. Czesław Miłosz Traktat
poetycki: I. Piękne czasy – fragmenty).

• Przemiany koncepcji artysty (np. Czesław Miłosz Poeta, Andrzej Bursa Poeta, Tade-

usz Różewicz Kazimierz Przerwa-Tetmajer).

• Dekadentyzm i katastrofizm kultury (np. Józef Czechowicz modlitwa żałobna, Wisła-

wa Szymborska Schyłek wieku).

• Kabaret literacki (od Zielonego Balonika do Piwnicy pod Baranami).
• Artyści i filistrzy (np. Kazimierz Przerwa-Tetmajer Evviva l’arte; Tadeusz Boy-Żeleń-

ski Znasz-li ten kraj – fragmenty).

• Moralność mieszczańska (np. felietony: A niech to wszyscy diabli! „Dziennik Polski”

11-12 XII 1993, 25-26 IX 1993).

• Folklor – mitologizacje. Wyspiański i Żeromski po latach (np. Franciszek Ziejka W kręgu

mitów polskich, fragmenty).

• Teatr ogromny – od Młodej Polski po wiek XXI (o inscenizacjach S. Wyspiańskiego,

L. Schillera, K. Swinarskiego, K. Dejmka).

• Powieść młodopolska (np. Jan Lechoń Na śmierć Conrada, Antoni Słonimski Conrad,

Jan Lechoń O rzeczach Tomasza Manna, Leopold Staff S.Ż.).

• Moderniści na scenie i ekranie (zob. Kultura wysoka – kultura masowa).

Kultura wysoka – kultura masowa

(odwo∏ania do utworów znanych uczniom bàdê prezentowanych we fragmentach)

• proza – scenariusz filmowy – Legenda Tatr – film w reż. W. Solarza; Sala nr 6 – film

w reż. A. Domalik; Smuga cienia – film w reż. A. Wajdy; Jej powrót (wg Conrada) –
film w reż. W. Orzechowskiego; Czas Apokalipsy – film w reż. F. F. Coppoli; Śmierć
w Wenecji – film w reż. L. Viscontiego; Chłopi – film i serial w reż. J. Rybkowskie-
go; Czarodziejska góra – film w reż. H. W. Geissendörfera; Ziemia obiecana – film
i serial w reż. A. Wajdy; Komediantka – film i serial w reż. J. Sztwiertni; Gorączka
(wg Dziejów jednego pocisku A. Struga) – film w reż. A. Holland;

• dramat na małym i dużym ekranie – Nora (Ibsena) – spektakl tv w reż. I. Cywińskiej;

Jan Gabriel Borkman – spektakl tv w reż. M. Kwiecińskiego; Róża (S. Żeromskiego)
– film w reż. J. Lejtesa; Dzika kaczka – spektakle tv w reż. J. Świderskiego i w reż.
A. Glińskiej, film w reż. H. Safrana; Trzy siostry – spektakl tv w reż. A. Bardiniego;
Wujaszek Wania – spektakl tv w reż. K. Kutza; Noc listopadowa – spektakl tv w reż.
A. Wajdy; Warszawianka – spektakle tv w reż. A. Chrzanowskiego i w reż. A. Łapic-
kiego; Wesele – spektakl tv w reż. J. Kulczyckiego i film w reż. A. Wajdy; La Boh

¯me

– sceny z Wesela i Wyzwolenia – spektakl tv w reż. J. Grzegorzewskiego; Dulscy –
film w reż. J. Rybkowskiego; Moralność pani Dulskiej – spektakl tv w reż. T. Zyga-
dły; Z biegiem lat, z biegiem dni – serial tv w reż. A. Wajdy; Małka Szwarcenkopf
G. Zapolskiej – spektakl tv w reż. W. Nowaka; Panna Maliczewska G. Zapolskiej –
spektakl tv w reż. G. Holoubka; My Fair Lady – film w reż. G. Cukora; Pigmalion
G. B. Shawa – spektakl tv w reż. M. Wojtyszki;

• Żeromski żywy – np. Doktor Judym – film w reż. W. Haupego, Popioły – film w reż.

A. Wajdy; Dzieje grzechu – film w reż. W. Borowczyka, Wierna rzeka – filmy w reż.
T. Chmielewskiego i L. Buczkowskiego; Syzyfowe prace – film i serial w reż. P. Ko-
morowskiego;

• biografie artysty – np. Całkowite zaćmienie (o A. Rimbaudzie i P. Verlainie) – film

w reż. A. Holland; Portret Oscara Wilde’a – film w reż. B. Gilberta, Przeznaczenie –
film w reż. J. Koprowicza (o K. Przerwie-Tetmajerze); Dagny – film w reż. H. San-
doya (o S. Przybyszewskim); Czechow – film w reż. N. Michałkowa; Joseph Conrad
– film w reż. D. Thomasa; Na Harendzie Jana Kasprowicza – film dok. L. Smoliń-
skiej i M. Sroki;

• programy dokumentalne i biograficzne;
• piosenki Jacka Kaczmarskiego, Krzysztofa Krawczyka, Czesława Niemena, Edwarda

Stachury, romanse z serii „Harlequin”, teksty piosenek (rock, rap, disco polo) popu-
larne i aktualnie prezentowane w mediach, płyta Lubię kiedy kobieta – w wykonaniu
Michała Żebrowskiego, Anny Marii Jopek, Katarzyny Stankiewicz, Kasi Nosowskiej,
płyta Mów do mnie jeszcze – w wykonaniu Justyny Steczkowskiej i Pawła Deląga.

Sàd nad epokà

(praca z tekstami êród∏owymi)

• Co zostało z idei Żeromskiego po latach?
• Młoda Polska w ocenie potomnych (m.in. Julian Tuwim Dziesięciolecie);
• Syntetyzowanie poznanego materiału, umotywowane wnioski własne.

Teksty êród∏owe do charakterystyki epoki

(samokszta∏cenie i korzystanie z ró˝nych êróde∏ informacji przez ucznia)

Michał Głowiński Powieść młodopolska, Wrocław 1969
Wojciech Gutowski Nagie dusze i maski (O młodopolskich mitach miłości), Kraków 1992
Artur Hutnikiewicz Młoda Polska, Warszawa 1994
Andrzej Z. Makowiecki Młoda Polska, Warszawa 1981
Młodopolski świat wyobraźni. Studia i eseje, red. Maria Podraza-Kwiatkowska, Kraków 1977
Obraz literatury polskiej XIX i XX wieku. Seria piąta: Literatura okresu Młodej Polski, t. I-IV,
red. Kazimierz Wyka, Artur Hutnikiewicz i in., Warszawa 1968-1977
Maria Podraza-Kwiatkowska Literatura Młodej Polski, Warszawa 1992
Maria Podraza-Kwiatkowska Symbolizm i symbolika w poezji Młodej Polski, Kraków 1994
Programy i dyskusje literackie okresu Młodej Polski, oprac. Maria Podraza-Kwiatkowska, Wro-

cław 1973

Słownik literatury polskiej XIX wieku, red. Józef Bachórz i Alina Kowalczykowa, Wrocław 1991
Słownik literatury polskiej XX wieku, red. Alina Brodzka i in., Wrocław 1992
Jan Tomkowski Młoda Polska, Mała Historia Literatury Polskiej, Warszawa 2001
Teresa Walas Ku otchłani (dekadentyzm w literaturze polskiej 1890-1905), Kraków 1986
Tomasz Weiss Cyganeria Młodej Polski, Kraków 1970
Kazimierz Wyka Młoda Polska, Kraków 1977
Franciszek Ziejka W kręgu mitów polskich, Kraków 1977

KLASA III

DWUDZIESTOLECIE MI¢DZYWOJENNE – LITERATURA WSPÓ¸CZESNA

I. DWUDZIESTOLECIE MI¢DZYWOJENNE

Barwy epoki

(praca z tekstami êród∏owymi)

• Odzyskanie niepodległości, od wielkich nadziei i optymizmu do straconych złudzeń,

nastroje katastrofizmu i depresji w drugim dziesięcioleciu, nowatorskie tendencje
w sztuce; okres jasny i ciemny.

• Pesymizm i katastrofizm, antyrealizm i antynaturalizm; manifesty i programy arty-

styczne.

• Teoria O. Spenglera o zmierzchu europejskiej kultury. Egzystencjalizm – wyraz pesy-

mizmu epoki (M. Heidegger, K. Jaspers). Psychologia behawiorystyczna i psychoana-
liza (Z. Freud). Filozofia kultury E. Cassirera i teoria archetypów K. Junga. Fenome-
nologia.

• Przyspieszenie procesów masowych, nobilitacja tłumu i szarego człowieka.
• Nowatorskie tendencje w sztuce: dążenie do stworzenia czystej rzeźby, malarstwa

i architektury – kubizm, ekspresjonizm, nadrealizm, abstrakcjonizm; muzyka kon-
kretna; zerwanie z realizmem w teatrze, rozwój filmu – X Muzy.

Dzie∏a – arcydzie∏a

(odbiór i rozumienie tekstów, hierarchia wartoÊci)

Literatura powszechna

1.Thomas Stearns Eliot Ziemia jałowa (fragmenty, np. Kazanie ogniste) – poemat

o upadku cywilizacji; kryzys kultury i uczuć; związki z tradycją, aluzyjność i polifo-
niczność poezji.

2.Guillaume Apollinaire – wiersze (np. Prześliczna rudowłosa, Rekrut) – awangarda

artystyczna, związki z kubizmem, specyfika języka poetyckiego, poetyka snu, surre-
alizm, proroczy portret poety G. de Chirico, 1914 r.

3. Franz Kafka Proces – powieść parabola; świat jako koszmar, metafizyczna trwoga,

katastrofizm – kryzys moralności i samotność jednostki.

4.Marcel Proust W poszukiwaniu straconego czasu (fragmenty W stronę Swanna) –

wielkie studium psychologiczno-obyczajowe, eksperyment i nowatorstwo w powie-
ści, czas, wnikanie w głąb ludzkiej nieświadomości.

5.Michał Bułhakow Mistrz i Małgorzata – rzeczywistość państwa totalitarnego, ba-

śniowo-groteskowa przypowieść o dobru i złu; twórca i dzieło; kompozycja otwarta
– powieść w powieści.

Literatura polska

1.Julian Tuwim – wiersze (np. Wiosna. Dytyramb, Życie..., Prośba o piosenkę, Do

krytyków, Mieszkańcy, Do prostego człowieka) – witalizm, aktywizm, poetyka co-
dzienności, nowy bohater i nowy poeta.

2.Jan Lechoń – wiersze (np. Herostrates, Mochnacki, Pani Słowacka – fragmenty) –

polemika z tradycją romantyczną, i fascynacja romantyzmem, bezpośredniość do-
znania świata.

3.Leopold Staff – wiersze (np. z tomu Ścieżki polne: Ars poetica, Wysokie drzewa) –

polemika z tradycją młodopolską, poetyka codzienności, klasycyzm, koncepcja na-
tury, kontemplacja przyrody.

4.Bolesław Leśmian – wiersze (np. Dziewczyna, W malinowym chruśniaku, Dusiołek,

Pan Błyszczyński, Dwoje ludzieńków) – nowa wyobraźnia, Bóg i świat, byt i nicość,
miłość i śmierć; fantastyka, ballada, urok i dziwność świata, nowatorstwo języka.

5.Julian Przyboś – wiersze (np. Gmachy, Z Tatr, Odjazd z wakacji) – optymizm cywi-

lizacyjny w początkach twórczości; poezja miasta; konstruktywizm, poetyckie ekwi-
walenty uczuć, poetyka awangardy przeciwko wacie słów.

6.Józef Czechowicz – wiersze (np. na wsi, żal, modlitwa żałobna) – przeczucie zagła-

dy, między arkadią i apokalipsą, życie i śmierć; muzyczność poezji.

7.Maria Pawlikowska-Jasnorzewska – wiersze (np. Miłość, Ślepa, Ofelia, Zanurzcie

mnie w niego, Najpiękniejszy sen) – miniatura poetycka, zmysłowość erotyki, stu-
dium kobiecego lęku przed brzydotą, starością i śmiercią.

8.Stefan Żeromski Przedwiośnie – powieść-dyskusja; rewolucja czy reformy; mity i rze-

czywistość, pytanie o ideę Polski, romans z ojczyzną, powieść realistyczna i polityczna.

9.Zofia Nałkowska Granica – dylematy sumienia i bankructwo inteligenta; granice

społeczne i moralne, odpowiedzialność; powieść społeczno-psychologiczna; nowa-
torstwo konstrukcji i narracji.

10.Maria Dąbrowska Noce i dnie t. I, wybrane fragmenty tomów następnych – powieść

rzeka; etos pracy, obraz środowisk społecznych, księga domu polskiego, tradycje
romantyczne i pozytywistyczne, ideały conradowskie, bowaryzm.

11.Maria Kuncewiczowa Cudzoziemka – powieść psychologiczna, technika psychoanali-

tyczna; nowatorstwo kompozycyjne, historia życia przegranego, portret kobiecy.

12.Witold Gombrowicz Ferdydurke – świat jako groteska; walka z formą; poszukiwanie

formy własnej; poetyka absurdu i paradoksu, kreacja narratora; burzenie mitów,
funkcja parodii.

13.Bruno Schulz Sklepy cynamonowe (fragmenty, np. Nawiedzenie) – proza poetycka,

bankructwo realności, poszukiwanie czasu utraconego, mityzacja rzeczywistości, magia
słów.

14.Stanisław Ignacy Witkiewicz Szewcy – katastroficzna wizja historii i kultury; straco-

ne złudzenia ludzkości; teatr groteski i drwiny, „czysta forma” w dramacie.

Konteksty, problemy, pytania

(korespondencja epok i sztuk)

• „Czytanie” sztuki XX wieku (kubizm, ekspresjonizm, surrealizm – Pablo Picasso,

Georges Braque, Marc Chagall, Salvador Dali; awangarda polska – Władysław Strze-
miński, obrazy kapistów i kolorystów polskich: Jan Cybis, Józef Czapski, Tadeusz
Piotr Potworowski).

• Między tradycją i awangardą. Programy i spory literackie.
• Grupy poetyckie dwudziestolecia (np. Czesław Miłosz Traktat poetycki – II. Stolica

(fragmenty), Antoni Słonimski Popiół i wiatr – fragmenty).

• Motyw wiosny w kulturze (np. wiersze poetów „Skamandra”, Adam Mickiewicz Pan

Tadeusz – fragment, Stefan Żeromski Wiatr od morza – Odjazd Smętka - fragmenty,
Stanisław Wyspiański Noc listopadowa – fragmenty (pożegnanie Demeter i Kory,
zapowiedź wiosny), poezja stanu wojennego; Spór o „Przedwiośnie” – widowisko
dokumentalne w reż. L. Smolińskiej i M. Sroki.

• Mity i demitologizacje – Szklane domy XX/XXI wieku.
• Kryzys kultury. Świat jako koszmar. Katastrofizm (np. J. Tuwim Bal w operze –

fragmenty; K. I. Gałczyński Koniec świata – fragmenty; Antoni Słonimski Popiół
i wiatr – fragmenty; wczesne wiersze Cz. Miłosza Roki, O książce; obrazy S. I. Wit-
kiewicza, szczególnie ostatni autoportret).

• Teatr i film – muzy XX wieku (zob. Kultura wysoka – kultura masowa).
• Realizm i awangarda na scenie i ekranie (o inscenizacjach sztuk Jerzego Szaniawskiego

i Stanisława Ignacego Witkiewicza; Jerzy Szaniawski Dwa teatry – fragmenty aktu I).

Kultura wysoka – kultura masowa

(odwo∏ania do utworów znanych uczniowi bàdê prezentowanych we fragmentach)

• proza – scenariusz filmowy – np. Mistrz i Małgorzata – widowisko tv w reż.

M. Wojtyszki, Piłat i inni – film w reż. A. Wajdy; Proces – spektakl tv w reż.
L. Adamika, filmy w reż. O. Wellesa, A. Puipy i D. Jonesa; Miłość Swanna – film
w reż. V. Schlöndorffa; Przedwiośnie – spektakl tv w reż. W. Solarza, film w reż.
F. Bajona; Na plebanii w Wyszkowie (wg S. Żeromskiego) – widowisko tv w reż.
L. Smolińskiej i M. Sroki; Granica – spektakl tv w reż. J. Błeszyńskiego, filmy
w reż. J. Lejtesa i J. Rybkowskiego; Romans Teresy Hennert (wg Z. Nałkowskiej) –
film w reż. I. Gogolewskiego; Brzezina – film w reż. A. Wajdy; Panny z Wilka – film
w reż. A. Wajdy; Noce i dnie – film w reż. J. Antczaka; Cudzoziemka – film w reż.
R. Bera i spektakl tv w reż. J. Kulczyńskiego; Ferdydurke – spektakl tv w reż.
M. Wojtyszki; 30 Door Key – film w reż. J. Skolimowskiego; Sanatorium pod Klep-
sydrą – film w reż. W. Hasa; Ażiotaż biletów na czas (o prozie Schulza) – film w reż.
A. Skiby; Ulica Krokodyli – spektakl tv w reż. J. Wiśniewskiego, Ach, Combray (wg
Prousta) – spektakl tv w reż. W. Matuszewskiego.

• dramat na scenie i ekranie – np. W starym dworku czyli niepodległość trójkątów –

film w reż. A. Kotkowskiego; W małym dworku – spektakl tv w reż. Z. Hübnera,
Matka (Witkacego) – spektakl w reż. J. Jarockiego; Matka Courage i jej dzieci –
spektakl tv w reż. L. Adamika.

• surrealizm w kinie (np. Pies andaluzyjski w reż. L. Bu

ñuela i S. Dali).

• biografie artysty – np. Kafka – film w reż. P. Dumały; Leśmian – film w reż.

L. Barona; Gwiazda Piołun (o S. I. Witkiewiczu) – film w reż. H. Kluby, Republika
marzeń (o B. Schulzu) – film w reż. J. C. Ehlersa.

Sàd nad epokà

(praca z tekstami êród∏owymi)

• Dorobek artystyczny literatury międzywojnia.
• Między tradycją i awangardą.
• Bunt mas (fragmenty książki J. Ortegi y Gasseta).
• Co zostało z idei Żeromskiego po latach (szklane domy a XXI wiek)?

Teksty êród∏owe do charakterystyki epoki

(samokszta∏cenie i korzystanie z ró˝nych êróde∏ informacji przez ucznia)

Lesław Eustachiewicz Dwudziestolecie 1919-1939, Warszawa 1982
Artur Hutnikiewicz Od czystej formy do literatury faktu, Toruń 1979
Stanisław Jaworski Awangarda, Warszawa 1992
Alina Kowalczykowa Programy i spory literackie w dwudziestoleciu 1918-1939, Warszawa 1981
Jerzy Kwiatkowski Dwudziestolecie międzywojenne, Warszawa 2000
Literatura polska 1918-1975, t.1, 1918-1932, red. Alina Brodzka, Helena Zaworska, Stefan Żół-

kiewski, Warszawa 1975

Anna Nasiłowska Trzydziestolecie 1914-1944, Mała Historia Literatury Polskiej, Warszawa 1995
Słownik literatury polskiej XX wieku, red. Alina Brodzka i in., Wrocław 1992
Stanisław Ignacy Witkiewicz Czysta Forma w teatrze, opr. Janusz Degler, Warszawa 1986
Janusz Stradecki W kręgu Skamandra, Warszawa 1977

II. LITERATURA WSPÓ¸CZESNA

Barwy epoki

(praca z tekstami êród∏owymi)

• Literatura polska po roku 1939. W labiryncie prądów i kierunków; pokolenia literackie.
• II wojna światowa jako kryzys cywilizacji i świadomości oświeceniowej. Apokalipsa

spełniona. Kryzys wartości w świecie współczesnym, ideologie i poszukiwanie wol-
ności jednostki.

• Inter arma non silent musae – życie kulturalne w czasie II wojny światowej.

Dwa ośrodki rozwoju literatury polskiej w latach 1945-1989, znaczenie „Kultury”
paryskiej, dwa obiegi w latach 1976-1989.

• Katastrofizm i poszukiwanie wartości, socrealizm, egzystencjalizm, postmodernizm.

Doświadczenie totalitaryzmów. Szukanie obszarów zakorzenienia – tradycja śródziem-
nomorska. Miłość i godność (Erich Fromm, Albert Camus, Jean Paul Sartre, Leszek
Kołakowski, Jan Paweł II).

• „Hańba domowa”, mała stabilizacja, stan oblężenia, ucieczka z utopii – bunty spo-

łeczne i droga ku wolności; przeciw normom i konwenansom.

• Socrealizm i malarstwo współczesne, poszukiwania twórcze i eksperymenty formal-

ne, kolaż, happening i performance; postmodernizm, przemiany w teatrze i filmie –
awangarda ; kultura masowa.

Dzie∏a – arcydzie∏a

(odbiór i rozumienie tekstów, hierarchia wartoÊci)

Literatura powszechna

• Wobec zagrożeń współczesności

1.Albert Camus Dżuma (egzystencjalizm w literaturze, powieść-parabola, kronika za-

grożenia i panowania zła; moralizm heroiczny).

2.George Orwell Rok 1984 (antyutopia, powieść parabola, wizja świata odwróconych

wartości; czy możliwa jest walka o prawa jednostki).

3.Friedrich Dürrenmatt Wizyta starszej pani (teatr absurdu, pesymistyczna wizja upad-

ku wartości i kryzysu człowieczeństwa; moralność na sprzedaż).

Literatura polska

• „Czy my karty Iliady...?”

1.Krzysztof Kamil Baczyński – wiersze (np. Pokolenie [Wiatr drzewa spienia...],

Historia, Miłość, Niebo złote ci otworzę, Ten czas, Wyroki) – katastrofizm gene-
racyjny i historiozoficzny, poeta straconego pokolenia; porażenie okupacyjne,
między arkadią i apokalipsą; nowy romantyzm w erotykach.

2.Tadeusz Różewicz – wiersze (np. Ocalony, Przygotowanie do wieczoru autorskiego

– końcowy wiersz eseju, Niejasny wiersz, Zostawcie nas, Drzewo, Cierń, W świetle
lamp filujących, Zadanie domowe, Nożyk profesora - fragmenty) – poezja po Oświę-
cimiu – liryka ściśniętego gardła; tragizm epoki pieców i próby poszukiwania war-
tości.

• „Gdzież jest, poeto, ocalenie?”

1.Czesław Miłosz – wiersze (np. Campo di Fiori, Piosenka o porcelanie, Moja wier-

na mowo, Poeta, Traktat moralny – fragmenty) – wierność nakazom moralnym;
rola poezji i poety wobec bezwzględności świata, samotność i tragizm jednostki –
tęsknota za utraconą arkadią.

2.Zbigniew Herbert – wiersze (np. Sprawozdanie z raju, Pan Cogito – powrót, Pan

Cogito o postawie wyprostowanej, Guziki, Potęga smaku, Przesłanie Pana Cogito,
Pan Cogito o cnocie, Raport z oblężonego miasta) – ucieczka z utopii w imię oca-
lenia wartości, zakorzenienie w ideałach klasycznych, wierność duchowemu dzie
dzictwu człowieka, nakazy moralne).

• „Jak żyć, spytał mnie w liście ktoś...”

1.Wisława Szymborska – wiersze (np. Dwie małpy Bruegla, Cebula, Schyłek wieku,

Kot w pustym mieszkaniu, Nic darowane, Negatyw) – moralistyka poetycka i filozo-
ficzne spojrzenie na człowieka, żartobliwy dystans i paradoksy współczesności;
pytania zadawane sobie i światu.

2.Jan Twardowski – wiersze (np. Wigilia, Mrówko ważko biedronko, co nas spotyka –

Wiersz z banałem w środku) – poezja religijna, franciszkańska miłość do świata,
natury i człowieka; „Malutka wiara” radosna.

• „Donosy rzeczywistości...”

1.Miron Białoszewski – wiersze (np. Karuzela z madonnami, Autobiografia, Podłogo

błogosław, Wywiad) – poezja lingwistyczna i metafizyczna; niezwykłość codzien-
ności i peryferii współczesnej kultury; Kabaret Kici Koci (fragmenty) – groteska
i absurd.

2.Stanisław Barańczak – wiersze (np. Spójrzmy prawdzie w oczy, Garden party, Wi-

dokówka z tego świata) – poezja lingwistyczna, krytyczna ocena współczesności,
obnażanie nadużyć języka i przejawów kultury masowej.

• Wobec doświadczeń totalitaryzmów. Świadectwa czasów pogardy

1.Tadeusz Borowski – opowiadania (np. Pożegnanie z Marią, U nas w Auschwitzu,

Ludzie, którzy szli, Dzień na Hermenzach) – „kamienny świat” i zwyczajna apoka-
lipsa; wpływ wojny na psychikę człowieka, człowiek zlagrowany.

2.Gustaw Herling-Grudziński Inny świat – stalinizm jako zagrożenie człowieka i na

rodu, doświadczenie przemocy; niszczenie człowieczeństwa i próby jego ocalenia,
dokument cywilizacji więziennej; odwrócony Dekalog.

3.Tadeusz Konwicki Mała apokalipsa (fragmenty) – groteskowy obraz realnego so-

cjalizmu, upadek moralny jednostki i społeczeństwa, katastrofa i absurd świata.

• Jednostka wobec wartości

Fragmenty prozy dokumentalnej i eseistycznej (np. Hanna Krall Zdążyć przed Pa-
nem Bogiem; Kazimierz Moczarski Rozmowy z katem; Leopold Tyrmand Dziennik
1954; Jan Strzelecki Próby świadectwa; Leszek Kołakowski O wolności [w:] Mini-
wykłady o maxi-sprawach, seria I; Ryszard Kapuściński Cesarz; Aleksander Wat
Mój wiek) – doświadczenia egzystencjalne i sposoby ich przedstawiania w literatu
rze, poszukiwanie niezniszczalnych wartości.

• Przemiany w teatrze XX wieku

1.Tadeusz Różewicz Kartoteka (wyróżniki sztuki współczesnej, kolaż i behawioryzm,

groteska jako komentarz do historii i współczesności, doświadczenie generacyjne –
kartoteka everymana i ludzkości).

2.Sławomir Mrożek Tango (groteska w walce z nonsensem życia; między tradycją

a awangardą; bunt jednostki przeciwko zagładzie wartości).

• Mity i demitologizacje

Witold Gombrowicz Trans-Atlantyk (rozrachunek z tradycją narodową, stylizacja,
groteska i absurd).

• Literatura naszych czasów

Wybory czytelnicze uczniów (np. Andrzej Stasiuk Dukla lub Mury Hebronu; Olga
Tokarczuk Dom dzienny, dom nocny; Antoni Libera Madame; Jerzy Pilch Pod Moc
nym Aniołem) – poszukiwania tematyczne i twórcze prozy współczesnej.

Konteksty, problemy, pytania

(korespondencja epok i sztuk)

• „Czytanie” sztuki XX wieku – surrealizm, kubizm, awangarda, popkultura (np. Pablo

Picasso, Marc Chagall, Salvador Dali, Andy Warhol, Władysław Hasior, Tadeusz
Kantor, Jerzy Duda-Gracz).

• Nowy romantyzm czasów wojny (np. Krzysztof Kamil Baczyński, Tadeusz Borowski,

poezja stanu wojennego).

• Nurt żydowski w literaturze współczesnej (np. Antoni Słonimski Elegia miasteczek

żydowskich, Julian Stryjkowski Austeria – fragmenty, Henryk Grynberg Żydowska
wojna – fragmenty, Eva Hoffman Zagubione w przekładzie – fragmenty, Michał Gło-
wiński Czarne sezony – fragmenty).

• Poeta-przewodnik duchowy. Wątki tyrtejskie w kulturze (np. Czesław Miłosz Poeta,

Jacek Kaczmarski Mury).

• Nowożytny mit bohaterski.
• Czy wszystko w kulturze jest dozwolone? Wydarzenia artystyczne. Sztuka XX wieku:

happening i performance. Wstrząs estetyczny. Skandal artystyczny.

• Gusta i mody literackie. Pamiętniki kurtyzan, czyli lektury spod ławki. „Harlequiny”

– ogrody miłości.

• Nurt wiejski – między naturą i kulturą; cena awansu (np. Edward Redliński Konopiel-

ka – fragmenty, Awans – fragmenty, Wiesław Myśliwski Widnokrąg – fragmenty,
Tadeusz Nowak, wybrane psalmy).

• Czy literatura XX wieku ma bohatera? (np. Tadeusz Różewicz Zaraz skoczę szefie,

Zbigniew Herbert Pan Cogito obserwuje w lustrze swoją twarz, Tadeusz Konwicki
Mała apokalipsa – fragmenty).

• Kamienny świat – kultura i natura (np. Tadeusz Borowski, Tadeusz Różewicz, Edward

Stachura; Jonasz Kofta Pamiętajcie o ogrodach...).

• Od Pigalle po Kresy. Sentymentalne podróże i mity (fragm. książki Jacka Kolbuszew-

skiego Od Pigalle po Kresy, Tadeusz Konwicki Kompleks polski – fragmenty, Adam
Zagajewski Jechać do Lwowa – fragmenty).

• Od realizmu do magii – literackie i filmowe prezentacje świata (np. Gabriel Garcia

Marquez Sto lat samotności – fragmenty, Olga Tokarczuk Prawiek i inne czasy –
fragmenty; zob. Kultura wysoka – kultura masowa).

• Język propagandy – nowomowa i bełkot (np. fragmenty książek Michała Głowińskie-

go Nowomowa po polsku, Peereliada, teksty satyryczne Jacka Fedorowicza – frag-
menty, np. Kolega kierownik i telewizja, „Brulion” 1987, nr 1).

• Literackie mity osobowe – pisarz w roli idola; młodzi gniewni; kaskaderzy literatury (np.

wiersze Edwarda Stachury, Rafała Wojaczka, Andrzeja Bursy, Haliny Poświatowskiej).

• W oparach absurdu. Destrukcja i chaos. Błazeństwo i groteska jako środek terapii

Sławomir Mrożek – opowiadania (np. Lew, Na szklanej górze, Droga obywatela, Ostatni
husarz); dramaty (np. Męczeństwo Piotra Ohey’a – fragmenty, Strip-tease – fragmen-
ty); Waldemar Frydrych Major Historia Pomarańczowej Alternatywy – Krasnoludki
na murach i ulicach, „Odra” 2000, nr 9; Olga Tokarczuk Profesor Andrews w Warsza-
wie, „Tygodnik Powszechny” 1998, nr 51-54; Kabarecik Olgi Lipińskiej – TVP1).

• Mity i hity popkultury – „teksty zbójeckie” mass mediów.
• Nowe problemy i postawy kobiet – feminizm, specyficzny charakter twórczości kobie-

cej w XX i początkach XXI wieku (Irena Krzywicka – „gorszycielka” z dwudziestole-
cia, wybrane wiersze H. Poświatowskiej, portrety kobiet w utworach Olgi Tokarczuk,
popularność dwóch książek Helen Fielding o Bridget Jones i adaptacji filmowej).

• Miłość w kulturze współczesnej (wybory uczniów).
• Kultura obrazkowa – komiksy (np. z pisma „Relax”: Asterix i Obelix Uderzo i Go-

scinnego, Maus Arta Spiegelmana – wybór).

• Reklama. Czasopisma – współczesny język prasowy.

Kultura wysoka – kultura masowa

(odwo∏ania do utworów znanych uczniowi bàdê prezentowanych we fragmentach)

• proza – scenariusz filmowy – Krajobraz po bitwie – film w reż. A Wajdy; Pożegnanie

z Marią – film w reż. F. Zylbera, spektakl tv w reż. P. Szulkina; Przy torze kolejowym
(Z. Nałkowska) – film w reż. A. Barańskiego; Disneyland (S. Dygat) – spektakl tv
w reż. F. Zylbera; Kolumbowie – serial tv w reż. J. Morgensterna; Jezioro Bodeńskie
– film w reż. J. Zaorskiego; Popiół i diament – film w reż. A. Wajdy; Mała apokalip

sa – film w reż. Costy-Gavrasa; Kronika wypadków miłosnych – film w reż. A. Wajdy;

Dolina Issy – film w reż. T. Konwickiego; Konopielka – film w reż. W. Leszczyńskie-
go; Awans – film w reż. J. Zaorskiego; Test pilota Pirxa (wg S. Lema) – film w reż.
M. Piestraka, Tańczący jastrząb – film w reż. G. Królikiewicza;.

• mity i demitologizacje – Lotna – film w reż. A. Wajdy; Eroica – film w reż.

A. Munka; Zezowate szczęście – film w reż. A. Munka; Kanał – film w reż.
A. Wajdy; Pokolenie – film w reż. A. Wajdy; Hubal – film w reż. B. Poręby; Orzeł –
film w reż. L. Buczkowskiego; Trans-Atlantyk – spektakl tv w reż. M. Grabowskiego;

• Holocaust – Ulica Graniczna – film w reż. A. Forda; Samson – film w reż. A. Wajdy;

Pianista – film w reż. R. Polańskiego; Na Hożej, Jasnej i Słonecznej (o K. Moczar-
skim) – film dok. w reż. A. Titkowa; Dekalog, osiem – film tv w reż. K. Kieślowskie-
go; Anna Frank – film w reż. J. Ermana, Oficyna (wg Dzienników A. Frank) – spek-
takl tv w reż. B. Borys-Damięckiej; Shoah – film w reż. C. Lanzmanna; Lista Schin-
dlera – film w reż. S. Spielberga; Życie jest piękne – film w reż. R. Benigniego;
Jeszcze tylko ten las – film w reż. J. Łomnickiego; Korczak – film w reż. A. Wajdy;
Wielki Tydzień – film w reż. A. Wajdy; Austeria – film w reż. J. Kawalerowicza;
Europa, Europa – film w reż. A. Holland; Miejsce urodzenia – film dok. P. Łoziń-
skiego, Boże skrawki – film w reż. Y. Bogayewicza;

• świat obozów i łagrów – Epilog norymberski – spektakl tv w reż. J. Antczaka; Z ar-

chipelagu Gułag – film dok. w reż. J. Gębskiego; Pasażerka – film w reż. A. Munka;
Ostatni etap – film w reż. W. Jakubowskiej; Doktor Żywago – film w reż. D. Leana;
Życie za życie – film w reż. K. Zanussiego; Las katyński – film dok. w reż. P. Łoziń-
skiego; Cynga – film w reż. L. Wosiewicza; Wszystko, co najważniejsze – film w reż.
R. Glińskiego; Kornblumenblau – film w reż. L. Wosiewicza;

• totalitaryzm – władza i dyktatura: Dyktator – film w reż. Ch. Chaplina, Trzysta mil do

nieba – film w reż. M. Dejczera; Ostatni prom – film w reż. W. Krzystka; Ostatni
dzwonek – film w reż. M. Łazarkiewicz; Prymas – film w reż. T. Kotlarczyk; Folwark
zwierzęcy – film anim. w reż. L. de Rochemonta i film. w reż. J. Stephensona; Rok
1984 – filmy w reż. M. Andersona i M. Radforda; Fahrenheit 451– film w reż.
F. Truffauta, Danton – film w reż. A. Wajdy; Defilada – film dokum. w reż.
A. Fidyka; Pokuta – film w reż. T. Abuładze; Dreszcze – film w reż. W. Marczewskie-
go; Wielki bieg – film w reż. J. Domaradzkiego; Człowiek z marmuru – film w reż. A.
Wajdy; Przesłuchanie – film w reż. R. Bugajskiego; Cwał – film w reż.
K. Zanussiego; Matka Królów – film w reż. J. Zaorskiego; Zabić księdza – film w reż.
A. Holland; Ucieczka z kina Wolność – film w reż. W. Marczewskiego; Msza za miasto
Arras (A. Szczypiorski) – spektakl tv w reż. J. Kijowskiego; Wigilia 1981 – film w reż.
L. Wosiewicza; Gry uliczne – film w reż. K. Krauze; W zawieszeniu – film w reż. W.
Krzystka; Zawrócony – film w reż. K. Kutza; Władca much – film w reż. H. Hooka;
Krąg pierwszy (A. Sołżenicyn) – film w reż. A. Forda; Skarga – film w reż. J. Wójcika;

• dramat na scenie i ekranie – Niemcy – spektakl tv w reż. K. Dejmka i w reż.

A. Łapickiego, film w reż. Z. Kamińskiego; Pierwszy dzień wolności – film w reż.
A. Forda; Dwa teatry – spektakl tv w reż. G. Holoubka; Kartoteka – spektakl tv
w reż. K. Swinarskiego i w reż. K. Kieślowskiego; Kartoteka rozrzucona – widowi-
sko tv w reż. K. Kutza; Świadkowie (T. Różewicz) – spektakl tv w reż. A. Hanuszkie-
wicza; Białe małżeństwo – film w reż. M. Łazarkiewicz; Emigranci – spektakl tv

w reż. K. Kutza; Tango – spektakl tv w reż. P. Szulkina; Indyk (S. Mrożek) – spektakl
tv w reż. M. Wojtyszki; Karol (S. Mrożek) – spektakl tv w reż. A. Bednarka; Wieleb-
ni (S. Mrożek) – spektakl tv w reż. K. Kutza; Kontrakt (S. Mrożek) – spektakl tv
w reż. K. Dejmka; Ambasador (S. Mrożek) – spektakl tv w reż. E. Axera, Czarowna
noc (S. Mrożek) – spektakl tv w reż. I. Wollen, Wizyta starszej pani – spektakl tv
w reż. J. Gruzy; Ślub (W. Gombrowicz) – spektakl tv w reż. J. Jarockiego; Operetka
(W. Gombrowicz) – spektakl tv w reż. J. Grzegorzewskiego; Łysa śpiewaczka – spek-
takl tv w reż. R. Szejda;

• wojna w kinematografii – Szeregowiec Ryan – film w reż. S. Spielberga; Czas apoka-

lipsy – film w reż. F. F. Coppoli; Cienka czerwona linia – film w reż. T. Malicka;
Pearl Harbor – film w reż. M. Baya; Helikopter w ogniu – film w reż. R. Scotta;
Zakazane piosenki – film w reż. L. Buczkowskiego; Westerplatte – film w reż.
S. Różewicza; Wolne miasto – film w reż. S. Różewicza; O jeden most za daleko –
film w reż. R. Attenborougha; Most na rzece Kwai – film w reż. D. Leana; Trzy
młyny – serial tv w reż. J. Domaradzkiego; Dzień czwarty (o K. K. Baczyńskim) –
film w reż. L. Niedbalskiej; Akcja pod Arsenałem – film w reż. J. Łomnickiego;
Pierścionek z orłem w koronie – film w reż. A. Wajdy; Godzina W – film w reż.
J. Morgensterna; Zamach – film w reż. J. Passendorfera;

• kaskaderzy literatury – Tętno (o H. Poświatowskiej) – film w reż. G. Zalewskiego;

Piękni dwudziestoletni (M. Hłasko) – spektakl tv w reż. A. Czerny; Drugie zabicie
psa (M. Hłasko) – spektakl tv w reż. T. Wiszniewskiego; Pętla – film w reż.
W. J. Hasa; Sonata marymoncka – film w reż. J. Ridana; Baza ludzi umarłych
(M.. Hłasko) – film w reż. Cz. Petelskiego; Śliczna dziewczyna (M. Hłasko) – spek-
takl tv w reż. I. Englera; Literatura niepokorna – Edward Stachura – film dok. w reż.
M. Górskiej; Siekierezada – film w reż. W. Leszczyńskiego; Idol (o M. Hłasce) – film
w reż. F. Falka; Ósmy dzień tygodnia – film w reż. A. Forda; Wojaczek – film w reż.
L. Majewskiego;

• teatr i dramat współczesny – Replika – spektakl tv w reż. A. Szajny; Gdzie są niegdy-

siejsze śniegi (T. Kantor) – spektakl tv, realiz. A. Sapija; Wielopole, Wielopole
T. Kantora – spektakl tv, realiz. A. Sapija;

• poezja na scenie – Pan Cogito, Powrót pana Cogito – spektakle tv w reż. Z. Zapasie-

wicza;

• egzystencjalizm – dramat jednostki: Upadek (A. Camus) – spektakl tv w reż. J. Mar-

kuszewskiego; Dżuma – film w reż. L. Puenzo, spektakl tv w reż. M. Łazarkiewicz;
Zaraza – film w reż. R. Załuskiego; Stary człowiek i morze – film w reż. J. Sturgesa,
Przełamując fale – film w reż. L. von Triera.

• twórcze poszukiwania współczesnego filmu – postmodernizm w kinie: wybrane filmy

P. Almodovara, P. Greenawaya, D. Jarmana, D. Lyncha, M. Ferreriego, F. Felliniego;

• kultura dla mas – wybrane odcinki telenowel, kabarety telewizyjne (np. w reż.

O. Lipińskiej), melodramaty filmowe (np. Titanic w reż. J. Camerona), filmy sensa-
cyjne (np. Pulp Fiction w reż. Q. Tarantino, Leon zawodowiec w reż. L. Bessona)
i aktualni zdobywcy Oscarów;

• programy dokumentalne i biograficzne, wywiady z pisarzami, reportaże literackie (np.

K.K. Baczyński, Niebo złote ci otworzę – widowisko poetycko-dokumentalne w reż.
N. Korynckiej-Gruz);

• poezja śpiewana – Jacek Kaczmarski, Przemysław Gintrowski, Edward Stachura, Ewa

Demarczyk, Czesław Niemen, Marek Grechuta, Jacek Wójcicki, Grzegorz Turnau,
Stan Borys, teksty piosenek rock, rap, disco polo aktualnie prezentowanych i zyskują-
cych popularność w mediach;

• teksty publicystyczne, czasopisma kulturalne i literackie; wideoklipy i reklamy.

Sàd nad epokà

(praca z tekstami êród∏owymi)

• Czy literatura po Oświęcimiu jest możliwa?
• Milczenie, cierpienie i ryk. Popioły i diamenty.
• Szukam nauczyciela i mistrza.
• Miał być lepszy od zeszłych nasz XX wiek...
• Między arkadią a apokalipsą.
Syntetyzowanie poznanego materiału, umotywowane wnioski własne.

Teksty êród∏owe do charakterystyki epoki

(samokszta∏cenie i korzystanie z ró˝nych êróde∏ informacji przez ucznia)

Edward Balcerzan Poezja polska 1939-1965, cz. 1, Warszawa 1982; cz.2, Warszawa 1988
Grażyna Borkowska Nierozważna i nieromantyczna. O Halinie Poświatowskiej. Kraków 2001
Stanisław Burkot Proza powojenna 1945-1987, Warszawa 1991
Stanisław Burkot Tadeusz Różewicz, Warszawa 1987
Maria Danilewicz-Zielińska Szkice o literaturze emigracyjnej, Warszawa 1992
Norman Davies Europa, Kraków 2001
Maria Janion „Czy będziesz wiedział, co przeżyłeś”, Warszawa 1996
Zbigniew Jarosiński Literatura lat 1945-1975, Mała Historia Literatury Polskiej, Warszawa 1996
Kaskaderzy literatury, pod red. Edwarda Kolbusa, Łódź 1986
Jacek Kolbuszewski Od Pigalle po Kresy. Krajobrazy literatury popularnej, Wrocław 1994
Literatura źle obecna (rekonesans), Kraków 1986
Włodzimierz Maciąg Literatura polska naszych lat, „Znak” 1986, nr 375-376
Włodzimierz Maciąg Nasz wiek XX. Przewodnie idee literatury polskiej, Wrocław 1992
Przewodnik po literaturze filozoficznej XX wieku, pod red. Barbary Skargi, Warszawa 1994
Joanna Pyszny, Andrzej Zawada Literatura XX wieku. Leksykon literatury polskiej, Wrocław

1999

Radość czytania Szymborskiej, oprac. Stanisław Balbus i Dorota Wojda, Kraków 1996
Słownik literatury polskiej XX wieku pod red. Aliny Brodzkiej i in., Wrocław 1996
Słownik literatury popularnej pod red. Tadeusza Żabskiego, Wrocław 1997
Sporne postaci polskiej literatury współczesnej, części I–III, Warszawa 1995–1996
Sporne sprawy polskiej literatury współczesnej, Warszawa 1998
Jerzy Święch Literatura polska w latach II wojny światowej, Warszawa 1997
Teatr. Widowisko, pod red. Marty Fik, Encyklopedia kultury polskiej XX wieku, Warszawa 2000
Andrzej Zawada Literackie półwiecze 1939-1989, Wrocław 2001

Procedury osiàgania celów

Wskazane w programie szczegółowe cele edukacyjne polonista może osiągnąć przy

wykorzystaniu różnorodnych metod nauczania: tradycyjnych (zwanych niegdyś podają-
cymi) i nowych (poszukujących), opartych na działaniu i odkrywaniu przez ucznia. Nie
wdając się w skomplikowane rozważania terminologiczne i szeroką prezentację literatu-
ry przedmiotu (dydaktyki języka polskiego), możemy podzielić strategie dydaktyczne
w kształceniu literackim na:
• asocjacyjne (podawanie i przyswajanie wiadomości),
• problemowe (badanie),
• emocjonalne (organizowanie i wyrażanie przeżyć),
• operacyjne (działanie).

Typologię Wincentego Okonia z innej perspektywy ujął Zenon Uryga, wymieniając

wśród metod kształcenia literackiego, związanych zarówno z procesem czytania i anali-
zowania dzieł, jak i przekazem informacji o literaturze i kulturze, następujące:
• metodę impresyjno-eksponującą (nastawioną na bezpośredni kontakt z tekstem, wy-

wołanie reakcji emocjonalnej podczas słuchania, odczytywania, swobodnych poszuki-
wań – jako wstępu do dokładniejszej analizy)

• metodę analizy dokumentacyjnej (wnikliwy i wielostronny ogląd dzieł, zmierzający

do objaśniania zjawisk literatury i rozwijania kultury literackiej ucznia – poznawanie
tekstu pod kątem nakreślonych celów dydaktycznych i wychowawczych; obserwacja,
analiza i badanie utworu z wykorzystaniem kontekstów – historycznych, obyczajo-
wych, literackich, ikonicznych, audiowizualnych)

• metodę analizy wykonawczej (odpowiednio przygotowane czytanie i wygłaszanie utworu

na lekcji, kształcenie kultury żywego słowa)

• metodę przekładu intersemiotycznego (analiza pozawerbalna, gry dramatyczne – in-

scenizacje, przekład tekstu na słuchowisko, scenariusz filmowy itp.)

• metodę dyskusji (partnerski udział ucznia w procesie dydaktycznym, aktywizacja in-

telektualna i emocjonalna; budzenie krytycyzmu, samodzielności myślenia i warto-
ściowania; sąd literacki; nauczyciel w roli organizatora pracy uczniów).

W wydanej w 1998 r. popularnej wśród nauczycieli pracy Jak uczyć lepiej? Czyli

refleksyjny praktyk w działaniu Małgorzata Taraszkiewicz omawia 16 różnych metod
pracy, aktywizujących proces nauczania:
– wykład,
– praca z tekstem,
– pomoce wizualne,
– pokaz-demonstracje,
– pytania i odpowiedzi,
– dyskusja,
– burza mózgów,
– metody aktywności kreatywnej (np. list do bohatera, scenariusz filmu, happening),
– analiza przypadku (np. fragment z książki),

Zenon Uryga, Godziny polskiego, Warszawa-Kraków 1996, s. 116-177.

– odgrywanie ról,
– drama,
– symulacje,
– karty dydaktyczne,
– mapy mentalne,
– linie czasu,
– wizualizacja.

W swej najnowszej książce Nowe spory. Nowe scenariusze (Warszawa 2001) Stani-

sław Bortnowski przybliża i poddaje ocenie proponowane (przez program Nowa Szko-
ła) współczesnym polonistom metody aktywne:
– studium przypadku,
– myślenie „w bok”,
– prowokacje,
– drzewko decyzyjne,
– mapy mentalne,
– metaplan,
– debata,
– jigsaw (układanka),
– kula śniegowa,
– dyskusja punktowana,
– burza mózgów.

Twórczy nauczyciel oczywiście wykorzystuje na lekcjach w różnym stopniu każdą z tych

metod, można je dostosować także do różnego poziomu uczniów w liceum i technikum.

W programie Barwy epok wiele miejsca zajmuje kultura masowa i kontekst audiowi-

zualny analizowanych tekstów z lektury obowiązkowej i uzupełniającej. Uczenie się przez
przeżywanie – w kontakcie z tekstami kultury, podczas słuchania i oglądania – zawiera
się w metodach impresyjno-eksponujących i analizy dokumentacyjnej (Z. Urygi).

Charakter audiowizualny współczesnej kultury każe na lekcji przemawiać jej języ-

kiem i jej tekstem – prowadzić dialog z modą i środkami masowego przekazu. Formuła
„bliżej tekstu” zestawiona jest współcześnie z hasłem „bliżej ucznia”. Bożena Chrzą-
stowska proponuje nadać lekcjom polskiego lżejszy ton, inaczej rozkładać akcenty,
szukać ciągle nowych „sposobów na poezję”.

Mass media na lekcji mają ucznia wzbo-

gacać, zaś telewizja i inne środki przekazu w funkcji edukacyjnej i kulturotwórczej są
często jedyną szansą kontaktu młodzieży z literaturą i sztuką.

Stosowanie filmów w nauczaniu zwiększa jego skuteczność (ilość i trwałość zapa-

miętanej wiedzy) do 40%. Współcześni metodycy i dydaktycy literatury każą poloni-
ście tworzyć: szukać nowych form kontaktu z uczniem. Więcej reżyserii na lekcjach
polskiego domaga się od lat Stanisław Bortnowski. W dziedzinie metodyki i szkolnej
praktyki polonista powinien być stale ruchliwy.

Proponowane w niniejszym programie teksty kultury, gromadzone w szkolnej wide-

otece z nagrań własnych nauczyciela i uczniów, zdobywane w wypożyczalniach wideo
lub zakupywane do szkolnych bibliotek (od 1987 r. placówki oświatowe są wyposaża-

Od Redakcji, „Polonistyka”, nr 8/93 i 9/93.

new kasety z filmami edukacyjnymi „Programu wychowania estetycznego młodego poko-
lenia” MEN oraz cykle „Wideoteka wychowania estetycznego dzieci i młodzieży”, „Wi-
deoteka szkolna”) ekranizacje arcydzieł literatury (ostatnio także ukazuje się na kasetach
wideo „Złota setka Teatru Telewizji”) mogą funkcjonować w procesie dydaktycznym wie-
lorako. W wyjątkowych wypadkach zastąpią kino i przybliżą uczniom klasykę filmu czy
teatru, w innych posłużą fragmentem (tzw. semiprogramowany sposób prezentacji), dzięki
wykorzystaniu technicznych możliwości sprzętu szkolnego (stopklatka, przerwanie projek-
cji, powrót do wcześniejszej sceny, komentarz w trakcie pokazu, zwolnienia akcji itp.).

Podstawowe zadanie nagrań wideo w szkole to wzmocnienie przekazu słownego,

żywa demonstracja literackich i kulturowych kontekstów (kontynuacji i nawiązań), utrwa-
lanie i przyspieszanie zdobywania wiedzy oraz emocjonalne zaangażowanie odbiorców
w przekazaną treść. Chcąc pokazać uczniom kulturową łączność twórczego dorobku
ludzkości, zakorzenić ich i omawiany tekst w tradycji, wykorzystamy na lekcji nie tylko
ekranizacje lektur – co jest oczywiste, ale i utwory wydawałoby się odległe, wymienia-
ne wśród tekstów kultury masowej: Dekalog, jeden K. Kieślowskiego przy Romantycz-
ności Mickiewicza, rysunkowy serial Hanny-Barbery przy motywie raju w Biblii, Rejs
M. Piwowskiego przy Pani Bovary (antymieszczańskość). A np. skromny film fabularny
Potrzask J. Małochy czy głośny film R. Zemeckisa Cast away. Poza światem do wspa-
niałej lekcji o naturalizmie i darwinowskiej walce o byt. Oczywiście wszystko w odpo-
wiednim momencie, w odpowiedniej dawce i właściwych proporcjach. Całość nagrane-
go filmu mogą uczniowie obejrzeć na zajęciach kółka przedmiotowego, szkolnego
DKF-u, na wolnej lekcji czy po prostu w domu – jako seans z kasetą wypożyczoną ze
szkoły bądź wypożyczalni wideo. Pomocą służyć będą zapewne częste powtórki wymie-
nionych programów, spektakli i filmów w dostępnych uczniom stacjach telewizyjnych.

Proponowane w programie teksty kultury popularnej – poezję śpiewaną, teksty roc-

kowe, reprodukcje malarstwa i rzeźby (np. W. Hasiora, J. Dudy-Gracza, S. Dali, A.
Warhola i in.) można wykorzystać na lekcji w metodzie przekładu intersemiotycznego –
uwydatniając interpretację lektur programowych przy wykorzystaniu bezpośredniej bądź
często kontrastującej korespondencji z innymi tekstami kultury (utwory muzyczne, dzieła
teatralne i filmowe).

Mniejszą rolę wśród zalecanych metod przypisujemy popularnej dotąd rozmowie

nauczającej (pogadance heurystycznej), sugerując aktywizowanie uczniów nie przez krót-
kie, szybkie odpowiedzi narzucane często przez uczącego, lecz przez bardziej twórczą
dydaktycznie dyskusję. Celowe wydają się wśród metod analizy dokumentacyjnej praca
pod kierunkiem (określenie przez nauczyciela poleceń i instrukcji działania z tekstem)
oraz analiza problemowa – stworzenie na lekcji sytuacji, w której uczniowie sami do-
chodzą prawdy, formułują hipotezy, argumenty, uogólnienia i sądy.

Poznawanie tekstu i czytanie – jako główny cel szkolnych działań dydaktycznych –

powinno zdaniem Z. Urygi zawsze uwzględniać (niezależnie od sposobów uatrakcyjnia-
nia emocjonalnego kontaktu z utworem) podstawowe ogniwa:
– wyodrębnienie głównych składników struktury dzieła,
– sformułowanie wstępnych hipotez interpretacyjnych,
– wskazanie zagadnień wymagających zbadania,
– analizę tekstu służącą ich oświetleniu,
– włączenie utworu w szerszy kontekst oraz uogólnienie wyników pracy.

Program nauczania Barwy epok zakłada także przekaz wiedzy historycznoliterackiej

i chronologię okresów literackich na przestrzeni dziejów. Informacje z zakresu historii
literatury i kultury mogą być przekazane w formie krótkiego wykładu czy pogadanki
wprowadzającej (uczniowie powinni być także przyzwyczajani do odbioru i notowania
wykładów uniwersyteckich), zdecydowany jednak nacisk powinien być położony na
pracę z podręcznikiem. Zawarte w nim teksty źródłowe pozwolą wykształcić umiejęt-
ność rozumienia tekstu naukowego, krytycznoliterackiego, porównywania sądów i opi-
nii badaczy oraz formułowania wniosków własnych.

W kontakcie z cytowanymi źródłami oraz fragmentami dzieł i arcydzieł, pod dys-

kretną kontrolą nauczyciela, uczeń winien samodzielnie odkrywać wiedzę o epoce, gro-
madzić informacje stanowiące kontekst dla analizowanych lektur. Pogadanka syntetyzu-
jąca powinna łączyć się z analizą wypowiedzi o epoce – sądy badaczy uczeń powinien
zestawić z sądem własnym, opinią ukształtowaną w toku pracy lekcyjnej i samodziel-
nych refleksji.

Umiejętność pracy źródłowej i wzbogacania wiedzy mogą rozwijać przygotowywa-

ne przez uczniów referaty – indywidualne wystąpienia na zadany temat, streszczenia
problematyki opracowania popularnonaukowego, artykułu fachowego, zarys kontrower-
syjnych stanowisk w stosunku do omawianego tematu.

Uczniowie realizujący kształcenie w zakresie rozszerzonym mogą ponadto prowa-

dzić tzw. pamiętniki kulturalne, zawierające osobiste refleksje i oceny samodzielnego
kontaktu z kulturą – czytanych książek, oglądanych filmów, spektakli teatralnych, wy-
staw, słuchanych utworów muzycznych itp. Odczytywane na lekcji bądź kontrolowane
przez nauczyciela uwagi pomogą rozwijać krytyczne spojrzenie na kulturę masową,
samodzielność sądów i umiejętność właściwego wartościowania dostępnych i popular-
nych w mediach tekstów kultury.

Warto także zwrócić uwagę na olbrzymią rolę wycieczek polonistycznych w zdoby-

waniu wiedzy o epoce, twórcach i dziełach. Organizowane jako tzw. wycieczki przed-
miotowe (od godzinnych aż po kilkudniowe) zależnie od możliwości szkoły i sprawno-
ści nauczyciela pozwolą uczniom zwiedzić galerię, obejrzeć spektakl, muzeum sztuki
bądź literatury, twórczo przemierzać opisywane w lekturach szlaki, stanąć przy domu,
pomniku czy grobie pisarza. Przygotowanie trasy i gromadzenie potrzebnych informa-
cji, a także dokumentacja (choćby fotograficzna) oglądanych miejsc czy obiektów do-
starczy uczniom cennych doświadczeń i utrwali przekazaną wcześniej wiedzę. Spacer
po Wilnie i Paryżu, nocleg nad Niemnem i Świtezią, wycieczka do Nowogródka i Krze-
mieńca, renesans we Włoszech i antyk w Grecji – to naprawdę już dzisiaj możliwe!

Opis za∏o˝onych osiàgni´ç ucznia i propozycje metod ich oceny

Uczeń kończący klasę III liceum ogólnokształcącego, liceum profilowanego i tech-

nikum:
– przeczytał, zna i rozumie treść oraz problematykę lektury obowiązkowej, wykazuje

orientację w lekturze wybranej, omawianej na lekcjach;

– umie scharakteryzować epoki literackie i ich znaczenie dla kultury polskiej i świa-

towej;

– potrafi umiejscowić dzieło literackie na tle epoki, porządkować zjawiska literackie

według zasady chronologicznej, rozpoznać czas powstania utworu na podstawie obra-
zu kultury materialnej, obyczaju, konwencji, stylu i języka;

– zna najważniejsze daty z historii literatury i biografie największych pisarzy: Jana

Kochanowskiego, Adama Mickiewicza, Juliusza Słowackiego, Cypriana Norwida, (ewen-
tualnie: Bolesława Prusa, Elizy Orzeszkowej, Stefana Żeromskiego, Witolda Gombro-
wicza, Tadeusza Borowskiego, Gustawa Herlinga-Grudzińskiego); potrafi wskazać
kontekst biograficzny utworów;

– rozumie pojęcia: epoka, prąd literacki i artystyczny, mit, mitologia, apokalipsa, arche-

typ, antropocentryzm, ascetyzm, teocentryzm, franciszkanizm, humanizm, sarmatyzm,
utopia, prometeizm, mesjanizm, wallenrodyzm, winkelriedyzm, mistycyzm, improwi-
zacja, miłość romantyczna, utylitaryzm, emancypacja, asymilacja, praca u podstaw,
praca organiczna, dekadentyzm, katastrofizm, witalizm;

– potrafi scharakteryzować konwencje artystyczne epok: klasycyzm renesansowy, mari-

nizm, klasycyzm oświeceniowy, sentymentalizm, rokoko, romantyzm, realizm, natura-
lizm, modernizm, impresjonizm, ekspresjonizm, symbolizm, dekadentyzm, katastro-
fizm, surrealizm, awangarda, abstrakcjonizm, socrealizm, futuryzm, postmodernizm;

– potrafi rozpoznać różne style w sztuce (np. klasyczny, romański, gotycki, renesanso-

wy, barokowy, klasycystyczny, secesyjny, impresjonistyczny, akademicki, konstrukty-
wistyczny, surrealistyczny, abstrakcjonistyczny);

– umie porównać utwory literackie z różnych epok o podobnych motywach (np. mi-

łość, dom, rodzina, droga, wędrówka, pielgrzymka, wina i kara, władza, cierpienie,
bunt, ojczyzna, natura-cywilizacja, życie-teatr, franciszkanizm, moralność, młodość,
samotność, heroizm, patriotyzm, miasto, artysta, człowiek, kobieta, religia, Bóg), zna
pojęcie topos, umie dostrzegać związki (kontynuacje i nawiązania) między tekstami
kultury różnych epok, potrafi wskazać tradycje literackie w literaturze współczesnej,
konteksty

biblijne i antyczne w epokach następnych;

– dostrzega kontekst kulturowy: historyczny i filozoficzny dzieła, umie wyjaśnić po-

jęcia: epikureizm, stoicyzm, tragizm, matafizyka, augustynizm, scholastyka, tomizm,
racjonalizm, empiryzm, deizm, ateizm, utylitaryzm, ewolucjonizm, schopenhaueryzm,
bergsonizm, nietzscheanizm, freudyzm, egzystencjalizm, psychoanaliza, absurd;

– rozpoznaje kategorie estetyczne: tragizm, komizm, groteska, ironia romantyczna,

patos;

– potrafi określić cechy gatunków: epos, epos rycerski, tragedia, tragedia renesansowa,

przypowieść, list, psalm, hymn, legenda, kronika, misterium, pieśń religijna, fraszka,
tren, sonet, komedia, pamiętnik, bajka, satyra, powieść, ballada, powieść poetycka,
dramat romantyczny, poemat dygresyjny, felieton, nowela, opowiadanie, powieść re-
alistyczna, narrator wszechwiedzący, powieść historyczna, powieść psychologiczna,
narracja z punktu widzenia, powieść młodopolska, dramat symboliczny, dramat współ-
czesny, esej, reportaż, dziennik; eseizacja prozy, literatura faktu;

– potrafi określić funkcję środków stylistycznych i zastosować w analizie utworów

literackich pojęcia: porównanie homeryckie, inwokacja, heksametr, sylabizm, sylabo-
tonizm, wiersz wolny, symbol, alegoria, antyteza, sentencja, paradoks, puenta, prze-
rzutnia, inwersja, oksymoron, metafora, koncept, morał, peryfraza, archaizm, neolo-
gizm; stylizacja, parodia;

– potrafi rozpoznać wartości i ich hierarchię w dziełach literackich: prawda, dobro,

piękno, sacrum i profanum, miłość, wolność, odpowiedzialność, sprawiedliwość, tole-
rancja, ojczyzna, naród, społeczeństwo;

– umie określić cechy i rozumie pojęcia: społeczne środki przekazu, kultura masowa

i kultura wysoka, kicz i arcydzieło

; potrafi wartościować dzieło literackie i opraco-

wania tego dzieła dostępne na rynku księgarskim, umie ocenić dostępne teksty kultu-
ry (film, spektakl teatralny),

– jest świadomym odbiorcą kultury masowej i wykazuje orientację we współczesnym

życiu literackim i kulturalnym

(czyta ze zrozumieniem teksty publicystyczne i re-

cenzje, ogląda programy kulturalne, bierze udział w życiu kulturalnym swojego re-
gionu).

Nauczyciel w liceum i technikum musi pełnić rolę przewodnika w świecie literatury

i kultury. Uczeń ma być przygotowywany do samodzielnego zdobywania i wykorzysty-
wania wiedzy, planowania i organizowania pracy własnej, twórczego rozwiązywania
problemów, rozwijania zainteresowań i sprawności.

Od pierwszych zajęć kształcić należy umiejętność posługiwania się współczesny-

mi źródłami informacji

, słownikami, kompendiami, wartościowymi opracowaniami

literackimi – a w tym umiejętność czytania ze zrozumieniem, problematyzowania, hie-
rarchizowania, streszczania, sporządzania notatki (selekcja materiału, przejrzystość,
zwięzłość

). Coraz większego znaczenia będzie nabierała umiejętność korzystania z In-

ternetu.

Uczeń powinien znać kryteria oceniania wypowiedzi ustnych i pisemnych – wie-

dzieć, kiedy otrzyma ocenę negatywną, a kiedy zasłuży na celującą (kryteria te odpo-
wiadać muszą obowiązującemu w danej szkole wewnątrzszkolnemu systemowi ocenia-
nia). Każdą dłuższą wypowiedź ustną nauczyciel powinien zrecenzować – wskazać jej
zalety i niedociągnięcia. Ocena powinna zachęcać ucznia do samodzielnej i poprawnej
językowo wypowiedzi. Wskazane jest ocenianie wypowiedzi w toku lekcji przy wpro-
wadzaniu nowego materiału (głos w dyskusji, wyrażanie własnej opinii, argumentowa-
nie) i wypowiedzi związanej z wiedzą nabytą wcześniej.

Nauczyciel powinien premiować każdą samodzielną pracę ucznia, jego inicjatywę

w poszerzaniu wiedzy, dodatkowe wiadomości związane np. z kontekstem kulturowym
omawianego tekstu. Konieczne jest częste zadawanie pracy źródłowej – samodzielne
czytanie tekstu z podręcznika i dostępnych opracowań oraz bieżących czasopism kultu-
ralnych. Sporządzane notatki winny być systematycznie kontrolowane.

W każdym semestrze uczeń powinien pisać co najmniej dwie prace literackie klaso-

we, szczegółowo zrecenzowane przez uczącego. Recenzja powinna uświadomić ucznio-
wi jego osiągnięcia, informować o brakach i dawać wskazówki do dalszej pracy.

W toku nauczania należy kształcić umiejętność rozumienia tekstu naukowego i pu-

blicystycznego, skracania i poszerzania treści. Wskazana jest także kontrola znajomości
tekstów lekturowych (egzekwowanie czytania!) oraz wiedzy historycznoliterackiej i ję-
zykowej (sprawdziany, testy, ewentualnie dyktando). Uczeń powinien w wypracowa-

O notowaniu i rodzajach notatki uczniowskiej pisze szczegółowo Stanisław Bortnowski w książce Ścisłość

i emocja. Szkice polonistyczne, Warszawa 1977, s. 121-175.

niach klasowych rozwijać poznawane formy wypowiedzi, interpretować wiersze lub
fragmenty prozy.

Ocenie powinna podlegać także recytacja tekstu, przygotowywane przemówienia, refe-

raty, prezentacje indywidualnych zainteresowań czytelniczych. Podkreślać w nich należy
samodzielność i oryginalność wypowiedzi, wkład pracy, bogactwo i kulturę języka.

Ocena (bieżąca, okresowa, roczna) ma być miernikiem umiejętności ucznia i stano-

wić motywację do dalszej pracy.

Bibliografia

Hanna Komorowska O programach prawie wszystko, Warszawa 1999.
Zenon Uryga Godziny polskiego, Warszawa-Kraków 1996.
Bożena Chrząstowska, Ewa Wiegandtowa, Seweryna Wysłouch W klasie maturalnej.

Książka nauczyciela-polonisty, Poznań 1999.

Przyk∏adowe scenariusze i propozycje lekcji, w duchu prezentowanego wy˝ej progra-
mu, znaleêç mo˝na w artyku∏ach:

Bogusław Kołcz, „Nie bądź bezpieczny. Poeta pamięta”, „Język Polski w Szkole Śred-

niej” 1992/93, zeszyt 3

Bogusław Kołcz, „Szał” z wideo. Techniki audiowizualne na lekcji polskiego, „Warszta-

ty Polonistyczne” 1994, nr 1

Bogusław Kołcz, Egzorcyzmy na lekcji. O uczeniu kiczem, „Polonistyka” 1994, nr 3
Bogusław Kołcz, Świat według Flauberta („Pani Bovary” po latach), „Polonistyka”

1994, nr 4

Bogusław Kołcz, Jak oswajać poezję? (Liryka miłosna w pierwszej klasie licealnej),

„Polonistyka” 1993, nr 1.

II. Nauka o j´zyku

Ogólna charakterystyka programu

Program stanowi rozwinięcie Podstawy programowej – kształcenia ogólnego z dnia

26.02.2002 r. Uszczegóławiając obecne w niej hasła, zachowuje zawartą w wymienionym
dokumencie koncepcję edukacji szkolnej na szczeblu licealnym, a zwłaszcza edukacji
językowej. Dlatego przy formułowaniu problemów i zagadnień położono nacisk na:
• funkcjonalne traktowanie wiedzy o języku, uważanej zarówno za składnik praktycz-

nych umiejętności, jak i nieodzowny warunek, by mogły być one rozwijane i dosko-
nalone;

• komunikacyjne podejście do wspomnianych umiejętności; za wykładnik opanowania

przyjęto skuteczność działań językowych do nich się odwołujących, a także dostoso-
wanie tworzywa i gatunku (formy) wypowiedzi zarówno do treści przekazywanych
informacji, jak i do sytuacji porozumiewania się i jej składników, takich jak: odbiorca
i jego oczekiwania, intencje nadawcy, cel interakcji, rodzaj realizowanego aktu mowy;
uwzględnienie kulturowego aspektu w zachowaniach językowych, a także ich różno-
rakich kontekstów;

• integrowanie treści językowych z literackimi i ogólnohumanistycznymi; punkty cięż-

kości przy formułowaniu haseł programu przewidzianych do realizacji w poszczegól-
nych klasach rozłożono tak, by istniał wyraźny związek między problematyką języko-
wą a swoistymi cechami obowiązkowych lektur i innych utworów literackich czyta-
nych w danej klasie.

Wszelkie przewidywane w ramach realizacji programu działania związano z tek-

stem: czytanym, rozumianym, analizowanym i interpretowanym oraz redagowanym i two-
rzonym. Pojęcie tekstu: kulturowego, literackiego i językowego funkcjonuje w szero-
kim znaczeniu. Uwzględniono więc jego rozmaite klasy, rodzaje i gatunki.

Przyjąwszy sygnalizowany wcześniej funkcjonalny i pragmatyczny punkt widzenia

przy konstruowaniu programu wzięto pod uwagę wskazane w Podstawie programowej
ogólne obszary, w których winny mieścić się działania ucznia, wykonywane zarówno
pod kierunkiem nauczyciela, jak i samodzielnie. W programie ujęte są jako osiągnięcia:
• w słuchaniu i mówieniu,
• w czytaniu ze zrozumieniem,
• w pisaniu i redagowaniu wypowiedzi.

W ramach realizacji treści programu i przewidywanych osiągnięć uczeń:
• wykaże się znajomością systemu językowego pojmowanego funkcjonalnie oraz in-

nych kodów biorących udział w komunikacji językowej,

• będzie stosował poprawne zasady komunikacji językowej,
• pozna zasady etyki i etykiety językowej.

Cele edukacyjne i wychowawcze

Uczeń będzie stosował posiadaną wiedzę, by:
• zrozumieć i interpretować wybrane teksty kultury z uwzględnieniem wiedzy języko-

wej,

• zrozumieć funkcje języka w tekstach literackich i nieliterackich,
• rozpoznawać różne komunikaty: pisane, mówione, oficjalne i nieoficjalne,
• poprawnie tworzyć teksty w zależności od układu komunikacyjnego,
• rozpoznawać wartości i stosować je w życiu,
• tworzyć teksty mówione i pisane zarówno literackie, jak i nieliterackie,
• korygować własne błędy, wykorzystując wiedzę językową,
• odczytywać intencje nadawcy i porozumiewać się skutecznie.

Ponadto wykaże się wiedzą i umiejętnościami:
• w organizacji warsztatu pracy przy tworzeniu tekstów;
• w posługiwaniu się poprawną polszczyzną,
• w redagowaniu wypowiedzi pięknych, poprawnych i skutecznych,
• w skutecznym porozumiewaniu się w różnych sytuacjach.

Procedury osiàgania celów

W realizacji programu przewiduje się następujące procedury osiągania celów:
• droga od doświadczenia językowego ucznia poprzez nową wiedzę do nowych skutecz-

nych zachowań językowych;
Hasło to wyraża nie tylko podejście antropocentryczne do procesu dydaktycznego,
lecz również realizuje określony algorytm postępowania. Punktem wyjścia jest do-
świadczenie językowe i komunikacyjne ucznia. Zostaje ono wzbogacone wiedzą i pod-
dane mentalizacji po to, aby zaowocować działaniami praktycznymi, skutecznymi,
funkcjonalnymi.

• uświadomienie uczniowi, iż będąc wykonawcą wszelkich działań, w których odwołu-

je się do pomocy słowa, ma do czynienia z językiem. Dla ucznia i nauczyciela wyni-
ka stąd wniosek, iż mówimy o języku jako narzędziu porozumiewania się i tworzenia
tekstu;

• wszechobecność tekstu; wszelkie działania językowe są wykonywane na tekstach lite-

rackich i nieliterackich;

• respektowanie czterech obszarów działania językowego: rozumienia, czytania, mó-

wienia i pisania.

TreÊci nauczania

KLASA I

Uczeń:
1. Rozszerza wiedzę

z zakresu:
a) sprawnego i skutecz-
nego uczestniczenia
w dialogu, dyskusji,
prowadzenia rozmowy;
b) umiejętności wygła-
szania, prowadzenia
wykładu;
c) poprawnego formuło-
wania pytań i odpowiedzi;
d) skutecznego zastoso-
wania właściwych środ-
ków językowych;
e) zastosowania w wy-
powiedziach akcentu
wyrazowego, zdaniowego
i intonacji;
f) stosowania pozajęzyko-
wych środków wyrazu
(gesty, mimika).

2. Doskonali umiejętności

sztuki recytacji.

3. Kształci umiejętności

Osiągnięcia

Pojęcia,

Hasła podstawy

Hasła programu

słuchanie i mówienie

czytanie ze zrozumieniem

pisanie

pojęcia z nazwą,

programowej

terminy

Język jako

Język mówiony

system znaków

Uczeń:
1. Kształci umiejętności

czytania ze zrozumie-
niem, zna różne techniki
czytania.

2. Czyta tekst, zwracając

uwagę na kontekst
wypowiedzi.

3. Rozumie tekst czytany

i potrafi robić notatki.

• język

mówiony,

• intonacja,
• akcent

wyrazowy
i zadaniowy,

• dialog,
• monolog,
• dyskusja,
• słownictwo

ekspresywne,

• wywiad.

Język pisany

właściwego reagowania
na wysłuchany tekst.

4. Różnicuje wypowiedzi ze

względu na intencję
rozmówcy.

5. Respektuje w wypowie-

dzi przyjęte zwyczaje
i normy.

6. Zwraca uwagę na emo-

cjonalność wypowiedzi.

1. Doskonali różne formy

wypowiedzi: recenzja,
felieton, rozprawka,
reportaż.

2. Tworzy teksty z odpo-

wiednimi elementami
językowymi dostosowa-
nymi do nadawcy i od-
biorcy, opisywanej rzeczy-
wistości, sytuacji, celu.

3. Umiejętnie wykorzystuje

wiedzę z zakresu ortogra-
fii, interpunkcji, grama-
tyki.

4. Efektywnie i samodzielnie

pracuje ze słownikami.

5. Dba o kulturę i popraw-

ność języka zgodną z za-
sadami i normami języko-
wymi.

6. Komponuje dłuższe,

spójne wypowiedzi.

1. Sprawnie czyta ze zrozu-

mieniem teksty użytko-
we, popularnonaukowe
i eseje.

2. Czyta teksty publicy-

styczne i rozumie funkcje
gatunków publicystycz-
nych, tekstów prasowych,
radiowych, telewizyjnych,
wystąpień publicznych.

3. Rozpoznaje charaktery-

styczne elementy języka
kultury masowej.

• język pisany,
• opis,
• recenzja,
• rozprawka,
• felieton,
• reportaż,
• plan,
• konspekt,
• norma

językowa,

• norma

wzorcowa,

• norma

użytkowa.

Odmiana
oficjalna
i nieoficjalna
języka

1. Rozpoznaje oficjalnie

i nieoficjalnie sytuacje
i dostosowuje do nich
właściwe formy wypo-
wiedzi.

2. Rozpoznaje charaktery-

styczne cechy i środki
wypowiedzi oficjalnej
i nieoficjalnej.

Uczeń:
1. Poprawnie artykułuje

głoski w wypowiedzi
ustnej oraz podczas
czytania i recytacji.

2. Rozpoznaje i koryguje

błędy w wymowie głosek.

7. Układa plany i konspekty.
8. Pracuje nad redagowa-

niem tekstu własnego
i cudzego (dzieli na częś-
ci składowe: rozdziały,
akapity).

9. Parafrazuje tekst (stresz-

cza, skraca, cytuje).

1. Kształtuje wypowiedź

pisemną ze względu na
treść i cel.

2. Tworzy tekst z odpowied-

nimi elementami języko-
wymi dostosowanymi do
opisywanej sytuacji.

3. Potrafi skutecznie za-

stosować środki języka
pisanego w formach ofi-
cjalnych i nieoficjalnych.

Uczeń
1. Rozumie różnicę między

głoską a literą, mową
a pismem.

2. Dostrzega różnice mię-

dzy wymową a pisownią.

3. Zna morfologiczną zasa-

dę ortograficzną.

Budowa języka

Brzmieniowa
warstwa języka
i wypowiedzi

1. Czyta tekst ze zrozumi-

niem form oficjalnych
i nieoficjalnych.

2. Dostosowuje różne od-

miany języka do rzeczy-
wistości pozajęzykowej
(ze względu na sytuację,
odbiorcę, cel wypowiedzi).

Uczeń:
1. Czyta głośno zgodnie

z zasadami poprawnej
dykcji, moduluje głos,
różnicuje tempo i natę-
żenie głosu, pauzowanie.

2. Zna różne techniki

czytania.

• odmiana

oficjalna,

• odmiana

nieoficjalna.

• głoska,
• litera,
• grupa spół-

głoskowa,

• uproszczenie,
• akcent wyra-

zowy i zda-
niowy,

Osiągnięcia

Pojęcia,

Hasła podstawy

Hasła programu

słuchanie i mówienie

czytanie ze zrozumieniem

pisanie

pojęcia z nazwą,

programowej

terminy

3. Dostrzega i rozróżnia

mechanizm upodobnień
fonetycznych wewnątrz-
i międzywyrazowych.

4. Wskazuje na przyczyny

powstawania upodobnień.

5. Wskazuje przykłady

uproszczeń grup spółgło-
skowych.

6. Poprawnie akcentuje

wyrazy.

Uczeń:
1. Wskazuje i objaśnia tezę,

przedstawia logiczną
argumentację.

2. Wybiera z tekstów odpo-

wiednie cytaty i potrafi
zastosować je w wypo-
wiedzi.

3. Potrafi zastosować argu-

menty oparte na wiedzy,
logice i uczuciach.

1. Potrafi wykorzystywać

w wypowiedzi zebrany
materiał naukowy, publi-
cystyczny, itp.

• intonacja,
• czytanie

krytyczne,

• onomatopeja.

• teza,
• hipoteza,
• argument,
• styl naukowy,
• dedukcja,
• indukcja.

• referat,

Wypowiedź
językowa

Podstawowe
gatunki wypo-
wiedzi języko-
wych

1. Kształcenie

dłuższych form
wypowiedzi

Rozprawka

Referat

Uczeń:
1. Rozumie logikę i konsek-

wencje toku rozumowania
w formie, jaką jest roz-
prawka.

2. Rozumie szczególne

ukształtowanie warstwy
językowej, charaktery-
stycznej dla formy, jaką
jest rozprawka.

3. Korzysta z opracowań

naukowych, dokumentów
archiwalnych, opinii,
doświadczeń.

4. Rozumie formę rozprawy

(sądowej, publicystycz-
nej, naukowej).

1. Potrafi przeprowadzić

selekcję materiału celem
wykorzystania go w re-
feracie.

Uczeń:
1. Potrafi pisać rozprawkę

z wykorzystaniem tezy,
hipotezy.

2. Zachowuje porządek

kompozycji.

3. Stosuje słownictwo ab-

strakcyjne, specjalistycz-
ne związane z dziedziną
dotyczącą analizowanego
problemu.

4. Dąży do jednoznaczności

sformułowań.

5. Stosuje styl naukowy.

1. Potrafi ułożyć logiczny

plan wypowiedzi o
charakterze naukowym
lub publicystycznym.

2. Rozumie podane teksty

i materiały źródłowe.

3. Potrafi streścić podane

teksty jako materiały
źródłowe.

1. Potrafi zebrać i opraco-

wać materiał źródłowy
na określony temat.

2. Rozumie charakter arty-

kułu publicystycznego.

3. Potrafi dyskutować

o zawartości treściowej
artykułu publicystycznego.

Uczeń:
1. Rozróżnia odmiany języ-

ka i rozumie ich funkcję.

2. Czyta ze zrozumieniem

(teksty urzędowe, nauko-
we i popularnonaukowe).

3. Potrafi wydzielić z tekstu

najważniejsze części.

1. Potrafi napisać artykuł

z wykorzystaniem środ-
ków językowych charak-
terystycznych dla tekstów
publicystycznych.

2. Stosuje kompozycję

typową dla artykułu.

3. Zwraca uwagę na pre-

cyzję i poprawność
wypowiedzi.

Uczeń:
1. Potrafi precyzyjnie

formułować swoje myśli.

2. Potrafi określić cel,

intencję wypowiedzi.

3. Używa środków perswa-

zyjnych.

4. Wykazuje się znajomoś-

cią zasad spójności tekstu.

• artykuł pu-

blicystyczny,

• materiał

źródłowy,

• adiustacja

tekstu.

• CV,
• list motywa-

cyjny,

• list intencyj-

ny,

• reklamacja,
• instrukcja,
• ulotka,
• kwestiona.

Artykuł publicy-
styczny

1. Komponowa-
nie dłuższych
wypowiedzi:
a) pisma

użytkowe,

CV, list motywa-
cyjny, kwestiona-
riusz, ankieta,
formularz,

Wypowiedź
językowa

Redagowanie
tekstów

2. Potrafi wygłosić referat

na podstawie przygoto-
wanego planu i materia-
łów źródłowych.

3. Zwraca uwagę na posłu-

giwanie się mimiką, ges-
tem, intonacją w toku
wypowiedzi.

Uczeń:
1. Potrafi aktywnie słuchać:
a) z empatią,
b) z korygowaniem błędów
c) ze sprzeciwem.
2. Tworzy tekst na zadany

temat, wykorzystując
różne akty mowy.

Osiągnięcia

Pojęcia,

Hasła podstawy

Hasła programu

słuchanie i mówienie

czytanie ze zrozumieniem

pisanie

pojęcia z nazwą,

programowej

terminy

Wartościowanie
wypowiedzi
językowych

b) formy publicy-

styczne:

– układanie
planów
i konspektów.

1. Kryteria
podziału
wartości:

a) prawda–

fałsz,

b) poprawność

– niepopraw-
ność,

c) szczerość –

kłamstwo (war-
tości etyczne,

5. Potrafi zredagować tekst

zgodnie z wybraną formą.

6. Stosuje plan ramowy

i szczegółowy.

7. Wprowadza cytaty,

skraca i rozwija tekst.

8. Potrafi przygotować

konspekt referatu.

9. Nadaje tytuły i śródtytuły.
10. Dzieli tekst na części.

Uczeń:
1. Potrafi zastosować w

tekście różnorodne środki
służące wartościowaniu.

2. Redaguje opinię, komen-

tarz.

3. Tworzy wypowiedź

poprawną językowo.

4. Buduje wypowiedzi,

w których wyraża swoje
emocje.

5. Redaguje recenzję,

przemówienie.

6. Przeprowadza wywiad.
7. Interpretuje tekst literacki

z uwzględnieniem war-
tości i zastosowanych
w tekście środków języ-
kowych.

4. Korzysta z bibliografii,

materiałów źródłowych.

5. Dostrzega zasady kom-

pozycji tekstu

Uczeń:
1. Porównuje różne teksty

pod kątem wartościowa-
nia i umie wyciągnąć
wnioski.

2. Wskazuje wartości na-

czelne, dominujące
w danej epoce (np. as-
cetyzm, hedonizm) i umie
porównać je.

3. Rozróżnia i poprawia

błędy językowe w wy-
powiedzi.

4. Czyta ze zrozumieniem

teksty, wskazuje sposoby
wartościowania i środki:
stylistyczne, słowotwór-
cze, leksykalne, służące
wartościowaniu.

5. Wskazuje wyrazy warto-

ściujące.

riusz,

• ankieta,
• formularz,
• referat,
• plan,
• konspekt,
• akapit, tytuł,

śródtytuł.

• błąd języko-

wy,

• norma,
• wartość,
• system

wartości,

• hierarchia

wartości,

• kryteria

poprawności
językowej,

• etyka,
• moralność,
• hedonizm,
• stereotyp,
• asceta,
• funkcja

impresywna
i ekspresyw-
na,

• rubaszność.

3. Ocenia język mediów

w kontekście form
grzecznościowych.

Uczeń:
1. Rozróżnia wypowiedź

poprawną i niepoprawną,
prawdę od fałszu, szcze-
rość od kłamstwa.

2. Wypowiada się w sposób

poprawny.

3. Ocenia znaczenie i war-

tość słowa.

4. Ocenia postawy bohaterów

literackich w kategoriach
moralnych, etycznych (wzór
człowieka uczciwego).

5. Potrafi odnieść system

wartości do sytuacji kul-
turowej w danej epoce.

6. Ocenia postępowanie

bohaterów średniowiecza
i renesansu.

7. Odczytuje i potrafi zastoso-

wać w praktyce pozajęzyko-
we środki wartościowania.

Retoryczne
użycie języka

1. Akt komunika-

cji

2. Werbalne

i niewerbalne
środki komuni-
kacji.

3. Oficjalność

i nieoficjal-
ność wypowie-
dzi.

2. Środki

wyrażania
wartości:
a) językowe,
b) pozajęzyko-
we.

8. Potrafi wygłosić przemó-

wienie.

Uczeń:
1. Potrafi określić tematykę

wypowiedzi.

2. Rozpoznaje nadawcę oraz

pozostałe elementy aktu
komunikacji.

3. Zna podstawowe środki

komunikacji niewerbalnej.

4. Rozpoznaje oficjalne

i nieoficjalne sytuacje
mówienia.

5. Tworzy wypowiedzi skie-

rowane do różnych adre-
satów, w różnych sytu-
acjach i różnych celach.

6. Inicjuje i podtrzymuje

rozmowę.

7. Rozpoznaje akty mowy

i ich intencje (prośba - roz-
kaz, pytanie - żądanie, iro-
nia, rubaszność,sarkazm).

8. Potrafi wyrażać emocje

za pomocą środków
językowych i kodu
kinezycznego.

Uczeń:
1. Analizuje tekst pod

kątem, kto, co do kogo
i w jakiej sytuacji mówi.

2. Odczytuje prawidłowo

i interpretuje język zna-
ków niewerbalnych: pik-
togramy, znaki graficzne
w tekście literackim (iko-
niczna forma przekazu).

3. Czyta i interpretuje

teksty o różnym zabar-
wieniu: ironicznym,
humorystycznym.

4. Rozróżnia w tekstach

środki językowe pełniące
określoną funkcję (in-
formowanie, nakłanianie,
przekonywanie).

5. Rozumie teksty nielite-

rackie (teksty krytyczne,
literaturę fachową).

6. Rozumie różne teksty

w przekazach kultury
masowej.

Uczeń:
1. Posługuje się sprawnie

poprawną polszczyzną.

2. Wypowiada się zgodnie

z obowiązującą normą
językową.

3. Przestrzega zasad orto-

grafii i interpunkcji.

4. Tworzy teksty o właści-

wej kompozycji.

5. Tworzy teksty z zacho-

waniem zasad etyki i es-
tetyki języka.

6. Świadomie buduje teksty

o różnym stopniu ofi-
cjalności.

7. Streszcza, parafrazuje,

cytuje, powołuje się na
opinie innych.

• komunikacja,
• nadawca,
• odbiorca,
• kod,
• kontekst,
• kanał,
• testy,
• oficjalność,
• nieoficjal-

ność.

Osiągnięcia

Pojęcia,

Hasła podstawy

Hasła programu

słuchanie i mówienie

czytanie ze zrozumieniem

pisanie

pojęcia z nazwą,

programowej

terminy

9. Funkcjonalnie korzysta ze

środków gramatycznych
do realizacji celu wypo-
wiedzi: dobór właściwego
słownictwa, wykorzysta-
nie struktury składniowej.

10. Zwraca uwagę na etykę

mówienia.

11. Różnicuje wypowiedzi

ustne: dialog, monolog.

Uczeń potrafi:
1. Wypowiadać się na temat

tekstów literackich opro-
blematyce grzecznościowej.

2. Wypowiadać się na temat

zmian zachodzących
w obyczajowości, w róż-
nych sytuacjach odbiorców.

3. Wskazać i omówić pod-

stawowe wyznaczniki dob-
rego zachowania na pod-
stawie tekstów literackich.

4. Tworzyć poprawne wypo-

wiedzi grzecznościowe:
gratulacje, życzenia, kom-
plementy, kondolencje.

Uczeń potrafi zastosować w
mowie grzecznościowej
zwroty adresatywne.

Uczeń:
1. Rozumie tekst i wyszu-

kuje w nim zwroty
grzecznościowe.

2. Potrafi wskazać różnice

w zachowaniu w po-
szczególnych epokach
na przykładzie tekstów.

3. Dostrzega zasady charak-

terystyczne dla grzeczno-
ści staropolskiej – sar-
mackiej, XIX-wiecznej
i współczesnej.

1. Potrafi odnaleźć i wska-

zać w tekście tytuły oraz
określić ich znaczenie.

2. Rozumie znaczenie

historycznych zwrotów
adresatywnych.

Uczeń:
Potrafi w dłuższych
formach wypowiedzi
zastosować zwroty
grzecznościowe.

Sprawnie i świadomie uży-
wa w tworzonych tekstach
tytułów i innych zwrotów
adresatywnych w zależności
od tematu i kontekstu.

Etykieta
językowa

Grzeczność od
średniowiecza
do współczesno-
ści, (teksty
pomocnicze:
„O zachowaniu
się przy stole”,
„Pan Tadeusz”
Adama Mickie-
wicza – frag-
menty),

Zwroty adresa-
tywne

• etykieta

językowa,

• grzeczność,
• savoir-vivre,
• konwenans.

• zwroty

adresatywne,

Zachowanie
niewerbalne

1. Typy i środki

perswazji.

Uczeń:
1. Rozróżnia, wychwytuje

cele perswazyjne w wy-
powiedzi literackiej
i nieliterackiej.

2. Wygłasza mowę z uw-

zględnieniem środków
pozajęzykowych (posługi
wanie się językiem
ciała).

1. Potrafi odczytywać język

ciała.

2. Wykorzystuje zachowanie

niewerbalne w przekazy-
waniu informacji i komu-
nikatów.

3. Potrafi wykorzystywać

zachowanie niewerbalne
celem wzmocnienia
intencji własnej wypo-
wiedzi.

Uczeń:
1. Na podstawie mowy

A. Frycza Modrzewskie-
go „O karze za mężobój
stwo” dostrzega wszech
stronność argumentów.

2. Zauważa odwołania do

autorytetów.

3. Odnajduje argumenty

odwołujące się do doś-
wiadczenia.

4. Rozumie sens zastosowa-

nia pytań retorycznych
i zaangażowania emocjo-
nalnego mówcy (ekspre-
sja wypowiedzi).

Uczeń:
Potrafi zredagować mowę,
wykorzystując różnorodne
środki perswazyjne.

• gest,
• język ciała,
• zachowanie

niewerbalne.

• perswazja

nakłaniająca,

• perswazja

przekonująca.

Retoryczne
użycie języka

Retoryczne
środki perswazji

Osiągnięcia

Pojęcia,

Hasła podstawy

Hasła programu

słuchanie i mówienie

czytanie ze zrozumieniem

pisanie

pojęcia z nazwą,

programowej

terminy

Retoryka jako
sztuka
1. Retoryka

i obrazowanie.
Teksty pomoc-
nicze: „O spu-
stoszeniu Podo-
la” J. Kocha-
nowskiego,
pieśń Chóru
z „Odprawy
posłów grec-
kich” – „Wy,
którzy pospo-
litą rzeczą wła-
dacie”. „Ka-
zania” P. Skar-
gi lub Pieśń
XII ks.2,
Pieśń XIX
ks.2.

1. Dostrzega rolę emocjo-

nalnego zaangażowania
mówcy i siłę oddziaływa-
nia na słuchacza.

2. Dostrzega argumenty

o charakterze uczucio-
wym do zaproponowane-
go tematu.

3. Rozpoznaje retorykę jako
sztukę słowa, która uczy,
porusza, zachwyca.

1. Odnajduje zasadę kom-

pozycyjną i wiąże ją
z przemówieniem (teza,
argumenty, apel, pointa).

2. Określa charakter epite-

tów i metafor (obraz
zniszczeń i najeźdźcy).

3. Dostrzega zbieżność

pomiędzy użytymi środ-
kami składniowymi
a wyrażeniem stosunku
emocjonalnego podmiotu
lirycznego (rola apostrof,
wykrzyknień, powtórzeń,
przerzutni).

4. Odczytuje ton pouczają-

cy, komentujący i karcą-
cy podmiotu przemawia-
jącego („Odprawa...”).

5. Wiąże środki retoryczne

z oddziaływaniem na
odbiorcę.

1. Odnajduje pytanie reto-

ryczne, wyliczenie, wy-
krzyknienie, powtórzenie.

2. Dostrzega paralelizm

składniowy i określa jego
funkcję.

3. Rozumie rolę inwersji

jako figury retorycznej.

4. Odnajduje zasadę ar-

gument – kontrargument.

Redaguje plan przemówie-
nia w imieniu grupy do
grupy, zachowując poznaną
zasadę kompozycyjną.

Potrafi zastosować inwersję
w zdaniu i określić jej
funkcję, a także paralelizm
składniowy w krótkim
tekście o określonym celu
perswazyjnym.

• liryka apelu,
• retoryka,
• figury

retoryczne.

• oratorstwo,
• demagogia,
• inwersja.

Sztuka rozmowy

Sztuka dyskusji

Sztuka negocja-
cji

5. Dostrzega charaktery-

styczny wywód demago-
giczny oraz metodę pytań
podchwytliwych.

6. Czyta głośno teksty

z zachowaniem prozodii.

1. Czyta teksty o charakte-

rze perswazyjnym.

2. Wykorzystuje środki

językowe i pozajęzykowe
(gesty, mimika) w pre-
zentacji tekstów, zna za-
sady czytania krytycznego

1. Słucha wypowiedzi

rozmówcy ze zrozumie-
niem i empatią.

2. Dba o poprawność

językową.

3. Unika agresji, brutalności

i wulgaryzmów.

4. Wypowiada się z zacho-

waniem stosowności stylu.

1. Zna argumenty oparte na

wiedzy, emocji i doś-
wiadczeniu

2. Formułuje hipotezy

i gromadzi argumenty,
hierarchizuje argumenty

3. Zna zasady prowadzenia

dyskusji

1. Zna zasady prowadzenia

negocjacji

Retoryczne
użycie języka

Stosowność
i skuteczność
retoryczna

Perswazja
i argumentacja

1. Stosuje w sposób celowy

środki związane z inten-
cją komunikatu.

2. Poprawnie zapisuje dia-

logi i monologi.

3. Formułuje opinie i sądy,

dokonując dla nich uza-
sadnienia opisu.

1. Krytycznie ocenia fakty
2. Przygotowuje głos w

dyskusji i pisze protokół
dyskusji

1. Pisze sprawozdanie

z negocjacji

• rozmowa,

• perswazja,
• argumentacja,
• dyskusja,

• negocjacje,

Osiągnięcia

Pojęcia,

Hasła podstawy

Hasła programu

słuchanie i mówienie

czytanie ze zrozumieniem

pisanie

pojęcia z nazwą,

programowej

terminy

Miejsce języka
w społeczeń-
stwie

Pochodzenie
i rozwój języka

Sztuka przema-
wiania

Sztuka prowa-
dzenia sporów

Korzenie języka.
Pochodzenie
języka polskiego
na tle różnych
języków słowiań-
skich.
Dzisiejsze języki
europejskie.

2. Właściwie dobiera

argumenty

3. Stosuje w sposób celowy

zabiegi perswazyjne

Zna różne formy przemó-
wień: mowa okolicznościo-
wa, mowa pogrzebowa...,
tworzy przemówienie
z zastosowaniem środków
retorycznych.

Stosuje argumentację z za-
chowaniem etyki mówienia.
Stosuje zachowania słowne
o funkcji perswazyjnej.
Unika agresji i brutalności
w języku.

Uczeń:
1. Wskazuje przynależność

języka polskiego do
zachodniosłowiańskiej
grupy językowej.

2. Wypowiada się na temat

języka polskich zabytków
językowych („Bogurodzi-
ca”, „Legenda o świętym
Aleksym”).

3. Potrafi podać praktyczne

korzyści wynikające z po-
dobieństwa między
językami europejskimi.

Czyta mowę Cecerona,
wykorzystując środki
pozajęzykowe.

Zna zasady czytania
krytycznego.

Uczeń:
1. Rozpoznaje różnicę

między polszczyzną
dawną a współczesną.

2. Czyta teksty średnio-

wieczne ze zrozumie-
niem, posługując się
słownikiem dawnej
polszczyzny.

3. Potrafi określić przyczy-

nę podobieństw wyrazów
należących do różnych
języków.

2. Przygotowuje protokół

rozbieżności

1. Pisze oracje na różne

tematy. Stosuje w sposób
celowy zabiegi retorycz-
ne i perswazyjne.

2. Poprawnie formułuje

pytania, stosuje wykrzyk-
nienia i elipsy.

Uczeń:
1. Potrafi przekształcić tekst

średniowieczny w tekst
współczesny.

2. Redaguje wypowiedź

w sposób zamierzony,
przestrzegając treścio
wych i formalnych zasad
organizacji tekstu

• spór,
• erystyka,

• wspólnota

językowa,

• język pra-

słowiański,

• język prain-

doeuropejski,

• liga europej-

ska.

1. Relikty prze-

szłości w orto-
grafii. Źródła
oboczności we
współczesnej
polszczyźnie.
Liczba pod-
wójna.

2. Historia

słownictwa
i frazeologii
• archaizmy
• dawne fraze-
ologizmy

3. Składnia staro-

polska na tle
współczesnej.

4. Znaczenie real-

ne i etymolo-
giczne wyrazu.

5. Dawne i now-

sze związki
frazeologiczne.

Warsztat interpre-
towania tekstów
literatury i kultu-
ry (literatura sta-
roposka).

Uczeń:
1. Uzasadnia źródła obocz-

ności samogłoskowych
i spółgłoskowych w od-
mianie wyrazów.

2. Wyjaśnia pochodzenie

form obocznych (na cze-
le: na czole; w oddziele:
w oddziale).

3. Potrafi wskazać przykła-

dy liczby podwójnej.

4. Potrafi wskazać archa-

izmy fonetyczne, słowni-
kowe, fleksyjne, słowo-
twórcze, składniowe
w tekstach staropolskich.

5. Potrafi podać znaczenie

związków frazeologicz-
nych.

6. Wyjaśnia sens związków

frazeologicznych w odnie-
sieniu do dawnej kultury.

7. Potrafi wskazać histo-

ryczne zjawiska językowe
w związkach frazeolo-
gicznych (wsiąść na koń,
kobieta z dzieckiem na
ręku).

Uczeń:
1. Rozumie skutki procesów

zaszłych w dawnejpolsz-
czyźnie.

2. Rozumie współczesne

zasady ortograficzne.

3. Rozumie znaczenie ar-

chaizmów.

4. Potrafi wskazać źródła

stałych związków fraze-
ologicznych w języku
polskim.

5. Potrafi korzystać podczas

czytania tekstów staro-
polskich ze słownika
etymologicznego, daw-
nej polszczyzny, słowni-
ka frazeologicznego.

Uczeń:
1. Potrafi napisać życzenia,

list z zastosowaniem ar-
chaizmów i dawnych
związków frazeologicz-
nych.

2. Potrafi komponować

wypowiedzi na temat
kulturotwórczej roli
Biblii i mitologii w róż-
nych epokach.

• palatalizacja,
• przegłos,
• wokalizacja,
• wzdłużenie

zastępcze,

• archaizm,
• znaczenie re-

alne wyrazu,

• znaczenie ety-

mologiczne
wyrazu,

• związek

frazeologicz
ny,

• frazeologizm.

Podstawowe
zmiany histo-
ryczne w polsz-
czyźnie

Osiągnięcia

Pojęcia,

Hasła podstawy

Hasła programu

słuchanie i mówienie

czytanie ze zrozumieniem

pisanie

pojęcia z nazwą,

programowej

terminy

Budowa języka

Sposoby
wzbogacania
zasobu leksykal-
nego: konstruk-
cje słowotwór-
cze, zapożycze-
nia, neologizmy,
związki fraze-
ologiczne.

Dynamika
i zmienność
w języku.

1. Zmiany we

współczesnym
języku jako
efekt zmian
w życiu spo-
łecznym, gos-
podarczym,po-
litycznym
i kulturalnym
narodu:

a. uzupełnienie

systemu leksy-
kalnego przez
zmianę pierwo-
tnego znacze-
nia słów (neo-
semantyzmy),

b. słowotwórstwo

jako motor
rozwoju języ-
ka – np. two-
rzenie forma-

Uczeń:
1. Potrafi omówić zmiany

(przesunięcie, rozszerze-
nie, zawężenie) znaczenia
niektórych wyrazów:
a) historycznie odległych,
np. miednica, ojczy-
zna, bielizna, pisarz,
b) we współczesnym
języku, np. atak, kampa-
nia, mysz, ikona, plik.

2. Potrafi omówić budowę

wyrazów typu: europoli-
cja, eurowaluta, eurore-
gion, superfilm, super-
gwiazda, superciężki,

Uczeń:
1. Rozumie zależność języka

od rzeczywistości poza-
językowej oraz zauważa
rozwój współczesnej pol-
szczyzny, znajduje neo-
semantyzmy we współ-
czesnym języku.

2. Rozumie przyczyny

i skutki ekspansji w ję-
zyku polskim wyrazów
typu: euro-, super-,
ekstra-, rozumie, że nie

Uczeń:
1. Potrafi napisać krótki

tekst, używając wyrazów
typu: ojczyzna, atak,
mysz, ikona w znaczeniu
pierwotnym i obecnym.

2. Potrafi przekształcić

zdania z prasy tak, aby
uniknąć używania kon-
strukcji obcych.

3. Potrafi stworzyć własne

• neoseman-

tyzm,

• zmiana

znaczeniowa
wyrazu.

• słowotwór-

stwo,

• zapożyczenie,
• neologizm.

KLASA II

Osiągnięcia

Pojęcia,

Hasła podstawy

Hasła programu

słuchanie i mówienie

czytanie ze zrozumieniem

pisanie

pojęcia z nazwą,

programowej

terminy

zawsze ich użycie jest
niezbędne.

3. Interpretuje teksty lite-

rackie zawierające zmo-
dyfikowane związki
frazeologiczne.

Uczeń:
1. Potrafi przeczytać refe-

rat, posługując się wła-
ściwą prozodią. Potrafi
w czasie czytania refera-
tu korzystać z folii i środ-
ków audiowizualnych.

cji słowotwór-
czych przez łą-
czenie obcych
elementów(eu-
ro, super, eks-
tra) z temata-
mi słów
rodzimych.

c. związki

frazeologiczne.

Kształcenie dłuż-
szych form
wypowiedzi

Referat

Komentarz

neologizmy, zwrócić
uwagę na ich sztuczność,
komizm.

Uczeń:
1. Gromadzi informacje

i opracowuje je, sporzą-
dzając bazę danych.

2. Potrafi dokonać selekcji

materiału.

3. Sporządza przypisy

i zapisuje bibliografię.

4. Potrafi się odnieść

w artykule do tekstów
filozoficznych.

5. Pisze komentarze do

tekstu.

Wypowiedź
językowa

Podstawowe
gatunki wypo-
wiedzi języko-
wych

Redagowanie
tekstów

ekstraklasa, ekstranowo-
czesny.

3. Używa w wypowiedzi

związków frazeologicz-
nych i zna ich znaczenie.

Uczeń:
1. Wypowiada się ze znajo-

mością użycia wyznacz-
ników gatunkowych.

2. Rozumie styl popularno-

naukowy.

3. Potrafi podjąć polemikę

z tezami w artykule.

4. Dostrzega różnice w

specyfice języka popular-
nonaukowego.

5. Potrafi wypowiadać się

na dany temat wyrażając

• przypisy,
• bibliografia,
• referat,

• komentarz,

Osiągnięcia

Pojęcia,

Hasła podstawy

Hasła programu

słuchanie i mówienie

czytanie ze zrozumieniem

pisanie

pojęcia z nazwą,

programowej

terminy

Wartościowanie
wypowiedzi

Felieton

Rodzaje środków
wyrażania warto-
ści:
1. Środki języko-

we:
a) słowotwór-
cze,
b) fleksyjne,
c) leksykalne,
d) frazeolo-
giczne,
e) składniowe.

2. Środki styli-

styczne

własną opinię, potrafi
skomentować zdarzenie.

Uczeń:
1. Rozpoznaje fałsz szcze-

rość, perswazję i mani-
pulację w wypowiedzi.

2. Rozróżnia językowe

i pozajęzykowe środki
wartościowania.

Stosuje w swej wypowiedzi
środki ekspresji językowej

1. Potrafi rozróżniać formy

gatunkowe felietonu
(mówiony, prasowy, itp.),

2. Rozumie specyfikę fe-

lietonu, jego okoliczno-
ściowy charakter.

3. Dostrzega indywidualizm

i swobodną formę roz-
ważań i dociekań autora.

4. Potrafi wskazać najważ

niejsze tezy w felietonie,
podejmuje dyskusję
z zawartością meryto-
ryczną tekstu

Uczeń :
1. Czyta ze zrozumieniem.
2. Wskazuje w tekście

językowe środki warto-
ściowania, podaje ich
rodzaj.

3. Wskazuje funkcję wul-

garyzmów, eufemizmów
w tekstach literackich.

• felieton (mó-

wiony, pra-
sowy),

• indywidualny

styl wypo-
wiedzi.

• zgrubienia,
• zdrobnienia,
• eufemizm,
• wulgaryzm,
• metafora i jej

odmiany,

• instrumenta-

cja głoskowa,

• eufonia,
• dekadentyzm,
• dekadent,
• utylitaryzm,
• ironia,
• sarkazm,
• felieton,

1. Potrafi zastosować prak-

tyce podstawowe elemen-
ty felietonu.

2. Podejmuje próbę napi-

sania felietonu z zastoso-
waniem charakterystycz-
nego stylu oraz języka.

Uczeń:
1. Tworzy i potrafi zastoso-

wać w tekście środki
słowotwórcze i fleksyjne
wyrażające wartości.

2. Redaguje wypowiedzi

oceniające, stosowne do
sytuacji adresata.

3. Środki poza-

językowe.

Wartości charak-
terystyczne dla
różnych epok
i autorów dzieł.

1. Pojęcie aktu

mowy.

2. Pytanie i jego

rola, rodzaje,
cel, intencja.

w zależności od kontekstu,
środowiska, użytkownika
języka.

Uczeń:
1. Unika w wypowiedzi

agresji językowej, bru-
talności i wulgaryzmów.

2. Potrafi ocenić postawę

bohaterów literackich.

Uczeń:
1. Wymienia podstawowe

akty mowy: pytanie,
rozkaz, prośba, podaje
odpowiednie przykłady.

2. Rozpoznaje intencje

aktów mowy. Odróżnia

1. Potrafi odszukać w tekś-

cie literackim wzorce
postępowania bohaterów.

2. Porównuje wzorce

osobowe propagowane
w różnych epokach
(romantyk, pozytywista,
dekadent).

3. Wskazuje w tekście

ironię i sarkazm.

Uczeń:
1. Czyta ze zrozumieniem

tekst, wyodrębnia w nim
podstawowe akty mowy.

• scjentyzm.

• akt mowy,
• siła wypo-

wiedzi,

• nakaz,
• rozkaz,
• prośba,
• pytanie,

1. Potrafi napisać interpre-

tację tekstu z zastosowa-
niem języka wartości.

2. Przeprowadza charaktery-

stykę porównawczą
bohaterów literackich,
uwzględniając różne
rodzaje wartości.

Uczeń:
1. Pisze teksty, w których

wykorzystuje różne środ-
ki retoryczne i perswa-
zyjne.

Wulgarność
w języku

Retoryczne
użycie języka

Retoryczne
środki perswazji
i ekspresji

Osiągnięcia

Pojęcia,

Hasła podstawy

Hasła programu

słuchanie i mówienie

czytanie ze zrozumieniem

pisanie

pojęcia z nazwą,

programowej

terminy

Sytuacja
komunikacyjna a
środki retoryczne

prośbę od rozkazu, pyta-
nie od żądania, spostrze-
ga ironię, sarkazm
rubaszność.

3. Wyróżnia pytania z teks-

tów publicystycznych,
literackich, itp.

4. Rozróżnia pytania ze

względu na cel: wyraże-
nie wątpliwości, chęć
uzyskania odpowiedzi…

5. Określa rodzaje pytań ze

względu na intencje na-
dawcy i ich funkcje –
niedyskretne, nieśmiałe,
obcesowe, podchwytli-
we, zdawkowe, grzeczno-
ściowe.

6. Zauważa szczególną rolę

pytania retorycznego jako
podkreślenia przekonań
mówcy, apelowanie do
współudziału odbiorcy
(figura retoryczna).

7. Tworzy wypowiedź ustną

o funkcji impresywnej.

8. Bierze odpowiedzialność

za to, co i do kogo mówi.

2. Rozróżnia rodzaje pytań

w tekście publicystycz-
nym.

3. Określa cel i intencje

zawarte w tym akcie
mowy.

4. Czyta ze zrozumieniem

teksty wywiadów z poe-
tami, pisarzami, reporte-
rami.

5. Odczytuje funkcje pytań

i ich typy.

6. Odczytuje sensy pytań

retorycznych.

7. Rozróżnia je jako figurę

retoryczną

8. Czyta ze zrozumieniem

teksty literackie.

9. Rozróżnia w tekstach

literackich i nieliterac-
kich żądania i prośby.

10. Zauważa w tekście cha-

rakterystyczne formy
aktów mowy.

Postrzega utwór literacki
jako akt mowy.
1. Ocenia relację między

nadawcą a odbiorcą.

2. Pisze teksty z rozkazami

i zakazami.

3. Tworzy nakaz sądowy

lub podanie, list z żą-
daniem do pracodawcy.

• pytanie

retoryczne,

• figura

retoryczna.

1. Rozpoznaje niewerbalne

środki komunikacji języ-
kowej i ich oddziaływa-
nie na odbiorcę.

2. Prowadzi rzeczowe spory,

przygotowuje się do
przekonania o słuszności
swojej tezy poprzez
trafny dobór argumentów.

3. Odróżnia dyskusję od

sporu i kłótni.

2. Charakteryzuje nadawcę

na podstawie języka jego
wypowiedzi: romantycz
ny patos (retoryka),
metaforyka obrazująca
np. szlachetność, samot-
ność, znaki interpunkcyj-
ne - emocjonalizm wypo-
wiedzi, składnia retorycz-
na, funkcja pytań reto-
rycznych, zaimków, cza-
sowników w 1. mn.,
wyliczeń, wykrzyknień.

3. Dostrzega zależność wy-

powiedzi o charakterze
liryki apelu i zastosowa-
nych środków perswazji.

4. Dostrzega powiązanie

obecności figur retorycz-
nych z adresatem (naród,
ludzkość), czyli patos
przemówienia.

5. Dostrzega konflikt po-

glądów pomiędzy bohate-
rami literackimi.

6. Prawidłowo odczytuje ar-

gumenty każdej ze stron.

7. Analizuje zachowania,

gesty, kontekst sytuacyjny.

Redaguje w swoim imieniu
listę postulatów skierowaną
do potomnych, wykorzystu-
jąc wybrane środki
retoryczne.

Środki retorycz-
ne

Stosowność
i skuteczność
retoryczna

• liryka zwrotu

do adresata,

• funkcja im-

presywna
i ekspre-
sywna.

• spór,
• zarzut,
• polemika,
• przesłanka,
• negocjacja,
• dyskusja.

Osiągnięcia

Pojęcia,

Hasła podstawy

Hasła programu

słuchanie i mówienie

czytanie ze zrozumieniem

pisanie

pojęcia z nazwą,

programowej

terminy

Uczeń:
1. Potrafi rozpoznać zapoży-

czenia w tekstach kultury.

2. Potrafi korzystać ze

słowników: (Słownik
wyrazów obcych, Słow-
nik języka polskiego,
Słownik synonimów,
Słownik wyrazów obcych
i zwrotów obcojęzycz-
nych).

3. Rozumie konieczność

stosowania w języku
niektórych zapożyczeń.

4. Potrafi poprawnie od-

czytywać wyrazy zapo-
życzone, np. leasing,
dealer, joint venture.

1. Potrafi określić w teks-

tach literatury romanty-
zmu zmiany znaczenia
wybranych wyrazów.

2. Potrafi czytać ze zrozumie-

mieniem współczesne neo-
semantyzmy, np. front ro-
bót, frontem do klienta, itp.

1. Potrafi określić rodzaj

związku frazeologiczne
go w tekście kultury.

2. Potrafi określić popra-

wne lub niepoprawne
związki frazeologiczne.

Uczeń:
1. Potrafi uzasadnić przy-

czyny zapożyczeń.

2. Potrafi znaleźć w swoim

słownictwie odpowiednik
wyrazu zapożyczonego.

3. Unika wyrazów obcych

tam, gdzie istnieją ich
polskie odpowiedniki.

4. Potrafi podać przykłady

internacjonalizmów
i uzasadnia ich
stosowanie.

1. Potrafi zdefiniować

pojęcie neosemantyzmu.

2. Potrafi zinterpretować

znaczenie współczesnych
neosemantyzmów, np.
atak, front, złodziej.

1. Rozróżnia typy związków

frazeologicznych (łączli-
we, luźne, stałe).

2. Potrafi określić i po-

prawić błąd w związku
frazeologicznym, np. co-

Uczeń:
1. Potrafi zastąpić w treści

wyraz zapożyczony ro-
dzimym.

2. Potrafi poprawnie zapisać

współczesne wyrazy
zapożyczone, np. chees-
burger, country, thriller.

1. Potrafi tworzyć teksty,

stosując neosemantyzmy,
np. atak, strategia, kam-
pania.

2. Rozumie, że nie należy

nadużywać leksyki mili-
tarnej.

1. Stosuje w dłuższych

formach wypowiedzi
związki frazeologiczne.

2. Potrafi poprawić błędy

w tekstach dziennikarskich.

Miejsce języka
w społeczeń-
stwie.

Pochodzenie
i rozwój języka
polskiego.

Zasób leksykal-
ny i frazeolo-
giczny języka.

Sposoby
wzbogacania
leksyki: zapoży-
czenia, neose-
mantyzmy,
frazeologia.

Przyczyny za-
pożyczeń (his-
toria Polski, kon-
takty społeczne,
gospodarcze,
handlowe,
położenie
geograficzne)

Wyrazy zapoży-
czone

Neosemantyzmy

Frazeologizmy

Budowa grama-
tyczna związków
frazeologicznych

• wyraz

zapożyczony
i rodzimy;

• internacjona-

lizm,

• neoseman-

tyzm,

• treść i zakres

wyrazu,

• poszerzenie –
• zawężenie –
• przesunięcie

– znaczenia
wyrazu.

• frazeologizmy,
• związki

frazeologicz-
ne: stałe, łącz-
liwe, luźne,

3. Potrafi połączyć związek

frazeologiczny z odpo-
wiednim znaczeniem.

4. Odróżnia w tekstach

literackich typ związku
frazeologicznego (teksty
S. Barańczaka, W. Szym-
borskiej).

5. Potrafi wyjasnić funcję

stylistyczną związków
frazeologicznych i ich
przekształceń.

Uczeń:
1. Czyta ze zrozumieniem

teksty literackie stylizo-
wane gwarowo;

2. Wskazuje w tekście

literackim elementy
stylizacji gwarowej.

1. Czyta i rozumie teksty

z elementami socjolektu;
wskazuje elementy danej
odmiany językowej.

2. Ocenia celowość wyko-

rzystania w tekście

fać się do tyłu, mieć
żmiję w kieszeni.

3. Potrafi wyjaśnić stałe

związki frazeologiczne,
np. puszka Pandory,
krzew gorejący.

4. Określa typ języka zasto-

sowany w związkach fra-
zeologicznych (j.oficjal-
ny, j.potoczny).

5. Potrafi zdefiniować i po-

dać przykład frazy,
wyrażenia, zwrotu.

Uczeń:
1. Rozumie pojęcie gwary;

odróżnia terminy: dialekt
i gwara.

1. Zna pojęcie socjolektu

i wskazuje jego typowe
cechy (ekspresywność,
tajność).

2. Dostrzega najważniejsze

cechy języka w wypo-

Dialekt a gwara

Język ogólny
a gwary

Język środowi-
skowy i zawodo-
wy (socjolekt,
profesjolekt)

Społeczne
i terytorialne
zróżnicowanie
języka

3. Zastępuje stałe związki

frazeologiczne synonima-
mi.

4. Uzupełnia związki fraze-

ologiczne (frazy, zwroty
wyrażenia) brakującymi
wyrazami.

Uczeń:
1. Potrafi tworzyć teksty

gwarowe charakterystycz-
ne dla jego regionu.

2. Parafrazuje teksty

gwarowe i przekształca
na język ogólny.

1. Potrafi gromadzić słow-

nictwo charakterystyczne
dla wybranej odmiany,
np. słownictwo uczniow-
skie; redaguje opowia-
danie z dialogiem styli-

• przysłowia
• zwroty
• wyrażenia.
• frazy.

• dialekt,
• gwara,

• socjolekt,
• język śro-

dowiskowy,

• język

zawodowy.

Osiągnięcia

Pojęcia,

Hasła podstawy

Hasła programu

słuchanie i mówienie

czytanie ze zrozumieniem

pisanie

pojęcia z nazwą,

programowej

terminy

wiedziach dziecka
i człowieka dorosłego.

1. Dostrzega charaktery-

styczne cechy języka
pisarzy i bohaterów li-
terackich.

2. Ma świadomość popraw-

ności (niepoprawności)
językowej własnych
wypowiedzi.

Uczeń:
1. Zna różne definicje stylu.
2. Potrafi pokazać relacje

pomiędzy językiem
a stylem.

3. Zna różnicę między

stylem indywidualnym
a typowym.

Zna środki stylistyczne
i stosuje je w wypowiedzi.

języka środowiskowego
i zawodowego.

3. Dostrzega specyfikę

słownictwa uczniowskie-
go i rozumie jego zna-
czenie.

1. Rozpoznaje idiolekty

w tekstach literackich.

2. Ma świadomość cech

własnego stylu i skłon-
ność do krytycyzmu.

Uczeń:
1. Interpretuje teksty kul-

tury, biorąc pod uwagę
takie zjawiska, jak:
• styl dzieła literackiego,
• styl autora,
• styl epok.

2. Określa cechy danego sty-

lu na różnych poziomach
języka (brzmieniowej,
leksykalnej, składniowej).

1. Dostrzega w tekstach

środki stylistyczne
i określa ich funkcje.

2. Potrafi określić domi-

nantę stylistyczną tekstu.

Idiolekt

Język a styl

Stylistyka

• idiolekt.

• styl,
• cel wypowie-

dzi,

• styl indywi-

dualny,

• styl typowy.

zowanym na język
współczesnej młodzieży.

2. Ma świadomość cech

własnego stylu pisania.

Uczeń:

Tworzy teksty, wykorzystu-
jąc podstawowe środki
stylistyczne z uwzględnie-
niem ich funkcji
w tekście.

Stylowe odmia-
ny języka

Style indywidu-
alne

Style funkcjo-
nalne

Pojęcie stylu

Rodzaje stylów:
a) urzędowy
b) naukowy,
c) publicystycz-
no-dziennikarski,
d) artystyczny.

Styl urzędowy

Uczeń:

Rozpoznaje i odróżnia
poszczególne style. Potrafi
się wypowiadać, wykorzy-
stując różne style językowe

1. Rozumie treść tekstów

urzędowych i naukowych,
umie wskazać i zastoso-
wać w wypowiedzi włas-
nej charakterystyczne ele-
menty: formy bezosobo-
we, stronę bierną, ekono-
miczność języka; uczeń
prowadzi zebranie,
dyskusję.

2. Zna podstawowe terminy

z danej dyscypliny
i stosuje je w wypowiedzi.

Uczeń:
Zna termin i rozróżnia style
w kulturze (np. literaturze,
malarstwie, architekturze,
muzyce itd.)

Czyta teksty napisane
w różnych stylach i wska-
zuje charakterystyczne
środki językowe dla
poszczególnych stylów.

Czyta ze zrozumieniem
teksty urzędowe: obwiesz-
czenia, zawiadomienia,
ogłoszenia.

Uczeń:

Tworzy teksty, posługując
się różnymi stylami.

Pisze teksty urzędowe
z zachowaniem cech
gatunku np. obwieszczenie,
program, rezolucję, teksty
publicystyczne, np. felieton,
teksty naukowe – referat.

• styl urzędowy,
• styl naukowy,
• styl potoczny,
• styl publicy-

styczny,

• styl artys-

tyczny.

Osiągnięcia

Pojęcia,

Hasła podstawy

Hasła programu

słuchanie i mówienie

czytanie ze zrozumieniem

pisanie

pojęcia z nazwą,

programowej

terminy

Styl naukowy

Słownictwo
specjalistyczne,
terminologia

Styl publicy-
styczno-dzienni-
karski

Styl potoczny

1. Potrafi posługiwać się

językiem popularno-
naukowym,.

2. Stosuje słownictwo i ter-

minologię z określonej
dziedziny wiedzy.

3. Obserwuje i analizuje

kompozycję tekstu popu-
larnonaukowego i nau-
kowego.

Potrafi przeprowadzić
wywiad, wygłosić referat,
przemawiać.

1. Rozmawia, prowadzi dia-

log, dostosowuje wypo-
wiedź do sytuacji, (po-
toczność nacechowana
i nienacechowana); do-
strzega i posługuje się
charakterystycznymi ele-
mentami stylu: skróto-
wość, dosadność, prostota
swobodna składnia, zda-
nia pojedyncze; równo-
ważniki, zawiadomienia.

2. Świadomie posługuje się

mimiką, gestem (języ-
kiem ciała).

1. Czyta ze zrozumieniem

łatwe teksty popularno-
naukowe i naukowe,
filozoficzne, eseje.

2.Czyta ze zrozumieniem
i notuje na podstawie
tekstów naukowych.

Czyta ze zrozumieniem, po
przeczytaniu potrafi
odpowiedzieć na pytania
dotyczące treści artykułu.

Redaguje referat, szkic
interpretacyjny.

Redaguje notatkę prasową,
artykuł publicystyczny.

1. Potrafi napisać dziennik,

pamiętnik, dialog, opo-
wiadanie.

2. Stosuje różnorodne znaki

interpunkcyjne w celu
zaznaczenia intonacji
uczuciowej (wykrzykniki,
znaki zapytania, wielo-
kropki).

Styl artystyczny

Praca nad
własnym stylem

3. Podkreśla intonacją eks-

presję wypowiedzi po-
tocznej.

4. Potrafi swobodnie prze-

chodzić z języka potocz-
nego na język ogólny
wraz ze zmianą sytuacji.

1. Wskazuje i rozpoznaje

figury stylistyczne charak-
terystyczne dla stylu ar-
tystycznego, np. epitety,
porównania, przenośnie,
personifikacje, oksymoro-
ny, peryfrazy, hiperbole.

2. Rrecytuje fragmenty

prozy i teksty poetyckie.

Słucha różnych wypowiedzi
i ocenia ich poprawność.

Czyta i analizuje tekst,
wskazując środki leksykal-
ne, stylistyczne, fonetyczne,
składniowe itd.

Odczytuje recenzję
nauczyciela i praktycznie
wykorzystuje znajdujące się
tam wskazówki.

Uczeń próbuje pisać teksty
poetyckie (dla uczniów
zdolnych)

Uczeń pracuje nad wła-
snym stylem:

• umie poprawić własną
wypowiedź;
• eliminuje zjawiska
powodujące niejedno-
znaczność wypowiedzi
(anakoluty, niewłaściwie
użyte homonimy,
elipsy).

• styl artys-

tyczny,

• stylizacja.

• homonim,
• elipsa,
• anakolut.

Stylizacja
językowa

Osiągnięcia

Pojęcia,

Hasła podstawy

Hasła programu

słuchanie i mówienie

czytanie ze zrozumieniem

pisanie

pojęcia z nazwą,

programowej

terminy

Stylizacja, jej
istota, najczęściej
stosowane ro-
dzaje: archaiza-
cja, dialektyza-
cja, stylizacja
środowiskowa.

Archaizacja

Dialektyzacja

Uczeń:
1. Rozumie pojęcie styliza-

cji;

2. Rozróżnia i potrafi

wskazać środki językowe
typowe dla danego stylu.

Wskazuje w tekście
archaizmy (semantyczne,
leksykalne, składniowe,
fleksyjne).

Rozumie pojęcie dialektu;
wyróżnia typowe cechy
poszczególnych dialektów
(wielkopolskiego, małopol-
skiego, śląskiego, mazo-
wieckiego, kaszubskiego).

Uczeń:
rozumie funkcję dialekty-
zmów, archaizmów,
słownictwa środowiskowe-
go w tekście.

1. Czyta i rozumie teksty

stylizowane archaicznie.

2. Potrafi określić funkcję

archaizacji, np. odtwarza
jącą koloryt epoki, nada-
wanie podniosłego na-
stroju, użycie w celu
satyrycznym.

Wskazuje w tekście cechy
danego dialektu i na ich
podstawie rozpoznaje go.

Redaguje zaproszenie,
życzenia stylizowane
archaicznie (dla uczniów
zdolnych)

Język jako
zjawisko
semiotyczne

Pojęcie znaku,
rodzaje znaków

Podstawowe
funkcje znaku
językowego

Definicja języka

Klasyfikacja
znaków

Znaki językowe
– cechy wyróż-
niające

Uczeń:
1. Potrafi dokonać klasyfi-

kacji znaków na natural-
ne i konwencjonalne.

2. Przyporządkowuje znaki

językowe do rodzaju
kanału informacyjnego.

3. Zna cechy znaku języ-

kowego.

4. Podaje najprostszą

definicję języka i potrafi
wytłumaczyć na przykła-
dach jego istotę.

5. Wykazuje się znajomo-

ścią funkcji znaku języ-
kowego: komunikacyjnej,
ekspresywnej, impresyw-
nej, poetyckiej.

6. Potrafi przyporządkować

teksty do odpowiedniej
funkcji.

7. Tworzy wypowiedzi języ-

kowe pełniące odpowied-
nią funkcję i właściwie
dobiera środki językowe:
słownictwo, składnia.

Uczeń:
1. Czyta ze zrozumieniem

znaki zawarte w tekście
i rozpoznaje ich funkcje.

2. Dostosowuje intonację,

barwę głosu, akcent do
tekstów spełniających
różne funkcje językowe.

Uczeń:
1. Tworzy teksty o funkcji

informatywnej, ekspre-
sywnej, impresywnej.

2. Stosuje w sposób celowy

środki związane z inten-
cją komunikatu i funkcją
języka i tekstu.

• znak języ-

kowy,

• funkcje

języka,

• funkcja ko-

munikatyw-
na, impre-
sywna, eks-
presywna,
poetycka,
informatyw-
na.

KLASA III

Osiągnięcia

Pojęcia,

Hasła podstawy

Hasła programu

słuchanie i mówienie

czytanie ze zrozumieniem

pisanie

pojęcia z nazwą,

programowej

terminy

Uczeń:
1. Tworzy teksty spójne na

poziomie składni i se-
mantyki.

2. Dostrzega stylistyczne

zróżnicowanie współcze-
snej polszczyzny.

Uczeń :
1. Prowadzi dyskusję na

temat relatywizmu war-
tości i kryzysu wartości.

2. Rozumie i uzasadnia

prawo każdego człowieka
do posiadania własnego
systemu wartości.

3. Wypowiada się na temat

własnego systemu war-
tości.

4. Unika agresji językowej.
5. Zna znaczenie wyrazów

wartościujących ich
funkcję historyczną.

Uczeń:
1. Rozpoznaje funkcje ga-

tunkowe i odróżnia swo-
iste cechy gatunkowe da-
nego stylu.

2. Analizuje i interpretuje

teksty należące do róż-
nych stylów: artystyczne-
go, publicystycznego,
urzędowego, naukowego,
potocznego itd.

3. Dostrzega w tekstach

środki wyrazu i określa
ich funkcję.

Uczeń:
1. Dostrzega różnicę mię-

dzy systemami wartości
w literaturze i kulturze
na przestrzeni dziejów.

2. Odczytuje w tekstach li-

terackich różne wartości-
ści: etyczne, moralne,
estetyczne.

3. Porównuje teksty prezen-

tujące odmienne postawy.

4. Czyta ze zrozumieniem

teksty literatury wojennej
i powojennej ukazujące
kryzys wartości.

• homonimia,
• anakolut,
• elipsa,
• paradoks.

• relatywizm,
• esej,
• kryzys

wartości,

• pastisz,
• parodia,
• trawestacja,
• parafraza.

Uczeń:
1. Rozpoznaje dłuższe wypo-

wiedzi pisane, wykorzy-
stując wiedzę o stylach
funkcjonalnych (urzędowy,
naukowy, potoczny, dzien-
nikarski, artystyczny).

2. Tworzy teksty, dobierając

odpowiednie środki
stylistyczne.

3. Świadomie używa środ-

ków powodujących niejed-
noznaczność wypowiedzi,
eliminuje niewłaściwe ich
użycie.

4. Stosuje właściwe

wskaźniki zespolenia.

Uczeń
3. Potrafi redagować dłuższą

wypowiedź, wykorzystu-
jąc środki wartościowania.

4. Dokonuje parafrazy, tra-

westacji, pastiszu tekstu
literackiego.

Spójność tekstu

1. Relatywizm

w systemach
wartości
w literaturze
i kulturze.

Uczciwość,
agresja języko-
wa, wulgarność.

Budowa
wypowiedzi

Stylowa stosow-
ność wypowie-
dzi wobec
sytuacji komu-
nikacyjnej

Etyka mówienia

6. Potrafi ocenić postawę

bohaterów literackich.

1. Odróżnia arcydzieło od

kiczu.

2. Zauważa względność

pojęć piękna i brzydoty.

3. Prowadzi dyskusję na

temat względności pojęć
piękna i brzydoty.

4. Unika agresji językowej.

1. Rozpoznaje język

propagandy.

2. Prowadzi dyskusję na

temat nowomowy i fun-
kcji mediów, cenzury
w mediach.

3. Odróżnia perswazję od

manipulacji, szczerość
od kłamstwa.

4. Stosuje w swej wypo-

wiedzi środki perswazji
i manipulacji językowej.

5. Prowadzi kampanię

wyborczą, stosując
rzeczową argumentację.

5. Potrafi wskazać w tek-

stach literackich ironię,
sarkazm, określić ich
funkcję.

1. Wskazuje w utworze

literackie środki estetycz-
nego wyrazu.

2. Odczytuje różne wzorce

piękna w poszczególnych
epokach.

1. Czyta ze zrozumieniem

tekst propagandowy i od-
nosi go do sytuacji po-
litycznej, społecznej, gos-
podarczej.

2. Wskazuje cechy nowo-

mowy.

3. Dostrzega w tekście

słowa-klucze, deformacje
znaczeń.

4. Odczytuje sens reklam.
5. Wskazuje charaktery-

styczne cechy języka

mediów.

6. Analizuje teksty przeka-

zów medialnych.

• naturalizm,
• kicz,
• estetyka,
• piękno,
• esteta.

• nowomowa,
• słowo-klucz,
• deformacja

znaczenia,

• cenzura,
• perswazja,
• manipulacja,
• slogan,
• hasło

reklamowe,

• reklama.

2. Wartości

estetyczne:
piękno –
brzydota

3. Środki pers-

wazji i mani-
pulacji słownej
(język reklamy
i mediów, zja-
wisko nowo-
mowy).

Potrafi zredagować własny
tekst o walorach estetycz-
nych.

1. Redaguje tekst o cha-

rakterze perswazyjnym.

2. Układa tekst reklamy

i slogan reklamowy.

3. Pisze tekst, który mógłby

być prezentowany w me-
diach.

Osiągnięcia

Pojęcia,

Hasła podstawy

Hasła programu

słuchanie i mówienie

czytanie ze zrozumieniem

pisanie

pojęcia z nazwą,

programowej

terminy

Uczeń:
1. Rozumie pojęcie rubasz-

ności.

2. Potrafi wskazać podwój-

ne znaczenie wypowiedzi
na podstawie
•intonacji głosu,
•odnośników do
kontekstu, mimiki.

3. Nazywa cel wypowiedzi

nadawcy, wskazuje na
intencję.

1. Potrafi odczytać sens

wypowiedzi z komenta-
rza werbalnego.

2. W wypowiedzi wykorzy-

stuje ironię i groteskowe
wyolbrzymienie.

Uczeń:
1. Rozróżnia pragmatyczny

i etyczny wymiar składa-
nych i obietnic w teks-
tach reklam.

7. Rozróżnia rodzaje manipu-

lacji (polityczna, reklamy,
w wychowaniu dziecka).

Uczeń:
1. Czyta tekst ze zrozumie-

niem.

2. Bada tekst pod względem

elementów językowych.

3. Wyszukuje fragmenty

z elementami ironiczny-
mi w tekście.

4. Potrafi odróżnić ironię

od sarkazmu.

5. Wyróżnia rubaszne ele-

menty (w języku, zacho-
waniu) bohaterów.

6. Odczytuje właściwy sens

utworu.

Potrafi odczytać sens
z przekazu ikonicznego
(informacje przekazywane
ciałem).

Uczeń:
1. Oddaje w czytaniu istotę

aktów mowy obecnych
w reklamie.

Stosowność
i skuteczność
retoryczna

Ironia, sarkazm
i rubaszność

Niejawność głów-
nego sensu wypo-
wiedzi w tekście
literackim

Homonimia, zna-
czenia nieostre,
wieloznaczność
słowa

Niejawne części
informacji i
wnioskowanie

Język reklamy

Język polityki

Uczeń:
1. Redaguje slogan rekla-

mowy.

2. Tworzy teksty

dla różnych mediów.

• rubaszność,
• ironia,
• pastisz.

• pragmatyka

Retoryczny as-
pekt wielozna-
czności słowa
i wypowiedzi

Językowe
mechanizmy
perswazji

2. Ustosunkowuje się do

stwierdzenia: metafora
w reklamie, czyli poezja
na sprzedaż, metafora
w języku polityki.

3. Potrafi wykorzystać w wy-

powiedzi podstawowe
elementy języka ciała.

1. Rozumie ironię jako ukry-

te szyderstwo, złośliwość
zawartą w wypowiedzi.

2. Rozróżnia ironię w zależ-

ności od celu: satyryczne-
go, formy dowcipu, współ-
czynnika parodii,przeja-
wu drwiny i sarkazmu

3. Słyszy wypowiedzi

ironiczne i wyróżnia je
ze względu na intonację
głosu i mimikę.

Potrafi określić intencję wy-
powiedzi jako aktu o dwóch
znaczeniach: dosłownym
i niewypowiedzianym
wprost.

2. Dostrzega siłę manipula-

cji języka reklamy przez
wartościowanie, elementy
chwalenia się, nikły as-
pekt informacyjny, kon-
wencjonalność, gwaran-
cje, obietnice.

3. Odczytuje reklamę jako

kreację fikcyjnego świata.

1. Zauważa elementy ironii

w tekstach literackich.

2. Określa cel ironii

w tekście

1. Czyta teksty ze zrozu-

mieniem.

2. Odczytuje sensy dosło-

wne i znaczenie właści-
we w utworach.

3. Wyróżnia nadawcę i jego

Ironia w tekstach
literackich i pub-
licystycznych

Elementy
komunikacji
językowej

Intencje wypo-
wiedzi

3. Układa teksty reklamowe

o funkcji informatywnej,
perswazyjnej, impresyw-
nej i ekspresywnej.

4. Pisze program wyborczy.

Próba napisania satyry na
wybrany temat (dla ucz-
niów zdolnych)

• ironia,
• intencja

wypowiedzi.

Osiągnięcia

Pojęcia,

Hasła podstawy

Hasła programu

słuchanie i mówienie

czytanie ze zrozumieniem

pisanie

pojęcia z nazwą,

programowej

terminy

rolę (intencję wypowie-
dzi).

4. Zauważa rolę niejawnych

informacji odczytywa-
nych w sensie zwerbali-
zowanym.

Rola nadawcy

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
Barwy Epok Program nauczania języka polskiego w liceum ogólnokształcącym, Polonistyka, Dydaktyka ję
Program nauczania Technik Informatyk 312[01] 2004 06 04
ipet przykład indywidualnego programu nauczania
Program nauczania klasy 4 6 SP (DKW 4014 59 99)
Program Nauczania Swiat w slowa Nieznany
Matematyka SP program nauczania
program nauczania
Warzywa - program nauczania, ARCHITEKTURA KRAJOBRAZU, Warzywnictwo
program nauczania choroby skorne i weneryczne, IV rok Lekarski CM UMK, Dermatologia, Gablota, Sekret
program nauczania specjalny gimnazjum
program nauczania logo
Wspomagany rozród zwierząt program nauczania
program nauczania informatyki podstawówka i gimnazjum
1 Najogólniej można mówić o dwóch odmiennych układach treści w programie nauczania
referat zasady budowania programu nauczania w ujeciu Nalaskowskiego 2
2011 PROGRAM NAUCZANIA II stopien ZARZADZANIE stacjonarne
referat zasady budowania programu nauczania w ujeciu Nalaskowskiego
Modele programów nauczania

więcej podobnych podstron